responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3488

 

تِرمِذ ، شهر و بندری تاریخی در ماوراءالنهر، امروزه در جمهوری ازبکستان ، مرکز ولایت سرخان دریا. این شهر در ساحل راست رود آمودریا (جیحون ) در نقطة مرزی مشترک بین

































ازبکستان و افغانستان در ارتفاع 302 متری قرار دارد و

بندر رودخانه ای منطقه ای است . ترمذ از گرمترین شهرهای ازبکستان به شمار می رود و اقلیم آن قاره ای است . حداکثر

دمای آن ْ4ر31 و حداقل آن ْ8ر2 است . میزان بارندگی

سالانه در آنجا بین 130 تا 360 میلیمتر و در کوهستانهای

پیرامون آن بین 445 تا 626 میلیمتر است ( > دایرة المعارف ازبکستان < ، ص 640؛ > دایرة المعارف بزرگ شوروی < ،

ذیل مادّه ).

جمعیت ترمذ در 1374 ش / 1995، 000 ، 106 تن بود؛ متشکل از ازبکها (9ر79%)، تاجیکها (3ر13%)، روسها (7ر2%)، ترکمنها (3ر1%)، تاتارها (2ر1%)، قزاقها (3ر0%)، اوکرائینیها (5ر0%) و کره ایها (2ر0%) ( > دایرة المعارف ازبکستان < ، همانجا).

در ترمذ کارخانه های پنبه پاک کنی ، بسته بندی گوشت ، تولید نان ماشینی ، دوزندگی و تولید قطعات پیش ساختة بتونی فعالیت دارند. خط آهن مسکو ـ دوشنبه و عشق آباد ـ دوشنبه از آنجا می گذرد. در 1374 ش / 1995، در این شهر فرودگاه ساخته شد (همان ، ص 640ـ641).

پیشینه . یافته های باستان شناختی و منابع عربی و یونانی

از وجود ترمذ در گذشته های دور خبر می دهند. بنای آن

به اسکندر مقدونی (356ـ323ق م ) نسبت داده شده است .

نام آن از واژة ترمسته (در زبان باکتریایی به معنای ساحل راست ) گرفته شده و در زمانهای بعد به نامهای ترمیته ، ترمته ،





























ترمته ، تَرْمید و ترمیذ خوانده شده است (همان ، ص 639). به نوشتة فرای محل کنونی ترمذ همان شهر اسکندریه است که یونانیان در بلخ (باکتریا) بنیان نهادند (ص 222). مدارک کهن بودایی نشان می دهد که نام کنونی شهر ترمذ تغییر شکل یافتة «دمتریوس »، پایه گذار آن و پادشاه یونانی ـ بلخی ، است (بلنیتسکی ، ص 104). آثار بسیاری از کوشانیان و تمدن سُغد در پیرامون این شهر یافته شده است (رایس ، ص 111، 139ـ140، 154، 169). این آثار حکایت از اقتدار باکتریا در این ناحیه دارد.

ترمذ از نظر جغرافیدانان مسلمان اهمیت بسیار داشت . یعقوبی آن را در سمت چپ رود جیحون ذکر کرده است (ص 289). ابن حوقل (ص 476) ترمذ را در همسایگی چغانیان / صغانیان (آل محتاج ) می داند و از قهندز و رَبَض و بازارهای آن یاد می کند که با آجر فرش شده و بندرگاه شهرهای دیگر بوده است . اصطخری (ص 298) از مسجد آدینة آن که در شارستان بود، یاد کرده و یاقوت حموی «تَرمِذ» را شهری مشهور و مهم دانسته است (ج 1، ص 843). آب آشامیدنی آن از جیحون و آب کشاورزی آن از رود چغان (اکنون سورخان ) تأمین می شده است (بارتولد، 1350 ش ، ص 100ـ102).

بنیانگذار اسطوره ای ترمذ گشتاسب است . صفی الدین بلخی (ص 16) نام پیشین آن را «آب راهه » دانسته که بر اثر کثرت استعمال به «آواره » تبدیل شده است . ترمذ در دورة اقتدار یونانیان بر بلخ و در دورة کوشانیان بسیار شکوفا بود. از دورة کوشانیان ، آثار بودایی بسیاری برجای مانده است . شهر توپراق قلعه ، که از سدة اول تا ششم میلادی پایتخت خوارزم بوده ، در





نزدیکی ترمذ قرار داشته و در روزگار کوشانیان کانون بازرگانی و برده داری بوده است (رایس ، ص 111). همچنین آثار صومعه های بودایی متعلق به سده های اول تا سوم میلادی در پیرامون ترمذ، حاکی از رواج دین بودا در دورة کوشانیان است (همان ، ص 154). موسی خورنی در جنگهای میان ساسانیان و اقوام مهاجر به ایران از ترمذ به عنوان شهری مهم و راهبردی یاد کرده ، این موقعیت تا دورة تیموریان پابرجا بوده است . فیروزشاه (حک : 459ـ483) در جنگهایش با هفتالیان (هیاطله )، ترمذ را مرز میان خود و آنان قرار داد (مارکوارت ، ص 120، 124؛
دینوری ، ص 58 ـ59).

در دورة اسلامی ، سعیدبن عثمان بن عفان نخستین والی عرب در خراسان بود که به آن سوی رود جیحون لشکری گسیل داشت و پس از گشودن سمرقند، بر ترمذ نیز دست یافت . موسی بن عبداللّه بن خازِم سُلَمی ، یکی از سرداران عرب ، پس از کشته شدن پدرش ، با خلافت عبدالملک مروان مخالفت کرد و در سال 70 ترمذ را در اقتدار خاندان سلمی در آورد (بلاذری ، ص 398؛
بارتولد، 1366 ش ، ج 1، ص 409). پس از کشته شدن موسی در اواخر سال 85 شهر ترمذ به مُدرِک بن مُهَلَّب سپرده شد (بلاذری ، ص 405). سپس قتیبة بن مسلم ترمذ را فتح کرد و اقتدار مسلمانان را در ماوراءالنهر، و بویژه در ترمذ، استوار کرد و اهل ترمذ نیز مسلمان شدند (صفی الدین بلخی ، ص 31ـ33). در دورة سامانیان ، ترمذ بخشی از قلمرو چغانیان به شمار می آمد. به نوشتة مؤلف حدود العالم (ص 109) از ترمذ «صابون نیک و بوریای سبز و باد بیزن » صادر می شده است . مقدسی (ص 324ـ 325) نیز از صابون مشهور ترمذ و قایقهایی که در آن ساخته می شده ، سخن گفته است . در 340، سرزمینهای تحت حاکمیت چغانیان ، بویژه ترمذ، به ابومنصور نصربن احمد سپرده شد (گردیزی ، ص 348). در 379، ترمذ در حملة شاه ترکستان به قلمرو سامانی نقطه ای مهم به شمار می رفت ( رجوع کنید به خواندمیر، ج 2، ص 366). در جنگ سلطان مسعود غزنوی (421ـ432) با ترکمانان (430) پل ترمذ نقشی حیاتی داشت (بارتولد، 1366 ش ، ج 1، ص 635). با ظهور سلجوقیان ، اقتدار غزنویان بر ترمذ در خطر قرار گرفت . در اواخر سلطنت مودود غزنوی (431ـ441)، پسر مسعود غزنوی ، ترمذ به دست سلجوقیان افتاد (باسورث ، ج 2، ص 15، 20). در دورة سلطان مسعود، ترمذ در اختیار او قرار داشت (بارتولد، 1366 ش ، همانجا). ابوالحسن احمدبن محمد عنبری ، معروف به امیرک بیهقی ، رئیس شهر ترمذ از سوی غزنویان ، پانزده سال در برابر سلجوقیان ایستادگی کرد، ولی پس از شکست امیر مودود از الب ارسلان ، ترمذ را به داود سلجوقی سپرد و به غزنه بازگشت (باسورث ، ج 2، ص 20). در دورة الب ارسلان ، اهالی ترمذ همراه با اهالی ختل و چغانیان شورش کردند که بشدت سرکوب شدند. پس از مرگ الب ارسلان (465)، قراختائیان ترمذ را گرفتند، اما سال بعد آن را به ملکشاه سپردند (بارتولد، 1366 ش ، ج 1، ص 657ـ659). ارسلان ارغون (حک : 485ـ490)، برادر ملکشاه ، پس از کشته شدن خواجه نظام الملک و ملکشاه ، حاکم ترمذ و بلخ شد. ارسلان ارغون در 490 کشته شد و ترمذ به قلمرو سلطان برکیارق پیوست و او حکومت آنجا را به عمویش ، سلطان سنجر، داد (بنداری ، ص 307ـ311). سلطان سنجر با قراختائیان بر سر ترمذ و دیگر سرزمینهای ماوراءالنهر وارد جنگ شد و قدرخان جبرائیل را شکست داد (ابن اثیر، ج 8، ص 212) و به ترمذ پناه برد (خواندمیر، ج 2، ص 509، 512). به روایتی دیگر، سلطان سنجر از دست ترکان گریخت و در ترمذ درگذشت (بنداری ، ص 341). در 602، والی بلخ به فرمان سلطان شهاب الدین ترمذ را گرفت ، ولی غیاث الدین ، فرزند و جانشین سلطان شهاب الدین ، در 603 ترمذ را به سلطان محمد خوارزمشاه واگذاشت ، او نیز ترمذ را به قراختائیان که در جنگ یاورش بودند، سپرد (بارتولد، 1366 ش ، ج 2، ص 736ـ 738). در پاییز 618، چنگیز پس از تصرف سمرقند و فرار سلطان محمد خوارزمشاه از ترمذ (جوینی ، ج 1، ص 113)، این شهر را گرفت و مردم آن را کشت (همان ، ج 1، ص 102). ویرانی ترمذ به قدری سهمگین بود که در سدة هشتم شهر دیگری در دو میلی آنجا، به جای آن ، بنا شد (ابن بطوطه ، ج 1، ص 373، 386).

ترمذ نقش مهمی در جنگهای تیمور در ماوراءالنهر داشت (نظام الدین شامی ، ص 13، 18، 23ـ24). مناسبات تیمور با سادات ترمذ (خداوندزادگان ) بسیار نزدیک بود. هنگام تاجگذاری تیمور، سیدبرکه و خداوندزادگان ترمذ (ابوالمعالی و برادرزاده اش علی اکبر) حضور داشتند (شرف الدین علی یزدی ، ج 1، ص 157ـ 158). در سوءقصد خطرناکی که به تیمور شده بود، ابوالمعالی ترمذی نیز شرکت داشت ، اما تیمور او را بخشید و از ماوراءالنهر بیرون راند. پس از مدتی ابوالمعالی و علی اکبر از نزدیکان تیمور گردیدند (همان ، ج 1، ص 171ـ172). تیمور به هنگام سکونت در ترمذ، نزد علاءالملک ترمذی به سر می برد (بارتولد، 1336 ش ، ص 38).

ترمذ در جنگهای جانشینان تیمور نیز نقشی حیاتی داشت (حافظ ابرو، ج 1، ص 367ـ370). این شهر نخست در اختیار خلیل سلطان قرار داشت .او در 810 شهر تازه ای در یک فرسنگی ترمذ ساخت ، اما به سبب موقعیت شهر کهنه در کنار رود جیحون و استواری بنای شهر، مردم در شهر کهنه ماندند. شاهرخ نیز قلعة هندیان را در برابر شهر تازة ترمذ بنا کرد و رود جیحون فاصلة میان آن دو شهر بود (ابن عربشاه ، ص 279ـ280). سرانجام شاهرخ بر ترمذ دست یافت و اقتدارش در ماوراءالنهر استوار گردید (بارتولد، 1336 ش ، ص 130). الغ بیگ ، جانشین و پسر شاهرخ ، نیز به سبب اقتدارش بر ترمذ توانست در برابر عبداللطیف ، پسر خودش ، ایستادگی کند (همان ، ص 264).

در سده های یازدهم و دوازدهم ، ترمذ، مانند سرزمینهای دیگر ماوراءالنهر، دستخوش کشمکشهای فرمانروایان بلخ و بخارا بود و به ویرانه ای مبدل شده بود، تا آنکه در 1172 محمدرحیم خان بخاری آنجا را بازسازی کرد (بارتولد، 1350 ش ، ص 101). در نیمة دوم سدة سیزدهم ، ترمذ تقریباً خراب شد و تنها دو روستای آن ، یتکه سر و صالح آباد، باقی ماند. در 1311/ 1894، روسها در یتکه سر قلعه ای ساختند که مردم آن را «توپراق قرقان » می نامیدند و ترمذ کنونی در اطراف این قلعه بنا شد ( > دایرة المعارف ازبکستان < ، ص 640).

