responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3496

 

تُرَنج ، از نقشهای کهن اسلامی و ایرانی ، بیشتر برای تزیین جلد و صفحات کتابها بویژه قرآن کریم ، و نیز تزیین قالی و اشیای دیگر. ترنج معمولاً لوزی یا بادامی شکل و گاه چهارگوش یا بیضی یا گرد، همچون خورشید یا ستاره یا گلهای چند پر، است . این نقش غالباً در وسط زمینه قرار می گرفته و داخل آن با برگ و گل و طرحهای اسلیمی * یا تصاویری از حیوان و انسان پُر می شده است . در جلد قرآنها و کتب مذهبی معمولاً داخل ترنج را با آیات قرآن و احادیث پیامبر اکرم تزیین می کرده اند. گاهی بر بالا و پایین ترنج ، «سرْترنج » می افزایند که شامل دو طرح قرینة کوچکتر است . اگر طرح دو سرترنج متقارن نباشد، طرح پایین را «ته ترنج » می نامند. معمولاً در چهار گوشة طرحهای ترنج دار نقشی از یک چهارم ترنج به نام «لَچَک » دیده می شود که در این صورت به این مجموعه «لچکْ ترنج » گفته می شود (آذرپاد و حشمتی رضوی ، ص 116، 137، 139؛ دانشگر، ص 156ـ 158، 364؛ نصیری امینی ، ص 18).

از نحوة پیدایی این نقش و شکل اولیة آن اطلاع دقیقی

در دست نیست . برخی آن را صورت تغییر یافته ای از نقش































خورشید (آذرپاد و حشمتی رضوی ، ص 137) و برخی آن را همان نقش حوض می دانند که بتدریج و با تغییر معماری حوض ، طرح ترنج نیز به اشکال لوزی ، شش گوشه و هشت گوشه بدل شده است (پرهام ، ج 1، ص 86). در حدیثی از پیامبر اکرم ، مؤمنِ قرآن خوان به «اُتْرُجَّة » (ترنج ) تشبیه شده است (بخاری جُعْفی ، ج 6، ص 107) و احتمالاً نقشمایة اصلی این نگاره در دورة اسلامی با الهام گرفتن از این حدیث ، میوة ترنج بوده است . لینگز از ترنج با نام «شُجَیره » یاد کرده و آن را نماد «شجرة طیّبه » می داند که به صورتهای گوناگون در حاشیة صفحاتی از قرآنهای قدیمی دیده می شود (ص 73). ترسیم نقش ترنج در حاشیة صفحات قرآن کریم یا در وسط سجاده ها و نیز در اماکن مقدّس ، مانند مسجد شیخ لطف اللّه در اصفهان و مسجد قوام الدین در مصر و مساجد عثمانی از جمله مسجدسلطان احمد،نشان می دهد که احتمالاً ترنج در نزد مسلمانان جنبة مذهبی داشته است ( رجوع کنید به دانشگر، ص 360؛ یساولی ، ص 106؛ > مسجد: تاریخ ... < ، ص 63، 145، تصاویر؛ پورپیرار، تصاویر 64، 66، 150).

از حدود قرن سوم تا پنجم ، ترنج در اغلب کشورهای اسلامی از طرحهای اصلیِ تذهیب * شد و بر حاشیة صفحات قرآن ، ترسیم ترنجی درشت و پیچ درپیچ با گلبرگها یا سرترنجهای مفصّل و بیرون زده از حاشیه رواج یافت (لینگز، همانجا، پانویس 35). بر روی جلد قرآنی متعلق به 292، ترنجی به شکل دایره و شمسه مانند کشیده شده است که از نمونه های کهن نقش ترنج به شمار می آید. این قرآن در کتابخانة چستربیتی ، دابلین نگهداری می شود (برند، ص 234).





























ایرانیان از زمان باستان میوة ترنج ( رجوع کنید به بادرنگ * ) را می شناخته اند و احتمالاً از دیرباز نقش آن را می کشیده اند. در حجاریها و فلزکاریها، نقش ترنج بر روی لباس برخی از پادشاهان ایرانی پیش از اسلام وجود داشته (آذرپاد و حشمتی رضوی ، همانجا)، اما ظاهراً ترسیم این نقش در دورة اسلامی رایج شده است . در ایران ، از دورة تیموریان (ح 771ـ 916) به بعد، نقش ترنج بر روی جلد کتابها بوفور ترسیم گردیده است . در این دوره ، ترسیم ترنج با پیرامون کنگره دار در وسط جلدها رواج یافت . بتدریج تزیین داخل ترنج پیچیده تر شد و تزیین لچکها نیز، به پیروی از ترنج میانی ، کنگره دار شد (هالدین ، ص 69ـ70). در دورة صفوی (ح 906ـ 1135) و قاجار (1200ـ1344) تذهیب کاران تصاویر متنوع و زیبایی از ترنج پدید آوردند که لبة اضلاع آن کنگره دار بود و در وسط جلدهای روغنی نقش می شد. در این دوره ، معمولاً نقش داخلی ترنجها با نقش لچکها یکسان بود و اغلب داخل آنها با نقش گل و مرغ در متن طلایی تزیین می شد (احسانی ، ص 163). از قرن دهم مُهرهای تخم مرغی شکل ساخته شد که در جلدسازی اسلامی از آن بسیار استفاده می کردند و سفیانی در قرن دهم در رساله ای به نام صناعة تسفیر الکتب و حلّ الذهب آنها را «مُهر ترنج » نامیده است (هالدین ، ص 16). ترسیم طرح ترنج بر روی جلد کتابها در دیگر سرزمینهای اسلامی ، بویژه در هند و مصر و عثمانی ، به تقلید از ایرانیان معمول بود، از جمله در سیواس از



608 به بعد، در قونیه از 679 به بعد، در بغداد از 685 به بعد، در قاهره از 795 به بعد، در هرات از 823 به بعد و در استانبول از 914 به بعد این کار رواج یافت . کاربرد این طرح در مناطق و دوره های گوناگون رواج گستردة آن را تأیید می کند (هالدین ، ص 23، 137، 177؛ قُصَیری ، لوحهای ص 135، 137ـ 138، 141). در عثمانی ترسیم این نقش با رنگها و اشکال خاص تا قرن سیزدهم رواج بسیار داشت (هالدین ، ص 137).

نقش ترنج از نقشهای اصلی قالی ایرانی است . ایرانیان از شکلهای گوناگون ترنج و ترکیب آن با نقوش دیگر، اشکال بدیعی پدید آورده اند، از جمله طرح ترنج بندی ، ترنج تودرتو، ترنج دسته گل ، ترنج قندیلی ، ترنج و محراب ، و ترنج شاه عباسی ( رجوع کنید به دانشگر، ص 158؛ آذرپاد و حشمتی رضوی ، ص 104ـ 139). در برخی از نگاره (مینیاتور)های قرن هشتم تا اوایل قرن دهم ، نقش ترنج کاملاً مشهود است (کورکیان و سیکر ، تصاویر 4، 18، 28، 30، 52 و جاهای دیگر). از اواخر قرن نهم تاکنون ، بویژه در طول قرن دهم ، در تبریز و کاشان ترنج یکی از نقشهای اصلی قالی بوده است (حسن ، ص 139؛ هاوسگو ، ص 119). برخی از قالیهای ترنج دار و ارزشمند متعلق به دورة صفوی عبارت اند از: قالی اردبیل معروف به قالی شیخ صفی (پایان بافت 946) که هم اکنون در موزة ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می شود، قالی چِلْسی در همان موزه ، قالی موج دریا در موزة وین و قالی نقش ترنج با گل و جانور و نوشته در موزة پولدی پتتسولی در میلان (نصیری ، ص 21ـ26؛ ادواردز، ص 11، 14، 16ـ17، 21؛ خشکنابی ، ص 14ـ 15، 21ـ23؛ نیز رجوع کنید به یساولی ، ص 2 و 6، تصاویر). در میان اقوام و طوایف گوناگون ایرانی ، شکل هندسی و اندازة ترنج ، نقش داخل آن و نیز ترکیب و کاربرد لچک متفاوت بوده است ؛ مثلاً در قالی قشقایی ترنج به شکل لوزی است و شکل گرد یا چهارگوش در آن بندرت دیده می شود ( رجوع کنید به پرهام ، ج 1، ص 86 ـ87؛ حصوری ، ص 29).

در گذشته نقش ترنج برای تزیین بر روی بسیاری از اشیا و بناها ترسیم می شده است ، برخی از آثار به جامانده با این نقش عبارت اند از: ظرفی سفالی متعلق به قرن اول ؛ سفالینه هایی از ری ؛ کاسه هایی از زمان سلجوقی ؛ سلاحهای جنگی از قرن اول به بعد، مانند شمشیر و تبرزین و کلاهخود و سپر که برخی از آنها منسوب به پیامبر اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم است و در برخی کشورهای اسلامی نگهداری می شود؛ نقش کاشیهای مساجد مانند مسجد امام در اصفهان متعلق به دورة صفوی ، و نقش کاشیهای تکایا و مقابر همچون گنبد سلطانیه (مقبرة سلطان محمد خدابنده ، متوفی 7؛ آذرپاد و حشمتی رضوی ، ص 137؛ رفیعی ، تصویر 109؛ پورپیرار، تصاویر 45، 53 ـ 55، 64، 66؛ گدار ، ص 289؛ > سلاحها و جامه های رزمی اسلامی < ، تصاویر 19، 146ـ 147، 173، 203ـ206، 248).

از قرن هفتم به بعد در ایران طرح ترنج بر روی پارچه دیده شده است . این طرح بر روی برخی منسوجات اندلسی و مصری نیز، تحت تأثیر طرحهای ایرانی ، وجود دارد (دیماند، ص 237، 253؛ کورکیان و سیکر، تصاویر 9، 45).


منابع :
(1) حسن آذرپاد و فضل اللّه حشمتی رضوی ، فرشنامة ایران ، تهران 1372 ش ؛
(2) محمدتقی احسانی ، جلدها و قلمدانهای ایرانی ، تهران 1368 ش ؛
(3) آرتور سسیل ادواردز، قالی ایران ، ترجمة مهین دخت صبا، تهران ( بی تا. ) ؛
(4) محمدبن اسماعیل بخاری جعفی ، صحیح البخاری ، استانبول 1401/ 1981؛
(5) ب . برند، «هنرهای نسخه پردازی » در هنرهای ایران ، زیرنظر ر. دبلیو فریه ، ترجمة پرویز مرزبان ، تهران 1374 ش ؛
(6) سیروس پرهام و سیاوش آزادی ، دستبافتهای عشایری و روستایی فارس ، ج 1، تهران 1364 ش ؛
(7) ناصر پورپیرار، معماری و هنر سرزمین های اسلامی ، تهران 1376 ش ؛
(8) زکی محمد حسن ، هنر ایران در روزگار اسلامی ، ترجمة محمدابراهیم اقلیدی ، تهران 1377 ش ؛
(9) علی حصوری ، نقش های قالی ترکمن و اقوام همسایه ، تهران 1371 ش ؛
(10) رضا خشکنابی ، ادب و عرفان در قالی ایران ، تهران 1378 ش ؛
(11) احمد دانشگر، فرهنگ جامع فرش یادواره ( دانشنامة ایران )، تهران 1376 ش ؛
(12) موریس اسون دیماند، راهنمای صنایع اسلامی ، ترجمة عبداللّه فریار، تهران 1365 ش ؛
(13) لیلا رفیعی ، سفال ایران از دوران پیش از تاریخ تا عصر حاضر ، تهران 1378 ش ؛
(14) اعتماد یوسف قصیری ، فی التجلید عند المسلمین ، بغداد 1979؛
(15) ا.م . کورکیان و ژ.پ . سیکر، باغهای خیال : هفت قرن مینیاتور ایران ، ترجمة پرویز مرزبان ، تهران 1377 ش ؛
(16) آندره گدار و دیگران ، آثار ایران ، ترجمة ابوالحسن سروقد مقدم ، مشهد 1365ـ 1368 ش ؛
(17) مارتین لینگز، هنر خط و تذهیب قرآنی ، ترجمة مهرداد قیّومی بیدهندی ، تهران 1377 ش ؛
(18) محمدجواد نصیری ، سیری در هنر قالی بافی ایران ، تهران 1374 ش ؛
(19) فخرالدین نصیری امینی ، «روکش جلد و انواع آن »، در صحّافی سنتی : مجموعه پانزده گفتار و کتابشناسی ، گردآوری ایرج افشار، تهران 1357 ش ؛
(20) دانکن هالدین ، صحافی و جلدهای اسلامی ، ترجمة هوش آذر آذرنوش ، تهران 1366 ش ؛
(21) جنی هاوسگو، «قالیبافی »، در هنرهای ایران ؛
(22) جواد یساولی ، مقدمه ای بر شناخت قالی ایران ، تهران 1370 ش ؛


(23) Islamic arms and armour , ed. Robert Elgood, London:Scolar Press, 1979;
(24) The Mosque: history, architectural development and regional diversity , ed. Martin Frishman and Hassan Udin Khan, London: Thames and Hudson, 1994.

/ محمود صباحی /









نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3496
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست