ترجیع بند ، از قالبهای شعر فارسی که نمونه هایی در شعر اردو و عثمانی نیز داشته است . ترجیع در لغت به معنای «برگرداندن » و «تکرار کردن » است و در اصطلاح ، مجموعة ابیاتی است که از چند بند یا خانه تشکیل می شود و پس از هر بند دو مصراعِ غالباً هم قافیه تکرار می شود که به آن اصطلاحاً «ترجیع بند» (یا بندگردان یا واسطه یا عُقده ) می گویند. وزن و مضمون کل شعر یکی است ، اما هر بند و گاه هر بیتِ ترجیع قافیة جداگانه دارد ( رجوع کنید به ادامة مقاله ؛ رشید وطواط ، ص 85 ـ86؛ شمس قیس ، ص 295؛ کاشفی ، ص 73ـ74؛ تهانوی ، ج 1، ص 569؛ همائی ، ص 180).

درونمایة بندها شبیه قصیده است ( رجوع کنید به شمس قیس ، همانجا)، اما شمار بیتها کمتر از قصیده و شبیه غزل است . برخی از محققان ، ترجیع بند را مرکّب از تعدادی غزل دانسته اند که در یک وزن با قافیه های گوناگون سروده شده باشد (محجوب ، ص 158؛ شمیسا، ص 343). مولوی (متوفی 672) نیز بندهای ترجیع را از لحاظ مضمون غزل خوانده ( رجوع کنید به ج 7، ص 127، 134، 158، 160) و در بسیاری از بیتهای ترجیع ، ساختن بندِ پس از آنها را «ترجیع » نامیده است ( رجوع کنید به ج 7، ص 89 ـ 91، 170ـ174).

اغلب بندها دست کم پنج بیت دارد (برای نمونه رجوع کنید بهفرخی سیستانی ، ص 403ـ413؛ مولوی ، ج 7، ص 145)

و معمولاً بیش از پانزده بیت نمی شود (برای نمونه رجوع کنید بهامیرمعزی ، ص 761ـ 763؛ خاقانی ، ص 457ـ481)، اما گاه تا بیست بیت هم سروده شده است (مثلاً رجوع کنید به بیدل دهلوی ، ج 1، ص 253ـ279). شمار بندها حداقل دو است ( رجوع کنید بهبهار، ج 1، ص 147ـ 148) وتا سی وچهار بند نیز سروده شده است (مثلاً رجوع کنید به بیدل دهلوی ، همانجا). طبق قاعده تعداد ابیات بندها باید مساوی باشد (تهانوی ، همانجا)، اما گاه این قاعده رعایت نشده است ، مانند ترجیع بند مشهور سعدی ( رجوع کنید بهص 629ـ641).

برخی از ترجیع بندها به مسمط شباهت دارد، زیرا همة مصراعهای هر خانة آن هم قافیه است (برای نمونه رجوع کنید بهفرخی سیستانی ، همانجا)؛ ازینرو آنها را نوعی مسمط یا ترجیع بند مسمط دانسته اند (مؤتمن ، ص 31؛ محجوب ، ص 159).

کهنترین ترجیعات ظاهراً در دورة سامانی سروده شده است ( رجوع کنید به محجوب ، ص 159ـ160)، اما آنچه به جا مانده ، از شاعران دورة غزنوی از جمله فرخی سیستانی است (مثلاً رجوع کنید بهص 403ـ432) که همعصر قدیمترین مسمطهای فارسی است (مثلاً رجوع کنید به منوچهری ، ص 147ـ213). ظاهراً ترجیع بند و مسمط به تأثیر از مسمط عربی شکل گرفته اند ( د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل «ترجیع بند و ترکیب بند»).

مضامین ترجیع بند، مانند دیگر قالبهای شعر، بنا به مقتضیات زمان تحول یافته است ، مثلاً ترجیعات سبک خراسانی غالباً مدحیه هایی آکنده از وصف طبیعت بوده است (مثلاً رجوع کنید به فرخی سیستانی ، همانجا؛ مسعود سعدسلمان ، ص 540 ـ 543). ترجیعات سبک عراقی شامل همة مختصات فکری شاعران آن سبک ، از جمله دیدگاههای عاشقانه و عارفانه ، بوده که از ماندگارترین نمونه های آن می توان ترجیع بند سعدی (همانجا) و ترجیع بند عراقی (ص 281ـ 289) را ذکر کرد. در سبک هندی ، ترجیع بند طویل و عارفانة بیدل دهلوی (همانجا) از نمونه های شاخص است ، اما هیچیک از ترجیعات این سبک شهرت نیافتند. ترجیعات

دورة بازگشت ادبی * مانند دیگر قالبهای شعری این دوره ، تکرار مضامین کهن است (مثلاً رجوع کنید به وصال شیرازی ، ص 380ـ 384؛ قاآنی ، ص 879 ـ882)، بجز ترجیع بند معروف هاتف اصفهانی با بند ترجیع «که یکی هست و هیچ نیست جز او/ وحده لااله الاّ هو» (متوفی 1198؛ ص 24ـ29) که در

آن دوره کاملاً منحصر به فرد است . در دورة مشروطه این قالب شعری بازتاب هیجانهای اجتماعی و دیدگاههای سیاسی شاعران شد (مثلاً رجوع کنید بهبهار، ج 1، ص 200ـ 204، 213ـ 215؛ اشرف الدین حسینی ، ج 1، ص 221ـ 223، 227ـ 228).

علمای بلاغت (برای نمونه رجوع کنید به رشید وطواط ، ص 86؛ شمس قیس ، همانجا؛ کاشفی ، ص 74) ترجیع بند را به سه نوع تقسیم کرده اند:

1) تمام بیتهای ترجیع یکسان باشد (مانند سعدی ؛ هاتف اصفهانی ، همانجاها)؛ 2) بیتهای ترجیع مختلف باشد اما قافیه های یکسان داشته باشد و اگر آن بیتها را جمع کنند، بندی مستقل تشکیل شود (مانند خاقانی ، ص 457ـ 465)؛ 3) بیتهای ترجیع قافیه های گوناگون داشته باشد (مانند جمال الدین اصفهانی ، ص 2ـ11؛ مولوی ، ج 7، ص 89 ـ176). نوع سوم را «ترکیب بند» خوانده اند. ظاهراً عنوان ترکیب بند بعد از قرن هفتم رایج شده است (همائی ، ص 181، پانویس 1) و تا آن زمان هر سه نوع را ترجیعات می خوانده اند (مثلاً رجوع کنید به مولوی ، ج 7، ص 89ـ91، 170ـ174، که همة ترکیب بندهای خود را ترجیع نامیده است ). ترکیب بندهایی را که همة مصراعهای هر بند آن هم قافیه است ، بنا برتعداد مصراعهای هر بند «مربّع ترکیب » (برای نمونه رجوع کنید بهوحشی بافقی ، ص 207ـ209) یا «مسدّس ترکیب » (برای نمونه رجوع کنید به همان ، ص 209ـ212) می نامند ( رجوع کنید به شمیسا، ص 349، 352).

نخستین ترکیب بند مهم فارسی از جمال الدین عبدالرزاق اصفهانی (متوفی 588؛ همانجا) است در نعت رسول اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم . همچنین ترکیب بندهای عاشقانة وحشی بافقی (متوفی 991؛ ص 207ـ212) از نمونه های برجستة این قالب شعری در مکتب وقوع * است .

سیر تحول ترکیب بند تا دورة صفویه ، مشابه ترجیع بند بوده است . در این دوره ترکیب بند محتشم کاشانی (متوفی 996) در دوازده بند (ص 280ـ285) در سوک شهدای کربلا بر شاعران بعد از وی بسیار تأثیرگذار بود، از جمله بر سروش اصفهانی ( رجوع کنید بهج 2، ص 733ـ772)، وصال شیرازی ( رجوع کنید بهص 914ـ 964)، ادیب الممالک فراهانی ، جلال الدین همائی و امیری فیروزکوهی ( رجوع کنید بهدرگاهی و دیگران ، 1373 ش : که حاوی استقبالهای شمار زیادی از شاعران است ). از آن پس تا عصر مشروطه از این قالب شعری برای سرودن مرثیه هایی برای اهل بیت علیهم السلام استفاده شد و این قالب به زبان عربی نیز راه یافت ( رجوع کنید به دوازده بند فقیه نامور شیعی ، سیدمحمدمهدی بحرالعلوم * با عنوان الاثنا عشریات فی المراثی یا العقودُ الاثنتا عَشَرة که به مضامین دوازده بند محتشم نیز توجه داشته است ؛ آقابزرگ طهرانی ، ج 1، ص 113. این دوازده بند به استقلال نیز چاپ شده است ). شاعران دورة مشروطه این قالب را هم برای مضامین سیاسی (برای نمونه رجوع کنید بهبهار، ج 1، ص 149ـ150؛ فرخی یزدی ، ص 215ـ 220) و هم برای مراثی و مناقب (برای نمونه رجوع کنید به بهار، ج 1، ص 227ـ234، 275ـ277) به کار برده اند.

ترجیع بند و ترکیب بند در شعر کهن اردو و عثمانی نیز نمونه هایی داشته اما چندان متداول نبوده است

( رجوع کنید بهد.اسلام ، همانجا؛ مهذب ، ج 3، ص 248؛ سرهندی ، ص 444).

---

منابع :
(1) آقابزرگ طهرانی ؛
(2) اشرف الدین حسینی ، دیوان کامل نسیم شمال ، ج 1، با مقدمة سعید نفیسی ، تهران 1370 ش ؛
(3) محمدبن عبدالملک امیر معزّی ، دیوان ، چاپ عباس اقبال آشتیانی ، تهران 1318 ش ؛
(4) محمدتقی بهار، دیوان ، چاپ مهرداد بهار، تهران 1368 ش ؛
عبدالقادربن عبدالخالق بیدل دهلوی ، کلیات بیدل ، چاپ اکبر بهداروند

(5) و پرویز عباسی داکانی ، تهران 1376 ش ؛
(6) محمد اعلی بن علی تهانوی ، کتاب کشاف اصطلاحات الفنون ، چاپ محمد وجیه و دیگران ،کلکته 1862، چاپ افست تهران 1967؛
(7) محمدبن عبدالرزاق جمال الدین اصفهانی ، دیوان ، چاپ حسن وحید دستگردی ، تهران 1362 ش ؛
(8) بدیل بن علی خاقانی ، دیوان ، چاپ ضیاءالدین سجادی ، تهران 1368 ش ؛
(9) حسین درگاهی ، محمدجواد انواری ، و عبدالحسین طالعی ، شورش در خلق عالم : سیری در ترکیب بند محتشم کاشانی و استقبالهای آن در رثای سیّدالشّهدا علیه السّلام ، تهران 1373 ش ؛
(10) محمدبن محمد رشید وطواط ، حدایق السّحر فی دقایق الشّعر ، چاپ عباس اقبال ، تهران 1362 ش ؛
(11) محمدعلی بن قنبرعلی سروش ، دیوان ، چاپ محمدجعفر محجوب ، تهران 1340 ش ؛
(12) وارث سرهندی ،علمی اردو لغت ( جامع )، لاهور 1929؛
مصلح بن عبداللّه سعدی ،

(13) متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی ، چاپ مظاهر مصفا، تهران 1340 ش ؛
محمدبن قیس شمس قیس ، کتاب المعجم

(14) فی معاییر اشعار العجم ، تصحیح محمدبن عبدالوهاب قزوینی ، چاپ مدرس رضوی ، تهران ?( 1314 ش ) ؛
سیروس شمیسا، انواع

(15) ادبی ، تهران 1370 ش ؛
(16) ابراهیم بن بزرگمهر عراقی ، مجموعة آثار فخرالدین عراقی ، چاپ نسرین محتشم ، تهران 1376 ش ؛
(17) علی بن جولوغ فرخی سیستانی ، دیوان ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1371 ش ؛
(18) محمد فرخی یزدی ، دیوان ، چاپ حسین مسرّت ، یزد 1378 ش ؛
(19) حبیب اللّه بن محمدعلی قاآنی ، دیوان ، چاپ محمدجعفر محجوب ، تهران 1336 ش ؛
(20) حسین بن علی کاشفی ، بدایع الافکار فی صنایع الاشعار ، چاپ میرجلال الدین کزّازی ، تهران 1369 ش ؛
(21) علی بن احمد محتشم کاشانی ، دیوان ، چاپ مهرعلی گرکانی ، تهران 1344 ش ؛
(22) محمدجعفر محجوب ، سبک خراسانی در شعر فارسی ، تهران 1350 ش ؛
(23) مسعود سعدسلمان ، دیوان ، چاپ غلامرضا رشید یاسمی ، تهران 1362 ش ؛
(24) احمدبن قوص منوچهری ، دیوان ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1347 ش ؛
(25) زین العابدین مؤتمن ، تحوّل شعر فارسی ، تهران ?( 1339 ش ) ؛
(26) جلال الدین محمدبن محمد مولوی ، کلیات شمس ، یا، دیوان کبیر ، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران 1355 ش ؛
(27) محمدمیرزا مهذب ، مهذب اللغات ، لکهنو 1978؛
(28) کمال الدین وحشی بافقی ، دیوان ، چاپ محمدحسن سیّدان ، تهران 1374 ش ؛
(29) محمدشفیع بن محمداسماعیل وصال شیرازی ، دیوان ، چاپ محمد عباسی ، تهران ?( 1361 ش ) ؛
(30) احمد هاتف اصفهانی ، دیوان ، چاپ وحید دستگردی ، تهران ?( 1345 ش ) ؛
(31) جلال الدین همائی ، فنون بلاغت و صناعات ادبی ، تهران 1363 ش ؛


/ مریم بهاری /