ترمذ خاستگاه بسیاری از بزرگان دین و عرفا و عالمان بوده ، چنانکه حافظ ابرو آن را «مدینة الرجال » خوانده است (ج 1، ص 190). از جمله بزرگان آنجا این اشخاص بوده اند: ابوبکر ورّاق * ترمذی ، از مشایخ صوفیه ؛
سیدبرهان الدین ترمذی * ؛
ابوعیسی محمدبن عیسی ترمذی * ، مؤلف کتاب الجامع الصحیح از صحاح ستة اهل سنّت ؛
ابوجعفر محمدبن احمدبن نصرترمذی * ، فقیه شافعی ؛
و ابوعبداللّه محمدبن علی ترمذی * ، مشهور به حکیم ترمذی .


منابع :
(1) ابن اثیر؛
(2) ابن بطوطه ، رحلة ابن بطوطة ، چاپ محمد عبدالمنعم عریان ، بیروت 1407/1987؛
(3) ابن حوقل ؛
(4) ابن عربشاه ، زندگانی شگفت آور تیمور ، ترجمة کتاب عجایب المقدور فی اخبار تیمور ، ترجمة محمدعلی نجاتی ، تهران 1356 ش ؛
(5) ابراهیم بن محمد اصطخری ، کتاب مسالک الممالک ، چاپ دخویه ، لیدن 1870، چاپ افست 1967؛
(6) واسیلی ولادیمیروویچ بارتولد، آبیاری در ترکستان ، ترجمة کریم کشاورز، تهران 1350 ش ؛
(7) همو، الغ بیگ و زمان وی : امپراطوری مغول و دولت چغتائی ، ترجمة حسین احمدی پور، تبریز ?( 1336 ش ) ؛
(8) همو، ترکستان نامه : ترکستان در عهد هجوم مغول ، ترجمة کریم کشاورز، تهران 1366 ش ؛
(9) کلیفورد ادموند باسورث ، تاریخ غزنویان ، ترجمة حسن انوشه ، تهران 1356ـ1364 ش ؛
(10) بلاذری ؛
(11) آلکساندر مارکوویچ بلنیتسکی ، خراسان و ماوراءالنهر ( آسیای میانه )، مترجم پرویز ورجاوند، تهران 1371 ش ؛
(12) فتح بن علی بنداری ، تاریخ سلسلة سلجوقی ، زبدة النصرة و نخبة العصرة ، ترجمة محمدحسین جلیلی ، تهران 1356 ش ؛
(13) جوینی ؛
(14) عبداللّه بن لطف اللّه حافظ ابرو، زبدة التواریخ ، چاپ کمال حاج سیدجوادی ، تهران 1372 ش ؛
(15) حدودالعالم ؛
(16) خواندمیر؛
(17) احمدبن داوود دینوری ، الاخبار الطوال ، چاپ عبدالمنعم عامر، قاهره 1960، چاپ افست قم 1368 ش ؛
(18) تامارا تالبوت رایس ، هنرهای باستانی آسیای مرکزی تا دورة اسلامی ، ترجمة رقیه بهزادی ، تهران 1372 ش ؛


(19) شرف الدین علی یزدی ، ظفرنامه : تاریخ عمومی مفصّل ایران در دورة تیموریان ، چاپ محمد عباسی ، تهران 1336 ش ؛
(20) عبداللّه بن عمر صفی الدین بلخی ، فضائل بلخ ، ترجمة عبداللّه بن محمدحسینی بلخی ، چاپ عبدالحی حبیبی ، تهران 1350 ش ؛
(21) ریچارد نلسون فرای ، میراث باستانی ایران ، ترجمة مسعود رجب نیا، تهران 1373 ش ؛
(22) عبدالحی بن ضحاک گردیزی ، تاریخ گردیزی ، چاپ عبدالحی حبیبی ، تهران 1363 ش ؛
(23) یوزف مارکوارت ، ایرانشهر: بر مبنای جغرافیای موسی خورنی ، ترجمة مریم میراحمدی ، تهران 1373 ش ؛
(24) مقدسی ؛
(25) نظام الدین شامی ، ظفرنامه ، چاپ پناهی سمنانی ، تهران 1363 ش ؛
(26) یاقوت حموی ؛
(27) یعقوبی ، البلدان ؛


(28) Great Soviet encyclopedia , New York 1973-1983, s.v. "Termez";
(29) Uzbekistan Respublikasi ensiklopediya , Tashkend: Qamuslar Bash Tahririyati, 1997.

/ علی رضا پلاسیّد /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3488
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست