ترجمة قرآن 1) مباØ‌Ø« نظری ، بØ‌Ø«ÛŒ در علوم قرآنی Ùˆ فقه Ùˆ کلام ناظر بر امکان یا جواز برگرداندن Ùˆ بیان متن قرآن کریم به زبان غیرعربی . با توجه به معانی گوناگون واژة ترجمه ØŒ ترجمة قرآن به معنای تبلیغ Ùˆ یا تفسیر قرآن به زبان عربی یا غیرعربی ØŒ نیز به کار Ù…ÛŒ رود (زرقانی ØŒ ج 2ØŒ ص 5 Ù€6Ø› رامیار، ص 646Ù€647)ØŒ اما در بØ‌Ø« از امکان یا جواز ترجمة قرآن ØŒ مراد از واژة ترجمه همان معنای متعارف است .

ترجمة قرآن در طول تاریخ اسلام دو غایت متفاوت داشته است : انتقال Ùˆ بیان معانی قرآن به زبانهای دیگر Ùˆ جانشینی ترجمه به جای اصل Ùˆ Ø‌مل برخی اØ‌کام Ùˆ اعتبارات قرآن به ترجمة آن . همچنین امکان Ùˆ جواز ترجمة قرآن دو موضوع جدا از هم است Ø› امکان ترجمة قرآن با دو رویکرد زبان شناختی Ùˆ فلسفی Ùˆ جواز ترجمة قرآن از دو منظر فقهی Ùˆ کلامی قابل بررسی است ØŒ لیکن هر نظری در بارة امکان یا جواز ترجمة قرآن تابع نگرشی است Ú©Ù‡ در باب ماهیت ÙˆØ‌ÛŒ Ùˆ زبان متن قرآن از پیش اختیار شده است :

مبانی ÙˆØ‌ÛŒ شناختی موضوع . ÙˆØ‌ÛŒ قرآنی هم زمان واجد دو جنبه است Ø› از یک سو کلام خدا (کلام اللّه ) است Ùˆ از سوی دیگر به زبان بشر (لسان قوم ) نازل شده است (در بارة تفکیک کلام Ùˆ زبان در ÙˆØ‌ÛŒ رجوع کنید به ایزوتسو، ص 193Ù€ 198). جنبة نخست آن (کلام اللّه بودن ) یکی از اصلیترین مشاجره های کلامی سده های نخستین اسلامی را Ø´Ú©Ù„ داده ØŒ در Ø‌الی Ú©Ù‡ جنبة دوم آن (به لسان قوم بودن ) در مباØ‌Ø« کلامی مغفول مانده Ùˆ به بررسی صرفاً زبان شناختی آن اکتفا شده است . همچنین پرسش از معانی Ùˆ الفاظ قرآن Ùˆ چگونگی انتساب هریک از آنها به پیامبر در پژوهشهای قرآنی دارای پیشینه است . به طور Ú©Ù„ÛŒ ØŒ رأی اجماعی در میان مسلمانان آن است Ú©Ù‡ ÙˆØ‌ÛŒ قرآنی مَتْلُوّ است Ùˆ هم معانی Ùˆ هم الفاظ آن از خداست (نیز رجوع کنید بهقرآن * Ø› ÙˆØ‌ÛŒ * ).

تلقی از ÙˆØ‌ÛŒ هرچه باشد، به مقام انزال یا تنزیل قرآن Ùˆ دریافت آن توسط نبی راجع است ØŒ اما قرآن به منزلة یک متن به زبان عربی است . در بیش از ده آیه ØŒ به عربی بودنِ زبان قرآن کریم ØŒ Ú©Ù‡ لسان قوم است (مثلاً شعراء: 192Ù€ 195Ø› ابراهیم : 4Ø› فصّلت : 44Ø› یوسف : 2) Ùˆ در آیاتی نیز بر شمول عام پیام ÙˆØ‌ÛŒ از نظر زمان Ùˆ مکان ØŒ تصریØ‌ شده است (مثلاً سبأ: 28Ø› فرقان : 1Ø› اعراف : 158). قول به برتری زبان عربی بر سایر زبانها Ùˆ ذاتی بودن آن زبان برای پیام ÙˆØ‌ÛŒ Ùˆ در مقابل ØŒ قول به طبیعی بودن انتخاب زبان عربی برای تمهید امکان هم زبانی با قوم Ùˆ عرضی بودن آن زبان برای پیام ÙˆØ‌ÛŒ ØŒ دو تلقی متفاوت Ùˆ مؤثر در فهم این آیات است . بعلاوه ØŒ به رغم برخی از متفکران مسلمان Ú©Ù‡ زبان عربی را درخور Ø‌مل معانی ÙˆØ‌ÛŒ Ù…ÛŒ دانند، برخی بر این باورند Ú©Ù‡ زبان قیدی Ù…Ø‌دودکننده در اظهار معانی ÙˆØ‌ÛŒ بوده Ùˆ مجاز گویی قرآن ØŒ دست Ú©Ù… در بسیاری از موارد، ناشی از همین Ù…Ø‌دودیتهاست . این دو نظر مبنای قول به قداست یا عدم قداست ذاتی زبان عربی است .

پیشینه . بØ‌Ø« ترجمة قرآن در سالهای Ø‌یات پیامبر Ùˆ پس از آن ØŒ در دوران صØ‌ابه Ùˆ تابعین ØŒ با فرض وقوع ØŒ قطعاً صورت فقهی Ùˆ کلامی مشخصی نداشته است . معتقدان به امکان Ùˆ جواز ترجمة قرآن غالباً دو واقعة Ø‌یات پیامبر را متضمن جایز شمرده شدن ترجمة قرآن از سوی آن Ø‌ضرت Ù…ÛŒ دانند. نخست ØŒ ارسال نامه هایی به سران کشورهایی همچون Ø‌بشه Ùˆ ایران Ùˆ روم Ùˆ مصر Ú©Ù‡ Ø‌اوی آیاتی از قرآن بود Ùˆ ناهم زبانی مخاطبان ØŒ ترجمة آنها را اجتناب ناپذیر Ù…ÛŒ ساخت (در بارة این نامه ها رجوع کنید بهابن سعد، ج 1ØŒ قسم 2ØŒ ص 15Ø› Ø‌میداللّه ØŒ ص 100ØŒ 109Ù€110ØŒ 135Ù€136ØŒ 140). در مقابل ØŒ مخالفان ترجمة قرآن ØŒ از جمله زرقانی (ج 2ØŒ ص 51 Ù€52)ØŒ ارسال این نامه ها را مؤید جواز ترجمة قرآن نمی دانند بلکه نهایتاً آن را مستلزم تأیید ترجمه به معنای تفسیر به زبان غیرعربی Ù…ÛŒ شمرند. زرقانی بعلاوه ØŒ نشان داده است Ú©Ù‡ این نامه ها Ø‌تی مشتمل بر یک آیة کامل از قرآن نیستند Ùˆ تنها برخی از عبارتهای آنها اقتباسهایی از قرآن است Ú©Ù‡ Ø‌Ú©Ù… قرآن را ندارد (نیز رجوع کنید به شاطر، ص 39Ù€40Ø› Ù…Ø‌مد Ø‌سنین عَدَوی در رشیدرضا، ج 9ØŒ ص 336Ù€337).

دیگر مستند تاریخی موافقان ترجمه ØŒ عمل سلمان فارسی (متوفی 35)ØŒ در ترجمة سورة Ø‌مد یا بخش بیشتری از قرآن کریم ØŒ است . این واقعه به دو Ø´Ú©Ù„ متفاوت روایت شده است : به روایت سرخسی (متوفی 483Ø› ج 1ØŒ ص 37) جماعتی از فارسیانِ ( یمن ) از سلمان خواستند Ú©Ù‡ سورة Ø‌مد را به فارسی برگرداند تا آنان تا زمانی Ú©Ù‡ زبانشان به عربی خواندن روان نگشته است ØŒ آن ترجمه را در قرائت نماز بخوانند؛ اما به روایت شهفور (شاهفور) اسفراینی (متوفی 471Ø› ج 1ØŒ ص 8)ØŒ سلمان به اجازة پیامبر، ترجمة فارسی قرآن را در زیر متن عربی برای قوم خود نوشت . بنا بر نخستین روایت از این واقعه ØŒ ترجمه سورة Ø‌مد با هدف جانشینی به جای اصل Ùˆ قرائت آن در نماز انجام گرفت . ابوØ‌نیفه نیز به استناد همین روایت ØŒ قرائت ترجمة فارسی فاتØ‌Ø© الکتاب در نماز را در Ø‌Ú©Ù… قرائت اصل این سوره دانسته است ( رجوع کنید به ادامة مقاله ). در روایت دوم ØŒ عمل سلمان غایتی متفاوت داشته است Ùˆ تأیید پیامبر نیز دلالت بر قبول ترجمة قرآن به منزلة اصل آن ندارد، بلکه تنها تأییدی بر جواز انتقال معانی قرآن به سایر زبانهاست . مخالفان ترجمة قرآن هر دو صورت این روایت را مجهول الاصل ØŒ غیرمتواتر Ùˆ مختلف النقل ØŒ Ùˆ بنابراین ضعیف ØŒ شمرده اند (زرقانی ØŒ ج 2ØŒ ص 55 Ù€56Ø› شاطر، ص 43).

در نظر Ùˆ عمل صØ‌ابه نیز شواهدی دالّ بر موافقت با ترجمة قرآن یافت Ù…ÛŒ شود. برای نمونه ØŒ اعتقاد ابن مسعود (متوفی 32) به جانشین پذیری کلمات قرآن ØŒ مستند برخی موافقان جواز قرائت ترجمة قرآن در نماز بوده است ( رجوع کنید به فخررازی ØŒ ج 1ØŒ ص 213). نیز گفته شده Ú©Ù‡ Ø‌سن بصری (متوفی 110) در مجلس تفسیر خود مستمعانی پارسی زبان داشته Ùˆ معانی قرآن را شفاهاً برای آنان ترجمه Ù…ÛŒ کرده است (Ù…Ø‌مدی ملایری ØŒ ج 1ØŒ ص 26Ù€ 27) Ùˆ یار Ùˆ هم صØ‌بت او، Ø‌بیب عجمی ØŒ قرآن را در نماز به فارسی Ù…ÛŒ خوانده از آنرو Ú©Ù‡ زبانش به عربی نمی گشته است (مراغی ØŒ ص 26Ø› وجدی ØŒ ص 61Ù€63Ø› قس شاطر، ص 41Ù€ 42).

بØ‌Ø« فقهی Ùˆ کلامی . در اوایل سدة دوم ØŒ ابوØ‌نیفه (متوفی 150)ØŒ موضوع ترجمة قرآن را به صورت مسئله ای فقهی درآورد. ÙˆÛŒ قائل به جوازِ همراه با کراهتِ قرائت ترجمة فارسی در نماز بود، تنها با این شرط Ú©Ù‡ نمازگزار یقین داشته باشد Ú©Ù‡ آنچه Ù…ÛŒ خواند ترجمة عبارات عربی قرآن است نه تفسیر آن . دو شاگرد ابوØ‌نیفه ØŒ ابویوسف (متوفی 182) Ùˆ Ù…Ø‌مدبن Ø‌سن شیبانی (متوفی 189)ØŒ شرط این Ø‌Ú©Ù… را ناتوانی نمازگزار از قرائت به عربی دانستند (شمس الائمه سرخسی ØŒ همانجا؛ در بارة عدول ابوØ‌نیفه از نظر خود Ùˆ هم رأی شدن او با شاگردانش رجوع کنید بهمرغینانی ØŒ ج 1ØŒ ص 47Ø› در بارة بازگشت او به قول عدم جواز رجوع کنید بهزرکشی ØŒ ج 1ØŒ ص 288Ø› سیوطی ØŒ ج 1ØŒ ص 377Ø› نیز رجوع کنید به «ترجمة القرآن Ùˆ قراءته Ùˆ کتابته بغیر اللغة العربیة »، فصلی از رسالة Ù…Ø‌مدØ‌سنین عدوی در رشیدرضا، ج 9ØŒ ص 331Ù€334Ø› قس مراغی ØŒ ص 27ØŒ Ú©Ù‡ با بررسی منابع ØŒ نسبت به بازگشت ابوØ‌نیفه از رأیش تردید کرده است ). اجماع فقهای شافعی Ùˆ Ø‌نبلی Ùˆ مالکی بر عدم جواز قرائت ترجمة قرآن در نماز است (ابواسØ‌اق شیرازی ØŒ ج 1ØŒ ص 80Ø› ابن قدامه ØŒ ج 1ØŒ ص 486Ù€487Ø› نیز رجوع کنید بهمنابع مندرج در مناهل العرفان زرقانی ØŒ ج 2ØŒ ص 56 Ù€ 58Ø› Ù…Ø‌مد Ø‌سنین عدوی در رشیدرضا، ج 9ØŒ ص 334Ù€336). نزد علمای امامی موضوع جایگزینی ترجمة قرآن به جای اصل عربی آن اساساً منتفی بوده است . آنان ترجمة قرآن به زبانهای دیگر را وسیلة طبیعی Ùˆ ضروری ابلاغ پیام ÙˆØ‌ÛŒ دانسته اند Ùˆ ازینرو به بØ‌Ø« نظری در بارة جواز Ùˆ امکان این عمل نپرداخته اند. با اینهمه فقهای امامیه به اجماع بر عدم جواز قرائت ترجمة قرآن در نماز تأکید کرده اند ( رجوع کنید به طوسی ØŒ ج 1ØŒ ص 343Ù€346Ø› Ù…Ø‌قق کرکی ØŒ ج 2ØŒ ص 246Ø› نراقی ØŒ ج 5ØŒ ص 80Ø› نجفی ØŒ ج 9ØŒ ص 299ØŒ 308Ù€310).

مستند ابوØ‌نیفه در Ø‌Ú©Ù… مذکور عمل سلمان در اجابت درخواست فارسیان بوده است (شمس الائمه سرخسی ØŒ همانجا). بعلاوه ØŒ او در مقام استدلال عقلی ØŒ قرآن را کلام قدیم خداوند Ù…ÛŒ داند Ùˆ Ø‌ال آنکه تمامی زبانها Ø‌ادث اند، ازینرو زبان قرآن زبان معیّنی نیست بلکه همچنان Ú©Ù‡ از آیة «وَ اِنَّهُ لَفی زُبُرِالاوّلین » (شعراء: 196) برمی آید مطالب قرآن در کتابهای پیشینیان نیز به زبانهای دیگر آمده است (شمس الائمه سرخسی Ø› مرغینانی ØŒ همانجاها). به تعبیر دیگر، ابوØ‌نیفه قرآن را اسمی برای معانی کتاب اللّه Ù…ÛŒ دانست نه برای الفاظی Ú©Ù‡ دالّ بر معانی اند، Ùˆ بنا بر این نظر، Ù…ÛŒ توان ترجمة قرآن را همان قرآن دانست . این تلقی را Ø‌تی موافقان او در جواز ترجمة قرآن ØŒ نپذیرفته اند، چرا Ú©Ù‡ آنان به هر Ø‌ال قرآن را اسم «کلام اللّه مُنزَل بر پیامبر اسلام » Ù…ÛŒ دانند Ú©Ù‡ به عربی است Ùˆ تلاوت Ù…ÛŒ شود Ùˆ بین «دَفَّتَین مصØ‌ف » ثابت است (مراغی ØŒ ص 15Ù€16).

در علم کلام نیز طرØ‌ مسائلی چون خلق قرآن ØŒ صورت کتاب پیدا کردن کلام اللّه Ùˆ اعجاز قرآن گاه دامنة بØ‌Ø« را به مسئلة ترجمة قرآن کشانده است . در میان فرقه های کلامی آرای معتزله با قول به امکان ترجمة قرآن سازگارتر است . ظاهراً نخستین کتاب مستقل در باب ترجمة قرآن ØŒ جواز الصلاة بالفارسیة ØŒ نگاشتة ابوعبداللّه بصری ØŒ معروف به جُعَل (متوفی 369)ØŒ بوده است (ابن ندیم ØŒ ص 261). جعل در فقه ØŒ Ø‌نفی Ùˆ در کلام ØŒ معتزلی بود، هر چند فقهی یا کلامی بودن این کتاب دانسته نیست .

در میان معتزله بیش از همه ØŒ پیروان آرای ابراهیم نظّام (متوفی بین 221 تا 223) Ùˆ مُعمّربن عَبّاد سُلَمی آمادة قبول امکان ترجمة قرآن بودند. نظّام وصف اعجازی قرآن را ناظر بر صورت لفظی آن نمی دانست (بغدادی ØŒ ص 132) Ùˆ مُعمّر نیز بر این باور بود Ú©Ù‡ قرآن اثری ساختة انسان Ùˆ در عین Ø‌ال الاهی است ØŒ چرا Ú©Ù‡ پیامبر از سوی خدا دارای این موهبت شده است Ú©Ù‡ کلمات را چنان به وجود آورد Ú©Ù‡ معرف اراده Ùˆ قصد خدا باشد (اشعری ØŒ ص 192Ù€193Ø› بغدادی ØŒ ص 152Ø› نیز رجوع کنید بهولفسون ØŒ ص 298Ù€ 301). ابوØ‌نیفه نیز، بنا بر گزارش سرخسی (همانجا)ØŒ خود در زمرة منکران اعجاز لفظی قرآن بود. او قرائت کلام معجز را بر نمازگزار واجب Ù…ÛŒ شمرد Ùˆ اعجاز را در معانی Ù…ÛŒ دانست (قس مراغی ØŒ ص 40ØŒ Ú©Ù‡ در تبیین نظر ابوØ‌نیفه گفته است ترجمة قرآن واجد خصلت اعجاز نیست ØŒ اما در نماز در Ø‌Ú©Ù… اصل است ØŒ چرا Ú©Ù‡ Ø‌الت نماز Ø‌الت مناجات است Ùˆ نه Ø‌الت اعجاز). در مقابل ØŒ مخالفان ترجمة قرآن ØŒ اعجاز قرآن را از لوازم نظم Ùˆ لفظ آن Ù…ÛŒ شمرند Ùˆ Ù…Ø‌ال Ù…ÛŒ دانند Ú©Ù‡ در ترجمه ØŒ وجه معجز متن منتقل شود (زرقانی ØŒ ج 2ØŒ ص 40Ù€41). Ù…Ø‌مدمصطفی مراغی (متوفی 1364)ØŒ سردمدار موافقان ترجمة قرآن در سدة اخیر، نیز با قبول این نظر معتقد است Ú©Ù‡ Ù…Ø‌ال بودن انتقال وجه معجز متن به زبانهای دیگر، مستلزم عدم امکان انتقال معانی نیست . این اعجاز، به رغم ترجمه ها، در متن عربی قرآن همچنان باقی خواهد ماند. بعلاوه ØŒ افراد غیرعرب Ø‌تی اگر متن عربی قرآن را بخوانند استطاعت دریافت اعجاز لفظی آن را ندارند، بلکه در میان مردمان عرب نیز اکنون آن ذوق Ú©Ù‡ اعجاز ادبی قرآن را درمی یافت Ùˆ به آن ایمان Ù…ÛŒ آورد، سرآمده زیرا سلایق ادبی آنان دگرگون شده است (ص 16Ù€17).

جهانشمولی پیام ÙˆØ‌ÛŒ ( رجوع کنید به سبأ: 28Ø› فرقان : 1Ø› اعراف : 158) Ùˆ ضرورت ابلاغ قرآن به مردمی Ú©Ù‡ زبانشان غیرعربی است ØŒ نیز مبنای استدلالی کلامی بر جواز ترجمة قرآن بوده است . برمبنای این نظر، پیامبر اسلام به زبان قوم خود پیام آورده است ØŒ اما ترجمة قرآن ØŒ پیام ÙˆØ‌ÛŒ را به سایر اقوام Ù…ÛŒ رساند. این استدلال را نخستین بار جمعی از علمای ماوراءالنهر در جواز ترجمة تفسیر طبری Ùˆ با استشهاد از آیة «من هیچ پیغامبری را نفرستادم مگر به زبان قوم او Ùˆ آن زبان Ú©Ù‡ ایشان دانستند ...»، بیان کردند ( ترجمة تفسیر طبری ØŒ ج 1ØŒ ص 5Ø› نیز رجوع کنید به تفسیر همین آیه از خواجه عبداللّه انصاری به نقل میبدی ØŒ ج 5ØŒ ص 226Ø› زمخشری ØŒ ج 2ØŒ ص 539Ø› بیضاوی ØŒ ج 1ØŒ ص 524).

بØ‌Ø« زبان شناختی . نگرشهای زبان شناختی ØŒ Ø‌تی بیش از آرا Ùˆ عقاید کلامی ØŒ در جهت دهی به بØ‌Ø« ترجمه پذیری قرآن مؤثر بوده است (برای نمونه رجوع کنید به جاØ‌ظ ØŒ ج 1ØŒ ص 75Ù€ 78ØŒ Ú©Ù‡ ترجمة متون ØŒ بویژه متون دینی ØŒ را دشوار Ùˆ Ú†Ù‡ بسا زیانبار Ù…ÛŒ دانست ). باور به گستردگی Ùˆ اتساع بیشتر زبان عربی نسبت به زبانهای دیگر، نخستین فرض زبان شناختی رایجی بود Ú©Ù‡ معمولاً بدون اقامة دلیل از سوی مخالفان ترجمه قرآن به کار بسته Ù…ÛŒ شد ( رجوع کنید بهزرکشی ØŒ ج 1ØŒ ص 465Ù€466). اخوان الصفا (ج 3ØŒ ص 144Ù€145ØŒ 164Ù€165) بر این باور بودند Ú©Ù‡ زبان عربی بر سایر زبانها برتری دارد، آنچنانکه صورت انسانی کاملتر از سایر صور Ø‌یوانی است ØŒ چرا Ú©Ù‡ قرآنِ پیامبر اسلام (القرآن ) کریمترین Ùˆ شریفترین قرآنی است Ú©Ù‡ خداوند فرو فرستاده Ùˆ به سبب اختصار Ùˆ ایجاز این کتاب کسی قادر به ترجمة آن به زبانهای دیگر نیست (نیز رجوع کنید به برداشت تیباوی از رأی اخوان الصفا، ص 13).

یکی از باریک اندیشیهای زبان شناختی مخالفان Ùˆ موافقان ترجمة قرآن توجه به تفاوت ساختهای صوری Ùˆ معنایی زبانهای گوناگون بود. ابواسØ‌اق ابراهیم بن موسی شاطِبی (متوفی 790) در بØ‌Ø«ÛŒ زبان شناختی در مبانی ترجمه ØŒ دلالت الفاظ بر معانی را دو گونه شمرده است : دلالت اصلی Ùˆ دلالت تابعی . مثلاً، معنایی Ú©Ù‡ از انتساب «ایستادن » به «زید» برای شنونده Ø‌اصل Ù…ÛŒ شود، دلالت اصلی است ØŒ اما هریک از صورتهای «قامَ زیدٌ»، «زیدٌ قامَ»، «اِنَّ زیداً قامَ»، «واللّهِ اِنَّ زیداً قامَ» Ùˆ «قَد قامَ زیدٌ»، افزون بر دلالت اصلی جمله (انتساب ایستادن به زید) دلالت تابعی خاصی ØŒ چون تأکید Ùˆ Ø‌صر، دارد. در Ø‌قیقت ØŒ ساختهای صوری Ùˆ چگونگی ریختن الفاظ Ùˆ عبارات در قالب زبان ØŒ دلالت تابعی را Ø´Ú©Ù„ Ù…ÛŒ دهد. شاطبی با بیان این مقدمه ØŒ امکان ترجمه از زبانی به زبان دیگر را منوط به رعایت دلالتهای تابعی الفاظ Ùˆ عبارات مقیّده (کارکرد ساختهای صوری ) در زبان مبدأ Ùˆ مقصد دانسته Ùˆ بر همین اساس آن را کاری دشوار تلقی کرده است . او رأی ابن قتیبه در نفی امکان ترجمة قرآن را به همین وجه بازگردانده Ùˆ افزوده است Ú©Ù‡ اِخبار از معانی قرآن ممکن Ùˆ جایز است ØŒ همچنانکه تفسیر، Ú©Ù‡ بیان معانی برای همگان است ØŒ به اجماع عالمان اسلام ممکن Ùˆ جایز Ù…ÛŒ باشد (ج 1ØŒ جزء 2ØŒ ص 51 Ù€52).

یکی دانستن Ø‌Ú©Ù… ترجمه Ùˆ تفسیر قرآن اِشکال زبان شناختی دیگری را نیز پاسخگوست ØŒ اشکالی Ú©Ù‡ بر عدم تطابق معنایی واژه های معادل در زبان مبدأ Ùˆ مقصد (تفاوت ساختهای معنایی زبانها) بازمی گردد (برای بØ‌Ø«ÛŒ امروزین در ترجمه پذیری قرآن از دیدگاه نظریه های ترادف در زبان شناسی جدید رجوع کنید به عبدالرؤوف ØŒ ص 3Ù€ 15). مراغی ضمن تبیین سخن شاطبی توضیØ‌ داده است Ú©Ù‡ مترجم ØŒ همچون مفسر، به الفاظ Ùˆ عباراتی Ú©Ù‡ دلالت بر معانی مختلف Ùˆ Ø‌تی متضاد دارند، برمی خورد Ùˆ یکی از معانی را اختیار Ù…ÛŒ کند Ú©Ù‡ گاه مراد غیر از آن بوده است . از این جهت میان آیات تفسیرپذیر Ùˆ آیات صریØ‌ قرآن تفاوتی نیست (مراغی ØŒ ص 11Ù€12Ø› قس Ù…Ø‌مدسلیمان عنّاره ØŒ ص 120Ù€127Ø› صافی ØŒ ص 125Ù€ 149ØŒ Ú©Ù‡ با این برداشت مراغی از سخن شاطبی مخالف اند). بنابراین ØŒ اگر در ترجمه ØŒ واژه های معادل زبان مقصد با واژه های زبان مبدأ تطابق کامل معنایی ندارند، در فهم Ùˆ تفسیر متن نیز دریافت دلالتهای معنایی الفاظ Ùˆ عبارات Ùˆ بیان آنها با واژه هایی دیگر از همان زبان ØŒ Ú©Ù‡ معادل معنایی یکسانی برای واژه ها Ùˆ عبارات اصلی نیستند، دچار همین کاستی است ØŒ Ùˆ این مسئله همچنانکه مستلزم تعطیل فهم Ùˆ تفسیر نیست ØŒ مستلزم امتناع ترجمه هم نیست .

دو ملاØ‌ظة زبان شناختی دیگر نیز در این موضوع مورد توجه بوده است : رابطة متقابل زبان Ùˆ فرهنگ Ùˆ رابطة متقابل زبان Ùˆ تفکر. سØ‌نون بن سعید تنوخی در بیان فتوای مالک بن انس (متوفی 179) در باب افتتاØ‌ نماز به زبان غیرعربی به این سخن مالک استناد جسته است Ú©Ù‡ سوگند به زبان غیرعربی مکروه است ØŒ چرا Ú©Ù‡ معلوم نیست آنچه بدان سوگند یاد شده همان اللّه است یا نه (مالک بن انس ØŒ ج 1ØŒ ص 62Ù€63). ابوØ‌امد غزالی (متوفی 505Ø› ص 64Ù€66)

یکی از وظایف پیروان سلف صالØ‌ را امساک از هرگونه تصرف در الفاظِ آیات Ùˆ اخبار وارده (از جمله ترجمه کردن الفاظ به زبان غیرعربی ) دانسته Ùˆ با اشاره به مشکلات معادل یابی در ترجمه ØŒ بر تفاوت دلالتهای استعاری واژه های هم معنا در زبان مبدأ Ùˆ مقصد تأکید کرده Ùˆ ترجمة آیات Ùˆ اخبار Ø‌اکی از ذات Ùˆ صفات الاهی را موجب لغزش در درک Ùˆ فهم این اوصاف Ùˆ افتادن در ورطة خطر دانسته است . ابن تَیمیّه (متوفی 728)

نیز خواندن ادعیه Ùˆ اذکار به غیرعربی را از نظر اکثر فقها مکروه شمرده است . نزد او عادت به سخن گفتن به غیرعربی تشبه به عجم Ùˆ عملی مکروه است ØŒ چرا Ú©Ù‡ عادت زبانی (اعتیاد اللغة ) بر عقل Ùˆ اخلاق Ùˆ دین تأثیر Ù…ÛŒ نهد (به نقل Ù…Ø‌مدسلیمان عنّاره ØŒ ص 28Ù€29).

الازهر Ùˆ مسئلة ترجمة قرآن . در سدة اخیر مسئلة ترجمة قرآن در Ù…Ø‌افل علمی مصر، بویژه دانشگاه الازهر، سه بار مطرØ‌ شده است . در مرتبة نخست بر سر ترجمة انگلیسی قرآن ØŒ برگردان Ù…Ø‌مدعلی لاهوری (متوفی 1330)ØŒ یکی از پیروان اصلی میرزا غلام اØ‌مد قادیانی * (متوفی 1326Ø› مؤسس فرقة دینی اØ‌مدیه * ) Ùˆ رئیس انجمن اشاعت اسلامی ØŒ مشاجراتی برخاست . Ù…Ø‌مدعلی لاهوری در Ø‌واشی تفسیری این ترجمه با تØ‌ریف معانی برخی آیات ØŒ در اثبات مهدویت Ùˆ مسیØ‌ بودن غلام اØ‌مد Ùˆ ترویج تعالیم او کوشیده بود (شاطر، ص 35Ù€36). مجمع استادان الازهر در 1304 Ø´ / 1925 از ادارة گمرک مصر خواست Ú©Ù‡ نسخه های این ترجمه را بسوزاند. در همان سال ØŒ شیخ Ù…Ø‌مدمØ‌مود شاکر (متوفی 1358) در چهار مقاله پیاپی در المقطم (با عنوان «القول الفَصْل فی ترجمة القرآن الکریم الی اللغات الاعجمیة ») Ùˆ شیخ Ù…Ø‌مدØ‌سنین مخلوف العَدَوی (متوفی 1410) در رسالة فی Ø‌Ú©Ù… ترجمة القرآن الکریم Ùˆ قراءته Ùˆ کتابته بغیراللغة العربیة ØŒ ترجمه Ùˆ قرائت Ùˆ کتابت قرآن به غیرزبان Ùˆ خط عربی را Ø‌رام شمردند، اما بیان معانی قرآن Ùˆ تفسیر آن به زبانهای غیرعربی را به اجماع فقهای اسلامی جایز دانستند ( رجوع کنید به اØ‌مد ابراهیم مُهَنّا، ص 14Ù€24). در همان زمان ØŒ شیخ Ù…Ø‌مد بَخیت المُطِیعی Ø‌نفی * بر جواز Ùˆ ضرورت ترجمة قرآن ØŒ به شرط نظارت بر درستی ترجمه ها، فتوا داد (شلتوت ØŒ ص 130).

پس از دستور مصطفی کمال آتاتورک (Ø‌Ú© : 1302Ù€ 1317 Ø´ / 1923Ù€ 1938)ØŒ رئیس جمهور ترکیه ØŒ مبنی بر جانشین کردن ترجمة ترکی قرآن به جای اصل عربی آن ØŒ بار دیگر بØ‌Ø« ترجمة قرآن مطرØ‌ شد (در بارة این ترجمه رجوع کنید بهرشیدرضا، ج 9ØŒ ص 357Ù€363). عالمان مسلمان در این ماجرا نیز دو دسته شدند. گروهی (از جمله شیخ مصطفی صبری ØŒ آخرین شیخ الاسلام دولت عثمانی ØŒ در مسألة ترجمة القرآن ) این عمل Ø‌کومت سکولار ترکیه را از سر سوء نیت دانستند Ùˆ به مخالفت با آن برخاستند Ùˆ گروهی بدون داوری در بارة دولتمردان ترک ØŒ از ترجمة قرآن به زبانهای غیرعربی استقبال کردند ( رجوع کنید به اØ‌مد ابراهیم مهنّا، ص 27Ù€ 28). مجله های المقطم ØŒ نورالاسلام ( الازهر ) Ùˆ کوکب الشرق ØŒ از جملة اصلیترین عرصه های انعکاس این مجادله ها در طول دهة 1310 Ø´ / 1930 بود. در این میان ØŒ گروهی از عالمان الازهر از موضع انفعالی در قبال مسئلة ترجمه بیرون آمدند Ùˆ از منظری علمی به بررسی آرای گذشتگان در این موضوع پرداختند؛ از جمله ØŒ Ù…Ø‌مدمصطفی مراغی در 1351/ 1932 مقاله ای پژوهشی در الازهر عرضه کرد Ú©Ù‡ در 1355/ 1936 با عنوان بØ‌Ø« فی ترجمة القرآن الکریم Ùˆ اØ‌کامها مستقلاً چاپ شد. او در این اثر، با استناد به اقوال علمای گذشته ØŒ بر جواز ترجمة قرآن تأکید کرد (مراغی ØŒ جاهای متعدد). مراغی (ص 32) ترجمة قرآن را در Ø‌Ú©Ù… قرآن نمی داند، لیکن آن را کلام بشر هم نمی شمرد، زیرا جامة عربیت همه چیز قرآن نیست Ùˆ ترجمة قرآن به هر Ø‌ال معانی کلام خدا را در بر دارد؛ ازینرو، به زعم او، Ø‌مل برخی از اØ‌کام Ùˆ اعتبارات قرآن بر ترجمة آن رواست (مثلاً، جواز قرائت در نماز Ùˆ عدم جواز مسØ‌ مُØ‌دِث ). مراغی (ص 19Ù€20) در پاسخ به مخالفان ترجمه قرآن Ù…ÛŒ گوید Ú©Ù‡ نص اصلی Ùˆ معیار به وعدة الاهی همواره موجود است Ùˆ هنگام ضرورت Ù…ÛŒ توان به آن رجوع کرد.

در 1355/ 1936 Ú©Ù‡ Ù…Ø‌مدمصطفی مراغی ØŒ سرپرست وقت الازهر، پیشنهاد ترجمة جمعی Ùˆ رسمی قرآن به زبان انگلیسی را با نخست وزیر مصر در میان نهاد، برای سومین بار مناقشه بر سر مسئلة ترجمة قرآن بالا گرفت (برای متن نامة مراغی Ùˆ نامة Ù…Ø‌مدعلی علویه ØŒ وزیر معارف وقت ØŒ به نخست وزیر مصر رجوع کنید بهاØ‌مد ابراهیم مهنّا، ص 47Ù€50ØŒ 53 Ù€54). شیخ Ù…Ø‌مود شلتوت در همان سال با نشر مقالة ترجمة القرآن Ùˆ نصوص العلماء فیها به جانبداری از مراغی پرداخت . در مقابل ØŒ شیخ Ù…Ø‌مدسلیمان عنّاره Ùˆ شیخ Ù…Ø‌مدمصطفی شاطر، دو تن از مقامات عالیرتبة قضایی ØŒ به مخالفت با این جریان برخاستند. به باور Ù…Ø‌مدسلیمان عنّاره (ص 123Ù€124) قرآنِ عربی تاکنون تنها به عقلِ عربی فهم Ù…ÛŒ شده Ùˆ از این پس نیز راه فهمش تنها بر عرب یا متعرب گشوده است . او پس از رد استدلالهای موافقان ترجمه ØŒ در بØ‌Ø«ÛŒ ذوقی ØŒ قرآن را به استشهاد بعضی آیات ØŒ نور Ùˆ روØ‌ معرفی Ù…ÛŒ کند Ùˆ ازینرو آن را ترجمه ناپذیر Ù…ÛŒ خواند (ص 62Ù€65Ø› قس وجدی ØŒ ص 76). Ù…Ø‌مدفرید وَجْدی ØŒ مدیر مجلة الازهر ØŒ در الادلة العلمیة علی جواز ترجمة معانی القرآن الی اللغات الاجنبیة به پاسخگویی به Ù…Ø‌مدسلیمان عنّاره ( رجوع کنید بهص 11Ù€21) Ùˆ Ù…Ø‌مدمصطفی شاطر ( رجوع کنید به همان ØŒ ص 22Ù€73) پرداخت .

در سدة اخیر، مسئلة ترجمة قرآن چنان اهمیتی یافته Ú©Ù‡ افزون بر آثاری Ú©Ù‡ مستقلاً در این باره نگاشته شده ØŒ در اغلب کتابهای علوم قرآنی فصلی به این موضوع اختصاص داده شده است . این بØ‌Ø« از جمله در مناهل العرفان فی علوم القرآن (زرقانی ØŒ ج 2ØŒ ص 63Ù€69) Ùˆ تفسیر المنار (رشیدرضا، ج 9ØŒ ص 314Ù€363) بتفصیل آمده است (در بارة فتوای رشیدرضا بر عدم جواز ترجمة قرآن در 1326 رجوع کنید بهابوشیشا، > «بØ‌Ø«ÛŒ در باب فتوای رشیدرضا در ترجمه قرآن » < ØŒ ص 7Ù€23).

بررسی آرای موافقان Ùˆ مخالفان معاصر ترجمة قرآن نشان Ù…ÛŒ دهد Ú©Ù‡ هر دو گروه در برخی باورهای سلبی اشتراک نظر دارند؛ از جمله ØŒ هر دو گروه بر این باورند Ú©Ù‡ ترجمة معانی قرآن به زبانهای دیگر ناممکن Ùˆ ناروا نیست ØŒ ترجمة قرآن وجه معجز متن را منتقل نمی کند Ùˆ ترجمة قرآن ØŒ خواننده را از متن اصلی بی نیاز نمی کند ( رجوع کنید به همو، > «مباØ‌ثات مسلمانان در باب ترجمة قرآن در ابتدای قرن بیستم » < ØŒ ص 10Ù€11).

منابع : علاوه بر قرآن Ø› ابن سعد؛ ابن قدامه ØŒ المغنی ØŒ چاپ Ù…Ø‌مدخلیل هراس ØŒ قاهره : مکتبه ابن تیمیّه ØŒ ( بی تا. ) Ø› ابن ندیم Ø› ابراهیم بن علی ابواسØ‌اق شیرازی ØŒ المهذب فی فقه الامام الشافعی ØŒ بیروت 1379/ 1959Ø› اØ‌مدابراهیم مهنّا، دراسة Ø‌ول ترجمة القرآن الکریم ØŒ ( قاهره ) : دارالکتب ØŒ ( بی تا. ) Ø› اخوان الصفا، رسائل اخوان الصفاء Ùˆ خلاّ Ù† الوفاء ØŒ بیروت 1377/1957Ø› شهفوربن طاهر اسفراینی ØŒ تاج التراجم فی تفسیرالقرآن للاعاجم ØŒ چاپ نجیب مایل هروی Ùˆ علی اکبر الهی خراسانی ØŒ ج 1ØŒ تهران 1375 Ø´ Ø› علی بن اسماعیل اشعری ØŒ کتاب مقالات الاسلامیّین Ùˆ اختلاف المصلّین ØŒ چاپ هلموت ریتر، ویسبادن 1400/ 1980Ø› توشیهیکو ایزوتسو، خدا Ùˆ انسان در قرآن ØŒ ترجمة اØ‌مد آرام ØŒ تهران 1361 Ø´ Ø› عبدالقاهربن طاهر بغدادی ØŒ الفرق بین الفرق ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد Ù…Ø‌یی الدین عبدالØ‌مید، بیروت : دارالکتب العلمیه ØŒ ( بی تا. ) Ø› عبداللّه بن عمر بیضاوی ØŒ انوارالتنزیل Ùˆ اسرار التأویل ØŒ مصر 1388/ 1968Ø› چاپ افست تهران 1363Ø´ Ø› عمروبن بØ‌ر جاØ‌ظ ØŒ کتاب الØ‌یوان ØŒ چاپ عبدالسلام Ù…Ø‌مد هارون ØŒ مصر ?( 1385Ù€1389/1965Ù€1969 ) ØŒ چاپ افست بیروت 1388/ 1969Ø› Ù…Ø‌مد Ø‌میداللّه ØŒ مجموعة الوثائق السیاسیّة للعهدالنبوی Ùˆ الخلافة الراشدة ØŒ بیروت 1407/ 1987Ø› Ù…Ø‌مود رامیار، تاریخ قرآن ØŒ تهران 1362 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مد رشیدرضا، تفسیرالقرآن الØ‌کیم الشهیر بتفسیرالمنار ØŒ ( تقریرات درس ) شیخ Ù…Ø‌مد عبده ØŒ ج 9ØŒ مصر 1367Ø› Ù…Ø‌مدعبدالعظیم زرقانی ØŒ مناهل العرفان فی علوم القرآن ØŒ بیروت 1412/ 1991Ø› Ù…Ø‌مدبن بهادر زرکشی ØŒ البرهان فی علوم القرآن ØŒ چاپ Ù…Ø‌مدابوالفضل ابراهیم ØŒ بیروت 1408/ 1988Ø› زمخشری Ø› عبدالرØ‌مان بن ابی بکر سیوطی ØŒ الاتقان فی علوم القرآن ØŒ چاپ Ù…Ø‌مدابوالفضل ابراهیم ØŒ ( قاهره 1967 ) ØŒ چاپ افست قم 1363Ø´ Ø› ابراهیم بن موسی شاطبی ØŒ الموافقات فی اصول الشریعة ØŒ بیروت 1411/ 1991Ø› Ù…Ø‌مدمصطفی شاطر، القول السّدید فی Ø‌Ú©Ù… ترجمة القرآن المجید ØŒ قاهره 1355/ 1936Ø› Ù…Ø‌مود شلتوت ØŒ «ترجمة القرآن Ùˆ نصوص العلماء فیها»، الازهر ØŒ سال 7ØŒ Ø´ 2 (صفر 1355)Ø› Ù…Ø‌مدبن اØ‌مد شمس الائمه سرخسی ØŒ کتاب المبسوط ØŒ بیروت 1406/ 1986Ø› عثمان

عبدالقادر صافی ØŒ القرآن الکریم ØŒ بدعیة ترجمة الفاظه Ùˆ معانیه Ùˆ تفسیره Ùˆ خطرالترجمة علی مسارالدعوة Ùˆ نشر رسالة الاسلام : دراسة تعرّف بخصائص للقرآن العظیم تمنع ترجمته ØŒ بیروت 1413/ 1992Ø› Ù…Ø‌مدبن جریر طبری ØŒ ترجمة تفسیر طبری : فراهم آمده در زمان سلطنت منصوربن نوØ‌ سامانی ØŒ 350 تا 365 هجری ØŒ چاپ Ø‌بیب یغمائی ØŒ تهران 1367 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدبن Ø‌سن طوسی ØŒ کتاب الخلاف ØŒ قم 1407Ù€1417Ø› Ù…Ø‌مدبن Ù…Ø‌مد غزالی ØŒ الجام العوام عن علم الکلام ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد معتصم باللّه بغدادی ØŒ بیروت 1406/ 1985Ø› Ù…Ø‌مدبن عمر فخررازی ØŒ التفسیرالکبیر ØŒ قاهره ( بی تا. ) ØŒ چاپ افست تهران ( بی تا. ) Ø› مالک بن انس ØŒ المدونة الکبری ØŒ قاهره 1323ØŒ چاپ افست بیروت ( بی تا. ) Ø› علی بن Ø‌سین Ù…Ø‌قق کرکی ØŒ جامع المقاصد فی شرØ‌ القواعد ØŒ قم 1408Ù€1411Ø› Ù…Ø‌مدسلیمان عنّاره ØŒ Ø‌دث الاØ‌داث فی الاسلام : الاقدام علی ترجمة القرآن ØŒ مصر: مطبعة السلفیه ØŒ ( بی تا. ) Ø› Ù…Ø‌مد Ù…Ø‌مدی ملایری ØŒ تاریخ Ùˆ فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی ØŒ تهران 1372 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدمصطفی مراغی ØŒ بØ‌Ø« فی ترجمة القرآن الکریم Ùˆ اØ‌کامها ØŒ بیروت : دارالکتاب الجدید، ( بی تا. ) Ø› علی بن ابی بکر مرغینانی ØŒ الهدایة شرØ‌ بدایة المبتدی ØŒ ( بی جا ) : المکتبة الاسلامیة ØŒ ( بی تا. ) Ø› اØ‌مدبن Ù…Ø‌مد میبدی ØŒ کشف الاسرار Ùˆ عدة الابرار ØŒ چاپ علی اصغر Ø‌کمت ØŒ تهران 1361 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدØ‌سن بن باقر نجفی ØŒ جواهرالکلام فی شرØ‌ شرائع الاسلام ØŒ ج 9ØŒ چاپ عباس قوچانی ØŒ بیروت 1981Ø› اØ‌مدبن Ù…Ø‌مدمهدی نراقی ØŒ مستند الشیعة فی اØ‌کام الشریعة ØŒ ج 5ØŒ مشهد 1415Ø› Ù…Ø‌مدفرید وجدی ØŒ الادلة العلمیة علی جواز ترجمة معانی القرآن الی اللّغات الاجنبیة ØŒ ( بی جا ) : مطبعة المعاهد الدینیة ØŒ 1355/ 1936Ø› هری اوسترین ولفسون ØŒ فلسفة علم کلام ØŒ ترجمة اØ‌مد آرام ØŒ تهران 1368 Ø´ Ø›).

/ سیداØ‌مد هاشمی /

2) به فارسی . آغاز ترجمة قرآن به فارسی ØŒ گذشته از ارزش Ùˆ اهمیت دینی آن ØŒ از جنبة ادبی Ùˆ تاریخی شایان توجه بسیار است . در تاریخ ترجمة عربی به فارسی ØŒ هیچ ترجمه ای را نمی توان قاطعانه کهنتر از ترجمة قرآن کریم دانست ØŒ Ùˆ شیوه هایی Ú©Ù‡ از همان آغازِ ترجمة قرآن به فارسی Ù¾ÛŒ گرفته شد، اندک اندک سنّت Ùˆ مکتبی پدید آورد Ú©Ù‡ گسترشی شگفت Ùˆ پایدار داشت . ایرانیان به واسطة ترجمه های فارسی قرآن آشنایی گسترده ای با پیام الاهی آن یافتند Ùˆ بسیاری از واژه های دینی Ùˆ Ø‌ِکْمی فارسی نیز با بروز در این ترجمه ها از زوال Ùˆ فراموشی در امان ماند. با اینØ‌ال ØŒ این واقعیت را نباید نادیده گرفت Ú©Ù‡ ترجمه های فارسی قرآن بر ساختار دستوری زبان فارسی اثر ناخوشایندی نهادند؛ شیوة ترجمة لفظ به لفظ ØŒ Ú©Ù‡ نخستین Ùˆ رایجترین شیوه در این ترجمه ها بود، باعث شد Ú©Ù‡ بسیاری از مترجمان عبارات فارسی خود را در قالب جملات عربی درآورند. بسیاری از خوانندگان آن آثار به همان ساختارهای نامأنوس با زبان فارسی خوگرفتند Ùˆ آنها را فارسی انگاشتند. این شیوه به ترجمه های غیرقرآنی هم راه یافت Ùˆ به صورت پدیدة زبان شناختی شگفتی در آمد Ú©Ù‡ جلوة آن به کار رفتن انبوهی از واژه ها، اصطلاØ‌ات ØŒ ترکیبات Ùˆ جملات عربی Ùˆ گرته برداری گسترده از زبان عربی در زبان فارسی بود.

لازمة استقبال ایرانیان از سپاه مسلمانان Ùˆ اقبال آنان به اسلام آن بود Ú©Ù‡ پیام آسمانی قرآن را دریافته باشند، Ùˆ تنها راه ممکنِ این امر آن بود Ú©Ù‡ قرآن را برایشان ترجمه کرده باشند؛ چنانکه در روایات نیز به این واقعیت اشاره شده است . داستان مشهور ترجمة سورة فاتØ‌Ù‡ به قلم سلمان فارسی Ùˆ تأیید این کار از جانب پیامبراکرم ( رجوع کنید به شمس الائمه سرخسی ØŒ ج 1ØŒ ص 37Ø› اسفراینی ØŒ ج 1ØŒ ص 8)ØŒ اگرچه قابل نقد است ØŒ نشان از گرایش عموم ایرانیان به ترجمه دارد. فتوای معروف ابوØ‌نیفه (متوفی 150) دایر بر جایز بودن نماز خواندن به زبان فارسی ( ؤ شمس الائمه سرخسی ØŒ همانجا) نیز ــ Ú©Ù‡ نرشخی (ص 67) آن را، لااقل برای بخارا، تأیید کرده ــ جای تردید ندارد. بنابراین ØŒ پذیرفتنی است Ú©Ù‡ پیش از ترجمه های کامل Ùˆ رسمی قرآن ØŒ ترجمة گونه هایی پراکنده Ùˆ غیررسمی از بخش بخش قرآن در میان ایرانیان رواج داشته است ØŒ اما گویی کسی را یارای آن نبوده Ú©Ù‡ این آثار را در کتابی برنگارد یا در کتابی بر همگان عرضه کند. بیمناکی منصوربن نوØ‌ سامانی (Ø‌Ú© : 350Ù€366) از دست زدن به ترجمة قرآن Ùˆ اقدام به کسب تأیید همة فقیهان بزرگ خراسان از جانب او، وجود هرگونه ترجمة رسمی قرآن را پیش از عهد منصورسامانی نفی Ù…ÛŒ کند. با این وصف ØŒ نخستین ترجمة فارسی قرآن را باید ترجمة موجود در کتاب سترگی دانست Ú©Ù‡ به غلط ترجمة تفسیر طبری خوانده Ù…ÛŒ شود Ùˆ بهتر است Ú©Ù‡ آن را «ترجمه Ùˆ تفسیر رسمی » بنامیم ØŒ نه ترجمه های موجود در کتابهایی چون قرآن قدس ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) Ùˆ نظایر آن . امیر سامانی Ú©Ù‡ عامة مردم را از فهم کتاب خداوند عاجز Ù…ÛŒ دید، در صدد ترجمة آن برآمد Ùˆ چون این کار هنوز رسمیت Ùˆ مشروعیت نیافته بود Ùˆ بیم آن Ù…ÛŒ رفت Ú©Ù‡ خشم عالمان دین را برانگیزد، برای انجام آن از علمای ماوراءالنهر استفتا کرد، Ùˆ بدین ترتیب پایة «ترجمه Ùˆ تفسیر رسمی » قرآن نهاده شد. واژه گزینی مترجمان بخارا در ترجمة تفسیر طبری Ùˆ شیوة ترجمة آنان ( رجوع کنید بهترجمة تفسیر طبری * Ø› نیز رجوع کنید به آذرنوش ØŒ ج 1ØŒ ص 25Ù€49)ØŒ با آنکه آشکارا مغایر دستورزبان فارسی است ØŒ فراگیر شد Ùˆ ترجمة رسمی سامانیان الگوی مترجمانی شد Ú©Ù‡ Ø·ÛŒ ده قرن پس از آن به ترجمه دست یازیدند. انبوه عظیمی از ترجمه های قرآن تØ‌ت تأثیر مستقیم آن کتاب واقع شدند Ùˆ Ø‌تی ترجمه های نمونه ای چون ترجمة ابوالفتوØ‌ رازی ( رجوع کنید به ادامة مقاله )ØŒ با همة استقلالشان ØŒ از آن بی نیاز نبودند.

مقایسة دقیق میان ترجمة تفسیر طبری Ùˆ دو کتابی Ú©Ù‡ با عنوانهای سورة مائده از قرآنی کوفی با ترجمة استوار فارسی Ùˆ ترجمه ای قدیم از قرآن کریم به چاپ رسیده اند، آشکار Ù…ÛŒ سازد Ú©Ù‡ ترجمه های قرآنی این دو اثر، همان ترجمة رسمی است ( رجوع کنید بههمان ØŒ ج 1ØŒ ص 63Ù€81). ترجمه های قرآنیِ کتاب معروف به قرآن شمارة 4 چنان شباهتی با ترجمة رسمی دارد Ú©Ù‡ بسیاری از کلمات Ùˆ ریخت جملاتشان یکسان است . ازینرو، به نظر Ù…ÛŒ رسد مترجم قرآن شمارة 4 Ø‌دود دو قرن پس از تألیف ترجمه Ùˆ تفسیر رسمی ØŒ این کتاب را پیش چشم نهاده Ùˆ از آن رونویسی کرده است Ø› اما در جاهایی Ú©Ù‡ ترجمه مغلوط بوده یا او نپسندیده یا برداشت مترجمان را با مذهب خویش همساز نمی دیده ØŒ به اصلاØ‌ ترجمه دست زده است . این اصلاØ‌ات آنقدر هست Ú©Ù‡ بتوان کتاب را، نه نسخه ای از ترجمه Ùˆ تفسیر رسمی ØŒ بلکه کتابی تقریباً مستقل پنداشت . ترجمه های قرآنیِ کتاب قرآن شمارة 4 چندان استوار Ùˆ کهنه Ù…ÛŒ نماید Ú©Ù‡ اØ‌مدعلی رجایی (ص 9) آن را اثری مستقل پنداشته Ùˆ بعید ندانسته است Ú©Ù‡ یکی از مترجمان ترجمه Ùˆ تفسیر رسمی آن را پرداخته باشد. ترجمه های قرآن شمارة 4 غالباً با نسخه بدلهای ترجمة تفسیر طبری شباهت دارد Ùˆ همین امر دلیل قاطعی بر تØ‌ریف متن ترجمة تفسیر طبری Ùˆ اصالت نسخه بدلهای آن است (آذرنوش ØŒ ج 1ØŒ ص 74Ù€81).

کتاب پلی میان شعر هجایی Ùˆ عروضی فارسی در قرن اوّل هجری : ترجمه ای آهنگین از دو جزو قرآن مجید ترجمه ای شگفت است . مترجم دریافته بوده Ú©Ù‡ فراسوی کلمات Ùˆ معانی آنها، آیات الاهی را توازنی رمزآمیز Ùˆ ایقاعی سØ‌رانگیز فراگرفته است . ازینرو، گویی از ترجمة دقیق Ùˆ معادل گذاری موازی دست کشیده تا آن توازن Ùˆ ایقاع را به اØ‌ساس Ùˆ روان خواننده منتقل سازد. Ø‌اصل این کوشش ØŒ نثر نسبتاً موزونی است Ú©Ù‡ گاه به شعر هجایی شبیه Ù…ÛŒ گردد. نوع کلمات عربی در این ترجمه Ùˆ شیوة به کار بردن آنها آشکار Ù…ÛŒ سازد Ú©Ù‡ متن Ø‌دود قرن پنجم نگاشته شده است Ùˆ Ù…ÛŒ توان آن را عالیترین نمونة ترجمة آزاد از قرآن کریم دانست ( رجوع کنید به آذرنوش ØŒ ج 1ØŒ ص 84 Ù€87Ø› نیز رجوع کنید به پلی میان شعر هجائی Ùˆ عروضی فارسی ØŒ ص چهل وسه Ù€ چهل وچهار).

تفسیر قرآن پاک ØŒ متعلق به اواخر قرن چهارم یا اوایل قرن پنجم (مقدمة مینوی ØŒ ص 3Ù€4)ØŒ Ùˆ بخشی از تفسیری کهن ØŒ متعلق به قرن پنجم (قس بخشی از تفسیری کهن ØŒ یادداشت مینوی ØŒ ص ( ده ) ØŒ Ú©Ù‡ این ترجمه را متعلق به قبل از قرن چهارم Ù…ÛŒ داند) Ú©Ù‡ ترجمة متأخرتر دیگری را نیز شامل است ØŒ همه از خراسان برخاسته اند. نثر فارسی قسمتهای غیرترجمه ای در کتابِ نخست بسیار دل انگیز Ùˆ در کتاب دوم غالباً تابع Ù†Ø‌Ùˆ عربی است ØŒ اما شیوة ترجمه های قرآنی در هر دو کتاب ØŒ یا هر سه ترجمه ØŒ سراسر با شیوه Ùˆ واژگان ترجمه Ùˆ تفسیر رسمی منطبق است : واژه ها کهن Ùˆ نزدیک به 95% آنها فارسی است . لهجة خراسانی در آنها آشکار، Ùˆ همه جا ساختار عبارات عیناً با ساختار آیات منطبق Ùˆ از قالب دستورزبان فارسی خارج است . در این دو کتاب ØŒ بر خلاف ترجمه Ùˆ تفسیر رسمی ØŒ ترجمة مستقل از تفسیر نیامده Ùˆ با آن درآمیخته است .

تفسیر قرآن مجید ØŒ نسخة کیمبریج ØŒ Ú©Ù‡ بین قرنهای چهارم Ùˆ پنجم تدوین شده Ùˆ تنها نیمة دوم آن (در دو جلد) باقی مانده است ØŒ یکی از دل انگیزترین آثار نثر فارسی است . عبارات دستوری Ùˆ واژگان کهن Ùˆ گاه نایاب ØŒ این کتاب را گنجینه ای تقریباً همسنگ ترجمه Ùˆ تفسیر رسمی ساخته است . مترجمِ ناشناس این اثر، با آنکه شیوة مزجی داشته Ùˆ Ù…ÛŒ توانسته آزادانه تر عمل کند، در ترجمة آیات از ترجمة رسمی پیروی کرده است . Ù…ÛŒ توان ترجمه های آن را از درون تفاسیر بیرون کشید Ùˆ بی آنکه ترتیب آن مشوّش شود، عیناً زیر آیات نهاد. با اینهمه ØŒ در بخشهای تفسیری این کتاب جمله هایی Ú©Ù‡ از قواعد Ù†Ø‌Ùˆ عربی خارج شده Ùˆ تابع قواعد دستور فارسی باشند نیز بسیار Ùˆ نسبت به ترجمه Ùˆ تفسیر رسمی بیشتر است . واژگان کتاب هم پیوسته با واژگان ترجمة تفسیر طبری مشابه است Ùˆ هیچگاه «خدا، فریشته ØŒ دیو، پری ØŒ رستاخیز، دوزخ ØŒ پادافره ØŒ خستو، جادو» Ùˆ نظایر آنها جای به معادلهای عربی نداده اند Ùˆ برخی شیوه های کهن در آن فراوان است . با اینØ‌ال ØŒ استقلال Ùˆ هنرمندی مترجم را نمی توان انکار کرد (برای توضیØ‌ بیشتر رجوع کنید به آذرنوش ØŒ ج 1ØŒ ص 103Ù€117).

با کتاب تفسیر بر عشری از قرآن مجید ØŒ متعلق به قرن پنجم ØŒ تØ‌ولی خجسته پدیدار Ù…ÛŒ شود. به طور Ú©Ù„ÛŒ ØŒ ساختارهای Ù†Ø‌ÙˆÛŒ در این کتاب ØŒ نسبت به بسیاری از آثار مشابه ØŒ به سبک مقبول فارسی نزدیکتر است Ùˆ روان نویسی Ùˆ پرهیز از پیچیدگی Ùˆ پیروی از Ù†Ø‌Ùˆ فارسی قاعدة عمومی کتاب است . با اینهمه ØŒ مانند کتابهای پیشین ØŒ نویسنده ــ بیشتر در قطعات کوتاه ــ در تاروپود ساختارهای عربی گرفتار Ù…ÛŒ آید Ùˆ جملاتی نامأنوس برای فارسی زبانان ØŒ عرضه Ù…ÛŒ کند. قسمتهای ترجمه ای این کتاب نیز از همة کتابهای قدیمتر، به فارسی دستوری نزدیکتر است Ùˆ Ø‌تی مترجم گاه جسارت کرده ØŒ از چارچوب لغوی Ù€ Ù†Ø‌ÙˆÛŒ آیه بیرون آمده Ùˆ جملاتی به فارسیِ درست نوشته است Ø› اگرچه هنوز هم ترجمة آیات عموماً در قالب ترجمه های کتاب ترجمة تفسیر طبری ØŒ Ùˆ واژگان Ùˆ Ù†Ø‌وة گزینش آنها مانند همان کتاب است ( رجوع کنید به همان ØŒ ج 1ØŒ ص 119Ù€127).

تاج التراجم فی تفسیر القرآن للاعاجم ØŒ اثر شهفور (شاهفور)بن طاهر اسفراینی * ØŒ از زیباترین آثار تفسیری فارسی Ùˆ دومین ترجمة تاریخداری (میان 430 تا 460Ø› رجوع کنید به اسفراینی ØŒ مقدمة مایل هروی Ùˆ الهی خراسانی ØŒ ص دوازده ) است Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ شناسیم . این کتاب از نظر ساختار، واژگان ØŒ Ùˆ دوگانگی نثر در ترجمه Ùˆ تفسیر به کتابهای معاصر خود شباهت بسیار دارد. مصØ‌Ø‌ان تاج التراجم (همان مقدمه ØŒ ص چهار Ù€ شش )ØŒ بر اساس سخنان اسفراینی در مقدمة خویش ØŒ تاج التراجم را نقطة عطفی در تاریخ ترجمه های قرآنی دانسته Ùˆ سایر ترجمه های معاصرش را متأثر از آن شمرده اند. سخنان اسفراینی در بارة علت ترجمة قرآن به فارسی در قرن پنجم ØŒ مانند مقدمة ترجمه Ùˆ تفسیر رسمی سخت گرانبهاست Ùˆ ما را از چگونگی آگاهی Ùˆ گرایش مردم به فارسی یا عربی آگاه Ù…ÛŒ سازد. ÙˆÛŒ ØŒ پس از بیان وجوب ترجمه ØŒ به این واقعیت اشاره Ù…ÛŒ کند Ú©Ù‡ مترجمان پیشین کوشیده اند برای هر واژة قرآنی معادلی واØ‌د بیابند Ùˆ بدینسان دایرة معنایی واژه را Ù…Ø‌دود کرده اند. همچنین با جستجوی معنای ظاهری کلمه از تفاسیر غفلت ورزیده اند. این گفتار نشان Ù…ÛŒ دهد Ú©Ù‡ دغدغة مؤلف ØŒ پیش از هرچیز، معنی بوده Ùˆ بخصوص بر فهم مذهب خود از کلمه تأکید داشته تا برای «مذاهب اهل الØ‌اد» نصرتی نباشد. در واقع ØŒ او از عبارات ناهنجار Ùˆ گاه نامفهوم ترجمه های تØ‌ت اللفظی آزرده نیست . او خود نیز در دایرة همان سنّتی عمل کرده Ú©Ù‡ ترجمة رسمی Ø‌دود صد سال پیشتر Ù¾ÛŒ ریخته بود؛ در ترجمه های قرآنی از Ù†Ø‌Ùˆ عربی پیروی کرده ØŒ ترجمه اش تنها اندکی از ترجمة رسمی بهتر شده Ùˆ از ترجمه های تفسیری بر عشری از قرآن ØŒ Ú©Ù‡ اØ‌تمالاً بر او مقدّم است ØŒ فارسیتر نیست . اما در ترجمه های غیرقرآنی آزادانه عمل کرده Ùˆ مانند نسخة کیمبریج جمله های فارسیتری تدارک دیده است . از نظر واژگان ØŒ همچون دیگر کتابهای یاد شده ØŒ در ترجمه های قرآنی واژه های فارسی بیشتر است Ùˆ در نثر عمومی کتاب ØŒ کلمه های عربی اندک اندک کثرت یافته اند. اگر این واقعیت را ملاک قرار دهیم Ú©Ù‡ در نخستین ترجمه های قرآنی تقریباً 95% واژه ها فارسی اند، اما ساختار عبارات کاملاً عربی است Ùˆ به مرور زمان این وضع تغییر کرده Ùˆ واژه ها بتدریج عربی شده Ùˆ ساختار بیشتر به فارسی گراییده است ØŒ باید نسخة کیمبریج را متعلق به آغاز قرن پنجم Ùˆ اثر اسفراینی را متعلق به اواسط آن دانست . با این ترتیب ØŒ باید پذیرفت Ú©Ù‡ اسفراینی از نسخة کیمبریج بی بهره نبوده است Ø› مقایسة این دو ترجمه ØŒ تشابهات بسیار آنها را آشکار Ù…ÛŒ کند (برای نمونه ای از معادل گذاری بدیع در دو ترجمه رجوع کنید به تفسیر قرآن مجید ØŒ ج 1ØŒ ص 13Ø› اسفراینی ØŒ ج 3ØŒ ص 1351ØŒ ترجمة عبارت «نَسْیاً مَنْسِیّاً»).

ترجمة قرآن قدس ØŒ کار مترجمی ناشناس ØŒ ترجمه ای بسیار کهن از قرآن است . نسخة برجای ماندة این ترجمه مشتمل است بر ترجمة آیة 214 سورة بقره تا آیة 19 سورة لیل ØŒ از سورة نوØ‌ به بعد نیز فرسودگی Ùˆ افتادگیهایی دارد (روØ‌انی ØŒ ص 139). رواقی ( رجوع کنید به قرآن قدس ØŒ ج 1ØŒ مقدمه ØŒ ص پنج ØŒ سی وهفت Ù€ پنجاه وچهار) این ترجمه را یکی از کهنترین ترجمه های قرآن به زبان فارسی خوانده Ùˆ واژه های به کار رفته در آن Ùˆ صورتهای صرفی آن را به زبان فارسی میانه نزدیکتر دانسته است تا به زبان یا گونه های شناخته شدة فارسی کهن در قرن سوم یا چهارم . ژیلبر لازار (ص 70) بر این نظر است Ú©Ù‡ کاربرد صورت ادات فعلی «می » Ùˆ Ø‌رف اضافة «در» به جای «همی » Ùˆ «اندر» در این متن ØŒ به رغم دیگر نشانه های کهنگی ØŒ دلالت بر این دارد Ú©Ù‡ این متن از قرن پنجم قدیمتر نیست Ùˆ ترجیØ‌اً به نیمة دوم این قرن تعلق دارد. در هر Ø‌ال ØŒ با توجه به قراین زبانی ØŒ این متن متعلق به گویش سیستانی از گونة بلوچی یا منطقه ای نزدیک به سیستان است ( رجوع کنید به همان ØŒ ص 74Ø› رواقی ØŒ 1380 Ø´ ØŒ ص 11Ù€12Ø› Ù…Ø‌مدی خمک ØŒ ص 34Ù€ 42).

ترجمة قرآن موزة پارس متعلق به قرن پنجم است . این ترجمه ــ Ú©Ù‡ بخشی از آن ØŒ از سورة مریم تا پایان کتاب ØŒ باقی مانده است ــ ترجمة خالص قرآن است Ùˆ هیچگونه تفسیری همراه ندارد، Ùˆ تقلید آشکاری از ترجمة رسمی است Ø› زیرا بسیاری از ترجمه های آن منطبق بر ترجمة رسمی است Ùˆ Ø‌تی گاه شرØ‌های مختصری Ú©Ù‡ برای برخی واژه ها آمده ØŒ در هر دو کتاب تکرار شده است . با اینهمه ØŒ مترجم قرآن پارس در بسیاری از جاها از ترجمة رسمی عدول کرده Ùˆ به ذوق Ùˆ سلیقة خود، یا بر اساس تفاسیری دیگر، عباراتی تازه Ùˆ گاه روشنتر پرداخته است . مترجم گاه عین عبارات ترجمة رسمی را آورده Ùˆ فقط کلمه ای را Ú©Ù‡ در آن غلط بوده یا او نمی پسندیده ØŒ تغییر داده Ùˆ گویی در صدد اصلاØ‌ ترجمة رسمی بوده است . بدینسان ØŒ مترجم قرآن پارس این امکان را فراهم آورده Ú©Ù‡ برخی از اغلاط ترجمة رسمی را اصلاØ‌ کنیم (مثلاً اصلاØ‌ «واکردند» به «فادوا کردند» در ترجمة عبارت «فاختلف الاØ‌زاب » در آیة 37 سورة مریم ). ترجمة قرآن موزه پارس ØŒ Ú©Ù‡ برخاسته از خراسان است ØŒ از نظر شیوه Ùˆ واژگان Ùˆ Ù†Ø‌وة تقلید از ترجمة رسمی کاملاً مشابه قرآن شمارة 4 است .

در ترجمه Ùˆ تفسیر ابوبکر عتیق نیشابوری ØŒ کثرت یافتن واژه های عربی Ùˆ گرایش ساختار جملات به دستور زبان فارسی را مشاهده Ù…ÛŒ کنیم ØŒ اما آنچه مانند ترجمه های بسیار دیگر سخت جلب نظر Ù…ÛŒ کند، آن است Ú©Ù‡ در لابلای قطعات روان Ùˆ درست فارسی وانبوه کلمات نورسیدة عربی ناگهان به عباراتی برمی خوریم Ú©Ù‡ نه از دستور فارسی پیروی Ù…ÛŒ کند Ùˆ نه دارای واژه های عربی اند. اینگونه عبارات ترجمة آیات الاهی اند Ú©Ù‡ به سنّت کهن Ùˆ به تقلید از ترجمه Ùˆ تفسیر رسمی به فارسی برگردانده شده اند. ابوبکر گاه در ترجمة کلمه ای معیّن از قرآن کریم واژه ای کهن را از ترجمة رسمی وام گرفته Ùˆ به کار برده است ØŒ Ø‌ال آنکه آن کلمه هرگز در جاهای دیگر کتاب او به کار نیامده Ùˆ اØ‌تمالاً در زبان مردم عصر او هم مأنوس نبوده است . از تفسیر بزرگ ابوبکر نیشابوری ØŒ نخست تلخیص گونه ای به نام ترجمه Ùˆ قصه های قرآن در 1338Ø´ به چاپ رسید Ùˆ سپس بار دیگر قصه های قرآن از آن تفسیر استخراج Ùˆ به نام قصص قرآن در 1348 Ø´ منتشر شد. آن تلخیص گونه کهنه تر است Ùˆ به اصل نزدیکتر، Ø‌ال آنکه خود تفسیر سخت دستکاری شده است (برای توضیØ‌ Ùˆ اطلاع بیشتر رجوع کنید بهآذرنوش ØŒ ج 1ØŒ ص 139Ù€ 153Ø› تفسیر سورآبادی * ).

تفسیر شُنقُشی ØŒ Ú©Ù‡ به نام گزاره ای از بخشی از قرآن کریم چاپ شده ØŒ دنبالة تØ‌ول آهستة کتابهای پیشین است : نثر عمومی فارسیتر است ØŒ اما واژه های عربی به Ø‌دود دوازده درصد Ù…ÛŒ رسد Ùˆ به همین دلیل آن را متعلق به اواخر قرن ششم Ù…ÛŒ دانیم . ترجمه های قرآنی آن کاملاً به شیوة ترجمة رسمی است Ùˆ ترجمة برخی آیات گویی عیناً از آن کتاب گرفته شده ØŒ جز اینکه برخی واژه ها را اصلاØ‌ کرده یا برØ‌سب برداشت خود تغییر داده است . این کتاب مهم Ú©Ù‡ از خراسان برخاسته ØŒ گویشی شبیه به همة کتابهای گذشته دارد.

کشف الاسرار Ùˆ عدة الابرار * رشیدالدین میبدی (متوفی اوایل قرن ششم )ØŒ یکی از مهمترین Ùˆ دلنشینترین ترجمه ها Ùˆ تفسیرهای فارسی است . این کتاب در سه سطØ‌ یا به اصطلاØ‌ مؤلف در سه نوبت نوشته شده Ùˆ Ù…ÛŒ توان Ø‌الات روانی مؤلف را هنگام ترجمه یا نگارش در سه فضای متفاوت بررسی Ùˆ مقایسه کرد. این اثر را از جهاتی Ù…ÛŒ توان اوج تØ‌ول ترجمه به شمار آورد ( رجوع کنید بهآذرنوش ØŒ ج 1ØŒ ص 163Ù€190) Ùˆ از قرن ششم به بعد تنها تفسیر ابوالفتوØ‌ رازی را Ù…ÛŒ توان همسنگ آن پنداشت (برای شرØ‌ÛŒ کوتاه از نسخه ای نوپیدا Ùˆ مشابه با کشف الاسرار رجوع کنید به همان ØŒ ج 1ØŒ ص 191Ù€193).

روض الجنان Ùˆ روØ‌ الجنان ØŒ مشهور به تفسیر ابوالفتوØ‌ رازی * ØŒ Ú©Ù‡ Ø·ÛŒ دهه های دوم Ùˆ سوم قرن ششم تدوین شده ØŒ یکی از بزرگترین منابع تفسیری شیعیان به شمار Ù…ÛŒ آید Ùˆ شیوة قسمتهای ترجمه ای آن بسیار پسندیده است ØŒ چندانکه ابوالفتوØ‌ را در این زمینه Ù…ÛŒ توان زبردست ترین مترجم زمان خود دانست ( رجوع کنید به همان ØŒ ج 1ØŒ ص 195Ù€212).

تفسیر بصائر یمینی ØŒ اثر معین الدین Ù…Ø‌مدبن Ù…Ø‌مود نیشابوری ØŒ متعلق به اواخر قرن ششم Ùˆ دنبالة تØ‌ول ترجمه است . نثر کتاب با دستور زبان فارسی انطباق بیشتر یافته ØŒ هر چند گاه تأثیر Ù†Ø‌Ùˆ عربی در ریخت جملات آشکار است . ساختار جملات در قسمتهای ترجمه ای به هیچ وجه با نثر عمومی کتاب هماهنگ نیست Ùˆ مترجم از همان سنّت سیصدساله در ترجمه پیروی کرده است ØŒ اما گاه Ú©Ù‡ ترتیب را در ترجمة رسمی نامربوط دیده ØŒ کوشیده است تا Ø‌د ممکن جمله را گویاتر سازد. کلمات کهن فارسی نیز Ú©Ù‡ در نثر عمومی کتاب به Ú©Ù„ÛŒ غایب اند، در قسمتهای ترجمه ای بروز Ù…ÛŒ یابند. با مقایسة کتاب بصائر با ترجمة تفسیر طبری Ùˆ تفسیر سورآبادی * Ù…ÛŒ توان نتیجه گرفت Ú©Ù‡ معین الدین این دو کتاب را پیشِرو داشته Ùˆ اثر خود را بر اساس آنها تألیف کرده است .

ترجمة قرآن : نسخة مورخ 556 هجری ØŒ Ú©Ù‡ از ری برخاسته ØŒ از روی کتاب کهنه تری استنساخ شده است (مقدمة یاØ‌Ù‚ÛŒ ØŒ ص 10)ØŒ اما ساخت جملات Ùˆ نوع واژگان با ترجمة رسمی شباهت فراوان دارد. آنجا هم Ú©Ù‡ ترجمه ها به ترجمة رسمی شبیه نیستند، با ترجمه های تفسیر کیمبریج مشابه اند (برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به آذرنوش ØŒ ج 1ØŒ ص 221Ù€ 225).

جِلاءالاذهان Ùˆ جَلاءالاØ‌زان ØŒ مشهور به تفسیر گازر * Ùˆ متعلق به قرن هشتم ØŒ تلخیصی ستودنی از تفسیر ابوالفتوØ‌ رازی است . خود گازر نیز گاه در ترجمه ها تصرف کرده Ùˆ آنها را به فارسی نزدیکتر ساخته است Ùˆ Ù…ÛŒ توان گفت Ú©Ù‡ از قرن چهارم تا هشتم ØŒ او در شمار معدود کسانی است Ú©Ù‡ بخشی از آیات الاهی را به فارسی روان ــ نه به صورت معادل یابی Ùˆ با Ø‌فظ ساختار عربی ــ ترجمه کرده است ( رجوع کنید به همان ØŒ ج 1ØŒ ص 227Ù€232).

مواهب علیّه اثر Ø‌سین کاشفی سبزواری * ØŒ متعلق به قرن نهم ØŒ هرچند به پای تفاسیر بزرگ فارسی نمی رسد، از روØ‌یة Ù…Ø‌ققانة مؤلف نشان دارد Ùˆ برخلاف بسیاری از آثار آن سده ها، از استقلال نسبی برخوردار است . مؤلف منابع فارسی Ùˆ عربی بسیاری را وارسی کرده Ùˆ برای نخستین بار در تفسیرنویسی به اشعار فارسی استناد جسته است . در قسمتهای ترجمه ای این اثر، شباهتهایی با ترجمه های کهن هست ØŒ اما هیچگاه تقلید در کار نیست . با اینهمه ØŒ این تکروی به خلق کاری بدیع نینجامیده Ùˆ کاشفی نیز همچنان پیرو سنّت ششصدساله بوده Ùˆ ترجمه های او تابع Ù†Ø‌Ùˆ عربی است . مواهب علیّه با آنکه تفسیری سنّی است ØŒ مایه Ùˆ پایة دو اثر پربهای شیعی شده است : ترجمة الخواص علی بن Ø‌سن زواره ای ØŒ Ú©Ù‡ همچنان به صورت نسخة خطی است ØŒ Ùˆ منهج الصادقین مولی فتØ‌ اللّه کاشانی . این دو کتاب (هر دو متعلق به قرن دهم ) از آن جهت Ú©Ù‡ روایات Ùˆ اØ‌ادیث شیعی را در تفسیر قرآن گرد آورده اند، کتابهایی ارجمندند، اما از نظر نثر فارسی دچار همان بیماری نثر دورة صفوی اند. با اینهمه ØŒ در قسمتهای ترجمه ای آنها انبوهی از واژه های فارسی دیده Ù…ÛŒ شود (برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به همان ØŒ ج 1ØŒ ص 233Ù€247).

از قرن یازدهم ØŒ باید به ترجمة قرآن لاهیجی اشاره کرد Ú©Ù‡ همراه با تفسیری مفصّل در اواسط آن قرن نگاشته شده است . Ù…Ø‌مدبن Ø‌سن Ø‌رّعاملی (قسم 2ØŒ ص 101) در شرØ‌ Ø‌ال آقاØ‌سین خوانساری (متوفی 1098)ØŒ عالم نامور عصر صفوی ترجمة قرآنی را به او نسبت داده ØŒ هر چند مولی عبداللّه افندی (ج 2ØŒ ص 58) این ادعا رد را کرده است (نیز رجوع کنید بهآقابزرگ طهرانی ØŒ ج 4ØŒ ص 126Ø› فاضلی خوانساری ØŒ ص 125Ù€ 128). از قرن دوازدهم ØŒ ترجمة ارزشمند فتØ‌ الرØ‌من ØŒ اثر شاه ولی اللّه دهلوی (متوفی 1176)ØŒ بی گمان دقیقترین Ùˆ عالمانه ترین ترجمة قرآن در شبه قاره است . سنّت ترجمة قرآن در آنجا دو قرن پیشتر از دهلوی با ترجمة مخدوم لطف اللّه بن مخدوم معروف به مخدوم نوØ‌ (متوفی 998) آغاز شده بود ( رجوع کنید به امیرالدین مهر، ص 139Ù€ 144). تا آنجا Ú©Ù‡ مؤلف مقالة Ø‌اضر اطلاع دارد، دهلوی پس از اسفراینی در قرن پنجم ØŒ دومین کسی است Ú©Ù‡ انگیزه Ùˆ شیوة ترجمة خود را توضیØ‌ داده است ( رجوع کنید به قرآن مجید با ترجمة فارسی دری = فتØ‌ الرØ‌من ØŒ ص الف Ù€ Ù‡ ). برخی از Ù…Ø‌ققان ØŒ این ترجمه را در شمار بهترین ترجمه های فارسی قرآن آورده اند ( رجوع کنید به مسعود انصاری ØŒ ص 105Ù€113Ø› Ø‌دادعادل ØŒ ص 26Ù€32Ø› Ù…Ø‌مدرضا انصاری ØŒ ص 11Ù€ 28Ø› نیز رجوع کنید به شاه ولی اللّه دهلوی * ). ترجمة قرآنی منسوب به آقاجمال الدین خوانساری (متوفی 1125) با نام تاج التراجم یا موائدالرØ‌مان Ùˆ فرمان یزدان فی ترجمة قرآن وجود دارد (چاپ بمبئی ØŒ 1310Ù€1311/ 1893Ø› رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ØŒ ج 23ØŒ ص 213).

از میان انبوه ترجمه های فارسی قرآن در سدة Ø‌اضر، ترجمة مهدی الهی قمشه ای (چاپ 1320Ø´ ) را Ù…ÛŒ توان سرآغاز گرایش به فارسی نویسی پنداشت . مترجم Ú©Ù‡ گویی قصد فارسی نگاری نداشته Ùˆ از گذشتگان تقلید کرده است ØŒ متأثر از ادبیات Ùˆ نثر عمومی زمان ØŒ گاه عباراتی پرداخته Ú©Ù‡ پسندیده تر Ùˆ دلنشینتر از کار گذشتگان است . ترجمة ابوالقاسم پاینده از قرآن (چاپ 1336Ø´ )ØŒ بویژه از Ø‌یث قوّت Ùˆ زیبایی نثر آن ( رجوع کنید بهپاینده * ØŒ ابوالقاسم ) Ùˆ ترجمة زین العابدین رهنما (چاپ 1346 Ùˆ 1354Ø´ ) بویژه از نظر توجه خاص به رعایت دستور زبان فارسی ØŒ شایان ذکرند. با ظهور این ترجمه ها، شیوة لفظ به لفظ برگرداندن واژه های قرآن متروک شد Ùˆ Ú©Ù… Ú©Ù… خروج از شیوه های معمول Ùˆ عدم رعایت دستور زبان ØŒ یکی از موارد خرده گیری بر ترجمه ها گردید.

در تاریخ ترجمة قرآن به فارسی ØŒ دهه های 1360 Ùˆ 1370 Ø´ را باید دوران انفجار ترجمه خواند. نثر ترجمه های این دو دهه نسبتاً متفاوت با گذشته Ùˆ متنوع است Ùˆ میان نثر «معیار» Ùˆ همه فهم Ùˆ گاه عامیانه تا نثر فاخر کهن گرا Ùˆ ادیبانه نوسان دارد. گذشته از سه ترجمة یاد شده ØŒ از ترجمه های فارسی قرآن در دورة معاصر اینها را Ù…ÛŒ توان نام برد: روان جاوید ØŒ ترجمه Ùˆ تفسیر، اثر میرزامØ‌مد ثقفی تهرانی (چاپ 1313 Ø´ )Ø› نُبی ØŒ اثر عبدالØ‌سین آیتی (چاپ تهران 1324Ù€1326 Ø´ )Ø› ترجمة Ù…Ø‌مدکاظم معزی (چاپ 1337 Ø´ ) Ú©Ù‡ وجه ممیزة آن از دیگر ترجمه های معاصر آن است Ú©Ù‡ ادامة ØŒ Ùˆ به عبارتی نقطة پایانِ شیوة هزارسالة ترجمة تØ‌ت اللفظی قرآن به فارسی است Ø› ترجمة عباس مصباØ‌ زاده (چاپ 1337 Ø´ )Ø› ترجمة میرزاابوالØ‌سن شعرانی (چاپ 1337 Ø´ )Ø› ترجمة بصیرالملک ØŒ Ù…Ø‌مدطاهر مستوفی شیبانی کاشانی (چاپ 1344 Ø´ )Ø› ترجمة علینقی فیض الاسلام (چاپ 1346Ø´ )Ø› ترجمة Ø‌سین عمادزاده اصفهانی (چاپ 1346Ø´ )Ø› ترجمة Ø‌کمت آل آقا (چاپ 1347 Ø´ )Ø› قرآن برای همه ØŒ اثر عبدالمجید صادق نوبری (چاپ 1348 Ø´ )Ø› ترجمة سیداسداللّه مصطفوی (چاپ 1355 Ø´ )Ø› ترجمة صادق تقوی (چاپ 1358 Ø´ )Ø› ترجمة داریوش شاهین (چاپ 1359 Ø´ )Ø› ترجمة شهرام هدایت (برگردان واژه به واژة قرآن مجید به پارسی ØŒ چاپ 1358Ù€ 1361 Ø´ )Ø› ترجمة عبدالمØ‌مد آیتی (چاپ 1367 Ø´ )Ø› ترجمة ریاض آبادی (چاپ آکسفورد 1368 Ø´ )Ø› خلاصة التفاسیر ØŒ اثر Ù…Ø‌مود یاسری (چاپ 1361Ù€ 1369 Ø´ )Ø› معانی القرآن ØŒ ترجمه Ùˆ تفسیر، اثر Ù…Ø‌مدباقر بهبودی (چاپ 1369Ø´ )Ø› ترجمة جلال الدین فارسی (چاپ 1369 Ø´ )Ø› ترجمة Ù…Ø‌مد خواجوی (چاپ 1369Ø´ )Ø› ترجمة ابوالقاسم امامی (چاپ 1370Ø´ )Ø› اØ‌سن الØ‌دیث ØŒ ترجمه Ùˆ تفسیر، اثر سیدعلی اکبر قرشی (چاپ 1371 Ø´ )Ø› تفسیر نور ØŒ ترجمة همراه با تفسیر، اثر مصطفی خرّم دل (چاپ 1371 Ø´ )Ø› ترجمة اØ‌مد کاویان پور (چاپ 1372 Ø´ )Ø› ترجمة کاظم پورجوادی (چاپ 1372 Ø´ )Ø› ترجمة سیدجلال الدین مجتبوی (چاپ 1372 Ø´ )Ø› ترجمة ناصر مکارم شیرازی (چاپ 1373Ø´ )Ø› ترجمة Ù…Ø‌مدمهدی فولادوند (چاپ 1373 Ø´ )Ø› ترجمة بهاءالدین خرمشاهی (چاپ 1374 Ø´ )Ø› قرآن آخرین کتاب آسمانی ØŒ اثر بهروز مفیدی شیرازی (چاپ لوس آنجلس 1374 Ø´ / 1995)Ø› ترجمة منظوم امید مجد (چاپ 1376 Ø´ )Ø› ترجمة مسعود انصاری (چاپ 1377 Ø´ ).

(برای فهرستی از مقالات فارسی در بارة ترجمة قرآن کریم Ùˆ تاریخچه Ùˆ طبقه بندی نقدهای نوشته شده بر ترجمه ها رجوع کنید بهØ‌جت ØŒ 1378 Ø´ الف ØŒ ص 49Ù€61Ø› همو، 1378 Ø´ ب ØŒ ص 94Ù€ 119Ø› همو، 1379 Ø´ ØŒ ص 72Ù€82).

منابع : آذرتاش آذرنوش ØŒ تاریخ ترجمه از عربی به فارسی : از آغاز تا عصر صفوی ØŒ ج 1: ترجمه های قرآن ØŒ تهران 1375 Ø´ Ø› آقابزرگ طهرانی Ø› شهفوربن طاهر اسفراینی ØŒ تاج التراجم فی تفسیر القرآن للاعاجم ØŒ چاپ نجیب مایل هروی Ùˆ علی اکبر الهی خراسانی ØŒ ج 1ØŒ تهران 1375 Ø´ Ø› عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی ØŒ ریاض العلماء Ùˆ Ø‌یاض الفضلاء ØŒ چاپ اØ‌مد Ø‌سینی ØŒ قم 1401Ù€ 1415Ø› امیرالدین مهر، «نخستین ترجمة فارسی قرآن کریم در شبه قاره »، بینات ØŒ ترجمة عباس Ø‌سن ØŒ سال 1ØŒ Ø´ 3 (پاییز 1373)Ø› Ù…Ø‌مدرضا انصاری ØŒ «نقد Ùˆ بررسی ترجمة شاه ولی اللّه دهلوی »، ترجمان ÙˆØ‌ÛŒ ØŒ سال 2ØŒ Ø´ 3 (شهریور 1377)Ø› مسعود انصاری ØŒ «شکوه Ùˆ زیبایی در ترجمة قرآن دهلوی »، بینات ØŒ سال 3ØŒ Ø´ 4 (زمستان 1375)Ø› بخشی از تفسیری کهن ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد روشن ØŒ تهران : بنیاد فرهنگ ایران ØŒ 1351 Ø´ Ø› پلی میان شعر هجائی Ùˆ عروضی فارسی در قرون اول هجری : ترجمه ای آهنگین از دو جزو قرآن مجید ØŒ چاپ اØ‌مدعلی رجایی ØŒ تهران : بنیاد فرهنگ ایران ØŒ 1353 Ø´ Ø› ترجمة قرآن : نسخة مورخ 556 هجری ØŒ به کوشش Ù…Ø‌مدجعفر یاØ‌Ù‚ÛŒ ØŒ تهران 1364 Ø´ Ø› تفسیر قرآن پاک ØŒ قطعه ای از تفسیری بی نام به فارسی Ú©Ù‡ ظاهراً در اواخر قرن چهارم یا اوایل قرن پنجم نوشته شده است ØŒ تهران : بنیاد فرهنگ ایران ØŒ 1344 Ø´ Ø› تفسیر قرآن مجید ØŒ نسخة Ù…Ø‌فوظ در کتابخانة دانشگاه کمبریج ØŒ چاپ جلال متینی ØŒ تهران : بنیاد فرهنگ ایران ØŒ

1349 Ø´ Ø› هادی Ø‌جت ØŒ «تاریخچة نقد ترجمه های فارسی قرآن کریم »، ترجمان ÙˆØ‌ÛŒ ØŒ سال 3ØŒ Ø´ 2 (اسفند 1378 الف )Ø› همو، «فهرست مقالات فارسی ترجمة قرآن کریم »، ترجمان ÙˆØ‌ÛŒ ØŒ سال 3ØŒ Ø´ 1 (شهریور 1378 ب )Ø› همو، «طبقه بندی نقدهای نوشته شده بر ترجمه های فارسی قرآن کریم »، ترجمان ÙˆØ‌ÛŒ ØŒ سال 4ØŒ Ø´ 2 (اسفند 1379)Ø› غلامعلی Ø‌دادعادل ØŒ «معرفی ترجمه ای از قرآن : به قلم یک هندی پارسی Ú¯ÙˆÛŒ »، کیهان اندیشه ØŒ Ø´ 40 (بهمن Ùˆ اسفند 1370)Ø› Ù…Ø‌مدبن Ø‌سن Ø‌رّ عاملی ØŒ امل الا´مل ØŒ چاپ اØ‌مد Ø‌سینی ØŒ قسم 2ØŒ قم 1362 Ø´ Ø› اØ‌مدعلی رجایی ØŒ متنی پارسی از قرن چهارم هجری ØŸ : معرفی قرآن خطی مترجم شمارة 4 ØŒ مشهد: آستان قدس رضوی ØŒ ( بی تا. ) Ø› علی رواقی ØŒ «سبک شناسی ترجمه های قرآن »، آینة میراث ØŒ سال 3ØŒ Ø´ 4 (بهار 1380)Ø› Ù…Ø‌مدØ‌سین روØ‌انی ØŒ «نوترین گنج در کهن ترین گنجینه ' قرآن قدس ØŒ »؛ بینات ØŒ سال 1ØŒ Ø´ 4 (زمستان 1373)Ø› Ù…Ø‌مدبن اØ‌مد شمس الائمه سرخسی ØŒ کتاب المبسوط ØŒ قاهره 1324ØŒ چاپ افست تهران 1363 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدØ‌سن فاضلی خوانساری ØŒ Ù…Ø‌قق خوانساری : شرØ‌ Ø‌ال Ùˆ آثار آقاØ‌سین بن جمال الدین Ù…Ø‌مد خوانساری ( 1016Ù€ 1098 )ØŒ تØ‌قیق Ùˆ تنظیم جعفر Ø‌سینی اشکوری ØŒ قم 1378 Ø´ Ø› قرآن قدس : کهن ترین برگردان قرآن به فارسی ØŒ پژوهش علی رواقی ØŒ تهران : مؤسسة فرهنگی شهید رواقی ØŒ 1364 Ø´ Ø› قرآن مجید با ترجمة فارسی دری ( فتØ‌ الرØ‌من )ØŒ ترجمة شاه ولی اللّه Ù…Ø‌دث دهلوی ØŒ تهران : Ø‌زب اسلامی افغانستان ØŒ 1363 Ø´ Ø› ژیلبر لازار، «پرتوی نو بر چگونگی Ø´Ú©Ù„ گیری زبان فارسی : ترجمه ای از قرآن به پارسی گویشی »، ترجمة اØ‌مد سمیعی ØŒ مجلة زبانشناسی ØŒ سال 4ØŒ Ø´ 1 Ùˆ 2 (1366 Ø´ )Ø› جواد Ù…Ø‌مدی خمک ØŒ «گویش سیستانی در ترجمة قرآن قدس »، آینده ØŒ سال 18ØŒ Ø´ 1Ù€6 (فروردین Ù€ شهریور 1371)Ø› Ù…Ø‌مدبن جعفر نرشخی ØŒ تاریخ بخارا ØŒ ترجمة ابونصراØ‌مدبن Ù…Ø‌مدبن نصر قباوی ØŒ تلخیص Ù…Ø‌مدبن زفربن عمر، چاپ مدرس رضوی ØŒ تهران 1363 Ø´ .

/ آذرتاش آذرنوش /

3) به زبانهای دیگر. روند Ú©Ù„ÛŒ ترجمة مکتوب قرآن چند مرØ‌لة اصلی دارد Ú©Ù‡ مهمترینشان ØŒ ترجمة قرآن به لاتینی است . بعد از آنکه کشیشان با اهداف جدلی بر ضد اسلام ØŒ قرآن را به لاتینی ترجمه کردند، توجه به ترجمة قرآن فزونی یافت Ùˆ مترجمانی ØŒ از مسلمان Ùˆ غیرمسلمان ØŒ به این امر پرداختند. در اینجا تنها به این مراØ‌Ù„ اصلی اشاره Ù…ÛŒ شود.

ترجمة قرآن به زبانهای اروپایی . اولین بار راهبان وکشیشان مسیØ‌ÛŒ بودند Ú©Ù‡ ØŒ با انگیزه های جدلی Ùˆ به منزلة تمهیدی برای تألیف ردیه بر اسلام ØŒ کوشیدند قرآن را به زبانهای اروپایی ترجمه کنند. نخستین اطلاع ما از فعالیتهای متکلمان مسیØ‌ÛŒ در این زمینه ØŒ در بارة یوØ‌نای دمشقی (متوفی 750/ 132) است . ÙˆÛŒ عربی Ù…ÛŒ دانسته Ùˆ در آثار جدلی خود در رد اسلام Ùˆ قرآن ØŒ عبارتهایی از قرآن را نقل به معنی کرده Ùˆ Ø‌تی یک بار ترجمة عبارتی را به صورت تØ‌ت اللفظی آورده است (ورستیخ ØŒ ص 54).

نخستین متکلم بیزانسی Ú©Ù‡ عبارتهای متعددی را از قرآن در آثار خود به یونانی نقل Ùˆ رد کرد، نیکتاس فیلوسوفوس مسیØ‌ÛŒ بود. از میان آثار متعدد ÙˆÛŒ ØŒ رساله ای در بیان مسیØ‌یت Ùˆ پاسخ تفصیلی ÙˆÛŒ به دو نامة مسلمانان در رد مسیØ‌یت به میخائیل سوم ØŒ امپراتور روم ØŒ شایان ذکر است . بخش اعظم این اعتقادنامه در اثر مهم ÙˆÛŒ ØŒ یعنی > رَدّ < ØŒ تکرار شده است . نیکتاس در این رساله ترجمة یونانی Ø‌دود دویست آیة قرآن را کلمه به کلمه آورده Ùˆ بتفصیل از Ù…Ø‌توای هجده سورة نخست قرآن بØ‌Ø« کرده Ùˆ از دیگر بخشهای قرآن نیز به صورت پراکنده یاد کرده است ( رجوع کنید به ورستیخ ØŒ همانجا). این ردیه تنها منبع نسبتاً موثق برای متألهان مسیØ‌ÛŒ در ردیه نگاری بر اسلام Ùˆ قرآن بوده است (برای برخی از این ردیه ها رجوع کنید به همان ØŒ ص 55). پس از آنکه رابرت کتونی (رابرت چستری ) قرآن کریم را به لاتینی ترجمه کرد ( رجوع کنید به ادامة مقاله )ØŒ رسالة نیکتاس اعتبار خود را از دست داد. ردیة نیکتاس به چاپ رسیده است ( رجوع کنید به همان ØŒ ص 68). در این مرØ‌له تنها ترجمة بخشی از قرآن را در نظر داشته اند، خاصه ترجمة مطالبی Ú©Ù‡ در مورد عقاید مسیØ‌یان مناقشه کرده است . ترجمة کاملی از قرآن در این دوره شناخته نیست .

مرØ‌لة بعد درتاریخ ترجمة قرآن ØŒ ترجمه های لاتینی است . اهمیت این ترجمه ها در آن است Ú©Ù‡ تنها ترجمه های کامل قرآن ØŒ Ùˆ مبنایی برای ترجمة قرآن به دیگر زبانهای اروپایی بوده اند. نخستین تلاش برای ترجمة Ú©Ù„ قرآن به لاتینی با کوشش Ùˆ پیگیری راهبِ اعظم دِیر کلونی ØŒ پیتر جلیل / پطرس مکرّم (متوفی 551/ 1156)ØŒ صورت گرفت . ÙˆÛŒ Ú©Ù‡ علاقه مند به آگاهی از متون عربی Ùˆ اشاعة مسیØ‌یت بین مسلمانان اندلس بود (بوبتسین ØŒ 1993ØŒ ص 194)ØŒ به انگیزة ترجمة قرآن ØŒ با رابرت کتونی آشنا شد. به خواهش ÙˆÛŒ ØŒ کتونی Ú©Ù‡ به ترجمة متون علمی اسلامی نیز مشغول بود، به ترجمة قرآن پرداخت . گفته شده Ú©Ù‡ مسلمانی به نام Ù…Ø‌مد نیز برای اتقان کار ترجمه بر این امر نظارت داشته است (کریتسک ØŒ 1955ØŒ ص 310Ø› نیز رجوع کنید بههمو، 1964ØŒ ص 68Ù€69Ø› آلورنی ØŒ > «دو ترجمة لاتین قرآن در قرون وسطی » < ØŒ ص 71). این ترجمه در 537 Ù€ 538/ 1143 پایان یافت . ترجمة کتونی ادبی نیست Ùˆ برای تسهیل ترجمه گاهی تلخیص به آن راه یافته است (بوبتسین ØŒ 1993ØŒ همانجا). چون قصد پیتر جلیل شناساندن اسلام به دنیای مسیØ‌یت بود، خود دو ردیه بر عقاید اسلامی نگاشت Ùˆ انتظار داشت Ú©Ù‡ معاصرانش نیز با استفاده از ترجمة قرآن Ùˆ متون دیگر، ردیه هایی بر اسلام Ùˆ دفاعیاتی به نفع مسیØ‌یت بنویسند ( رجوع کنید به کریتسک ØŒ 1955ØŒ ص 309Ù€310). این چند ترجمه همراه با چند ردیه Ú©Ù‡ بر اساس آنها نوشته شده ØŒ به مجموعة طُلیطَله معروف است (بوبتسین ØŒ 1993ØŒ همانجا). آلورنی دو نسخة موجود Ùˆ کامل از این مجموعه را معرفی کرده است ( رجوع کنید به آلورنی ØŒ > «چند نسخة خطی از مجموعة طلیطله » < ØŒ ص 207Ù€ 210Ø› برای دیگر نسخه های این مجموعه رجوع کنید به همو، > «دو ترجمة لاتین قرآن در قرون وسطی » < ØŒ ص 109Ù€113).

ترجمة کتونی ØŒ متن کاملاً متداولی برای متکلمان مسیØ‌ÛŒ بوده است Ùˆ نسخه های خطی فراوانی نیز از آن وجود دارد Ú©Ù‡ نشانة تداول آن در قرون وسطاست . آلورنی نسخه ای از این ترجمه را، Ú©Ù‡ به خط کتونی Ùˆ فقط شامل بخشی از Ú©Ù„ ترجمه است ØŒ در کتابخانة آرسنال پاریس (Ø´ 1162) کشف کرده است (همان ØŒ ص 77Ù€ 78). نسخه ای از این ترجمه را Ú©Ù‡ در 840Ù€841/ 1437 در قسطنطنیه استنساخ شده بود، کاردینال کرواسی ØŒ یوآن استوکویچ (متوفی 847/ 1443)ØŒ خرید Ùˆ به شهر بازل برد. این نسخه ØŒ اساس چاپ ترجمة لاتینی قرآن به اهتمام تئودور بیبلیاندر ØŒ متأله سوئیسی ØŒ در 949/ 1542گردید. چاپ این کتاب با مشکلاتی روبرو شد Ùˆ تنها با وساطت Ùˆ توصیة مارتین لوتر Ùˆ به شرط توزیع نشدن آن در بازل ØŒ امکان نشر یافت . قبل از چاپ ØŒ نسخه ای از این ترجمه را نزد لوتر فرستادند Ùˆ ÙˆÛŒ آن را مطالعه کرد. این نسخه موجود نیست (بوبتسین ØŒ 1993ØŒ ص 195Ù€196Ø› برای گزارشی از اقدامات علمی تئودور بیبلیاندر رجوع کنید به همو، 1986ØŒ ص 347Ù€ 363). متن این ترجمه Ú©Ù‡ به «قرآن بازل » معروف است ØŒ در سه بخش Ùˆ با سه عنوان متفاوت منتشر شده است : بخش اول ØŒ مشتمل بر بخش عمده ای از مجموعة طلیطله Ø› بخش دوم ØŒ شامل ردیه هایی بر اسلام Ø› Ùˆ بخش آخر به تاریخ ساراسنها (از ریشة یونانی به معنای مسلمانان مدافع سرزمینهای اسلامی در قرون وسطا در مقابل مسیØ‌یان صلیبی ØŒ Ú©Ù‡ در دوره های بعدی نیز در اشاره به مسلمانان از سوی اروپاییان استعمال شده است ) Ùˆ ترکها (عثمانیها) اختصاص یافته Ùˆ شامل قسمتهایی از اثر گئورک هنگریایی (مجارستانی ) Ùˆ دو اثر از نویسنده ای ایتالیایی به نام پائولو جیوویو است . در 957/1550 ویرایش دومی از این چاپ منتشر شد (بوبتسین ØŒ 1993ØŒ ص 196Ù€ 197).

قرآن بازل مبنای ترجمة قرآن به زبانهای ایتالیایی Ùˆ آلمانی Ùˆ هلندی شد. این ترجمه ها نخستین برگردان قرآن به زبانهای اروپایی ØŒ جز لاتینی Ùˆ یونانی ØŒ بودند. نخستین ترجمة قرآن بر اساس قرآن بازل ØŒ سه سال قبل از تجدید چاپ متن لاتینی ØŒ به زبان ایتالیایی در ونیز نشر یافت . آندرئا آریوابنه ادعا کرده Ú©Ù‡ مترجم کتاب است ØŒ اما او ویراستار Ùˆ ناشر کتاب بوده است Ùˆ از نام مترجم اطلاعی در دست نیست . مترجم ØŒ متن لاتینی قرآن را ترجمه کرده ØŒ اما در آغاز ترجمة خود ادعا نموده Ú©Ù‡ متن اصلی ØŒ عربی بوده است . نبودن اطلاعات دقیق در بارة مترجم این کتاب اØ‌تمالاً ناشی از اعلامیة هیئت تفتیش عقایدِ ونیز در 961/ 1554ØŒ دایر بر ممنوعیت قرائت قرآن ØŒ بوده است (همان ØŒ ص 197).

متن ایتالیایی ، اساس کار سالومون شوایگر (متوفی 1031/ 1622) شد. وی قرآن را برای نخستین بار به آلمانی ترجمه کرد. این ترجمه در 1025/ 1616 نشر یافت . ترجمة شوایگر را فردی به هلندی ترجمه و در 1069/ 1659 منتشر کرد. خلاصه ای از ترجمة مجموعة طلیطله به آلمانی را یوهان آلبرشت ویدمن اشتتر در 950/ 1543 چاپ کرده است . نام تلخیص کننده و زمان تلخیص دانسته نیست . این تلخیص تأثیر چندانی در دیگر ترجمه های قرآن نداشته است (بوبتسین ، 1993، ص 197ـ 198). دومینیکوس ژرمانوس دو سیلزی (متوفی 1081/ 1670) قرآن را به لاتینی ترجمه کرد که چند نسخة خطی از آن موجود است (همان ، ص 202، پانویس 42).

دومین ترجمة لاتینی قرآن را در 607ـ 608/ 1210ـ1211 مارک طُلَیطَله ای به دستور اسقف اعظم دون رودریگو صورت داد (آلورنی ، > «مارک طلیطله ای » < ، ص 26). ترجمة او از اسلافش دقیقتر، اما فاقد زیبایی است (بوبتسین ، 1993، ص 200). به نظر آلورنی ( > «دو ترجمة لاتین قرآن در قرون وسطی » < ، ص 115)، آندره دو ریه (متوفی 1099/ 1688) در ترجمة فرانسوی قرآن از این ترجمه استفاده کرده است ( رجوع کنید بهبوبتسین ، 1993، ص 201). نسخة کاملی از آن موجود است (برای ویژگیهای این نسخه و مقدمة آن و نسخ دیگر این ترجمه رجوع کنید به آلورنی ، > «دو ترجمة لاتین قرآن در قرون وسطی » < ، ص 120؛ همو، > «مارک طلیطله ای ، مترجم ابن تومرت » < ، ص 100ـ140، 259ـ307، 1ـ56).

دومین ترجمة لاتینی چاپ شدة قرآن از لودوویکو ماراتچی (متوفی 1112/ 1700)ØŒ کشیش ایتالیایی ØŒ است . ماراتچی ترجمة خود را به دستور پاپ اینوکنیتوس انجام داد. 4جلد اول مجموعة ماراتچی به بØ‌Ø« از اسلام Ùˆ Ø‌یات پیامبر اختصاص یافته Ùˆ شامل ردیه هایی بر پیامبر Ùˆ قرآن است . جلد دوم مشتمل بر قرآن Ùˆ ترجمة آن ØŒ چهار بخش است . ÙˆÛŒ ابتدا متن قرآن Ùˆ سپس ترجمة لاتینی آیات را آورده است . سپس گزیده ای از تفاسیر در بارة آیات را ذکر کرده Ùˆ در آخر ردیه های خود بر آیات را آورده است (براک ÙˆÛŒ ØŒ ص 141). تا مدتها گمان بر این بود Ú©Ù‡ ماراتچی اثر خود را فقط در 1109Ù€1110/ 1698 منتشر کرده Ø› اما براک ÙˆÛŒ (ص 142)ØŒ با بررسی متنهای چاپ شدة ترجمة ماراتچی ØŒ دریافت Ú©Ù‡ جلد اول ترجمة ماراتچی در 1105Ù€1106/ 1694 منتشر شده Ùˆ در 1109Ù€ 1110/ 1698 جلد اول برای بار دوم Ùˆ جلد دوم برای بارنخست به چاپ رسیده است . از جمله منابع ماراتچی در ذکر اقوال مفسران مسلمان ØŒ تفسیر کشاف زمخشری Ùˆ تفسیر جلالین بوده است (راس ØŒ ص 117).

ترجمة ماراتچی از نظر دقت Ùˆ استفاده از منابع اسلامی در تبیین مشکلات قرآنی Ùˆ کیفیت چاپ ØŒ نسبت به ترجمة کتونی برتری ندارد. هدف اصلی ماراتچی از ترجمة قرآن ØŒ نقد آن بوده است (بوبتسین ØŒ 1993ØŒ ص 199). با اینØ‌ال ØŒ ترجمة ÙˆÛŒ از جهاتی مهم است Ø› او در کنار ترجمة قرآن ØŒ متن عربی قرآن را نیز به چاپ رساند Ú©Ù‡ این متن عربی ØŒ سومین متن چاپ شدة قرآن در قرون وسطاست (براک ÙˆÛŒ ØŒ ص 141). متن عربی را ابراهام هینکلمان در 1105/ 1694 در هامبورگ بار دیگر به چاپ رساند. Ù…Ø‌قق دیگری به نام کریستین رینسیوس (متوفی 1165/ 1752) خلاصه ای از ترجمة ماراتچی را، با مقدمه

Ùˆ توضیØ‌ات ØŒ ویرایش Ùˆ چاپ کرد Ú©Ù‡ با اقبال روبرو شد (بوبتسین ØŒ 1993ØŒ همانجا). داوید نرتر (متوفی 1138/ 1726) با مبنا قراردادن ترجمة ماراتچی ØŒ قرآن را به آلمانی ترجمه کرد (بوبتسین ØŒ 1993ØŒ همانجا؛ پیرسون ØŒ ص 504). بوبتسین (1993ØŒ ص 200) این ترجمه را از ترجمة شوایگر موفقتر Ù…ÛŒ داند. همچنین جورج سیل (متوفی 1149/ 1736) در ترجمة انگلیسی قرآن عنایت فراوانی به ترجمة ماراتچی داشته است . اهمیت این نکته در آن است Ú©Ù‡ پامر Ùˆ رادول نیز در برگردانهای خود از قرآن ØŒ متأثر از سیل بودند (شلابیر ØŒ ص 126).

ترجمة قرآن به اسپانیایی . اولین بار مسلمانان مقیم اسپانیا، خاصه در قرن نهم Ùˆ دهم / پانزدهم Ùˆ شانزدهم ØŒ به ترجمة قرآن به زبان اسپانیایی همت گماشتند. نخستین ترجمة قرآن به این زبان ØŒ همانند ترجمة لاتینی آن ØŒ به خواهشِ فردی مسیØ‌ÛŒ صورت گرفت ØŒ با این تفاوت Ú©Ù‡ مترجم ØŒ مسلمان Ùˆ آشنا به علوم قرآنی Ùˆ تفسیر بود. خوان سگوویایی ØŒ مسیØ‌یِ اسپانیاییِ مقیم شهر ساووی در میانة قرن نهم / پانزدهم ØŒ چون عربی نمی دانست ØŒ برای شناخت قرآن به ترجمة لاتینی رابرت کتونی رجوع کرد Ùˆ آن را غیردقیق Ùˆ مجادله ای ضداسلامی یافت Ø› ازینرو، تصمیم گرفت قرآن را به زبان لاتینی ترجمه کند. ÙˆÛŒ در Ù¾ÛŒ جستجوهایش در اسپانیا، از وجود شخصی به نام عیسی بن جابر یا عیسی شاذلی ØŒ فقیه مسلمان ساکن در سگوویا (شقوبیه )ØŒ آگاه گردید. به خواهش خوان سگوویایی ØŒ عیسی بن جابر در 860/ 1456 به ساووی رفت Ùˆ چهارماه در آنجا اقامت گزید. در این مدت عیسی بن جابر قرآن را به اسپانیایی ترجمه کرد. خوان سگوویایی نیز ترجمة اسپانیایی را به لاتینی برگرداند. از این ترجمة لاتینی مقدمة آن در کتابخانة واتیکان باقی مانده است . خوان سگوویایی یادآور شده Ú©Ù‡ عیسی شاذلی نسخه ای از ترجمة اسپانیایی را نزد خود Ù†Ú¯Ù‡ داشته است . تا مدتها گمان بر این بود Ú©Ù‡ این ترجمه از بین رفته است (لوپز Ù€ موریلاس ØŒ 1999ØŒ ص 280). با کشف نسخه ای مترجَم از قرآن کریم متعلق به 1015/ 1606 در کتابخانة طلیطله ØŒ این گمان پدید آمده Ú©Ù‡ این متن همان ترجمة مفقود عیسی بن جابر است . این نسخه از جهاتی منØ‌صر به فرد است Ø› این ترجمه کامل Ùˆ به خط لاتینی است Ùˆ با تفسیری مختصر ولی جدا از ترجمه همراه است ( رجوع کنید بههمو، 1983ØŒ ص 495). گرارد ویگرز آن را استنساخی متأخر از ترجمة عیسی بن جابر Ù…ÛŒ داند. دلایل ÙˆÛŒ را لوپز Ù€ موریلاس بررسی کرده ( رجوع کنید به 1999ØŒ ص 282Ù€290) Ùˆ نتیجه گرفته است Ú©Ù‡ هنوز نمی توان با استناد به شواهد ویگرز این انتساب را قطعی دانست (همان ØŒ ص 292).

در ترجمه های چاپ شدة قرآن به اسپانیایی ØŒ از ترجمه های فرانسوی استفاده شده است . ظاهراً نخستین بار سیف الدین رØ‌ّال قرآن کریم رااز متن عربی به اسپانیایی ترجمه Ùˆ چاپ کرد (1324 Ø´ / 1945). بعد از ÙˆÛŒ ترجمه های متعددی از قرآن از عربی به اسپانیایی منتشر شده است (بینارق Ùˆ اَرَن ØŒ ص 421Ù€ 425Ø› پیرسون ØŒ ص 519 Ù€520).

ترجمة قرآن به انگلیسی . قرآن بیش از هر زبان دیگری به انگلیسی ترجمه شده است . قدیمترین ترجمة انگلیسی قرآن بنا به نوشتة بینارق Ùˆ ارن (مقدمة اØ‌سان اوغلو، ص 26) منتخبی است Ú©Ù‡ در 921/ 1515 در لندن منتشر شده است ØŒ اما به نوشتة مفخرØ‌سین خان (1993ØŒ ص 108)ØŒ این اثر Ø‌تی ترجمة یک آیه از قرآن را ندارد.

نخستین بار در 1059/ 1649 الکساندر راس Ú©Ù„ قرآن را از برگردان فرانسویِ دو ریه به انگلیسی ترجمه کرد. ÙˆÛŒ Ú©Ù‡ متأثر از فضای مدافعه نویسی مسیØ‌ÛŒ Ùˆ التهاب ناشی از نبرد با عثمانی بوده نتوانسته است ترجمة دقیقی ارائه دهد. این ترجمه به مدت یک قرن تنها ترجمة در دسترس انگلیسی از قرآن بود. این ترجمه پنج بار در انگلستان Ùˆ یک بار در امریکا منتشر شده است (برای چاپهای این اثر رجوع کنید به پیرسون ØŒ ص 507 Ù€ 508). جورج سیل ØŒ بعد از مطالعة ترجمة فرانسوی دو ریه Ùˆ برگردانهای لاتینی کتونی Ùˆ ماراتچی Ùˆ ترجمة ایتالیایی چاپ شده توسط آریوابنه Ùˆ راس ØŒ به این نتیجه رسید Ú©Ù‡ این برگردانها چندان دقیق نیستند؛ ازینرو، تصمیم به ترجمة مجدد قرآن گرفت . سیل در مقدمة ترجمة قرآن خود گفته Ú©Ù‡ از نسخ خطی تفاسیر گوناگون سود جسته است . همچنین ÙˆÛŒ از ترجمة ماراتچی (چاپ پادوا 1698) استفاده کرده است . به گفتة سیل ØŒ با اینکه ترجمة ماراتچی بسیار دقیق است ØŒ اصطلاØ‌ات عربی را بسیار تØ‌ت اللفظی ترجمه کرده است ØŒ آنگونه Ú©Ù‡ فهمش را دشوار Ù…ÛŒ کند، خاصه برای کسانی Ú©Ù‡ با اصطلاØ‌ات اسلامی آشنایی ندارند (براک ÙˆÛŒ ØŒ ص 141). سیل در 1147/ 1734 ترجمة خود را منتشر کرد. این ترجمه هفتاد بار در انگلستان Ùˆ 53 بار در امریکا Ùˆ یک بار در هندوستان به چاپ رسیده است . در 1249/ 1833 توماس واردل در امریکا آن را برای نخستین بار منتشر کرد. در 1318/ 1900ØŒ نیز همراه با یادداشتهای مایرون کوپر در بوستون به چاپ رسید (برای چاپهای متعدد این اثر رجوع کنید بهخان ØŒ 1986ØŒ ص 84 Ù€ 85Ø› بینارق

و ارن ، ص 113ـ 138؛ پیرسون ، ص 508 ـ509). آربری این ترجمه را از ترجمة راس موفقتر و دقیقتر دانسته است . تئودور آرنولد در 1159/ 1746 ترجمة سیل را به آلمانی ترجمه کرد.

کلماکوف نیز در 1206/ 1792 ترجمة روسی خود را بر اساس برگردان سیل منتشر نمود. مقدمة ترجمة سیل جداگانه نیز به چاپ رسیده و به چند زبان ، از جمله عربی (قاهره 1891)، ترجمه شده است (خان ، 1986، ص 85).

توجه به اسباب نزول و سعی برای بازسازی تاریخی نزول قرآن ، موجب شد ترجمه های جدیدی از قرآن ارائه گردد. این روند بر اساس فعالیتهای مستشرقانی چون تئودور نولدکه ، گوستاو وایل و ویلیام میور شکل گرفت . نخستین اثر از این دست ترجمة رادول بود. وی ترجمة خود را به سال 1277/ 1861 در لندن منتشر کرد. چاپ بازنگری شدة برگردان وی را برنارد کوئریچ در 1293/ 1876 در لندن منتشر نمود. مارگلیوث ، مستشرق نامدار، این کتاب را با مقدمه ای در 1327/ 1909 بار دیگر به چاپ رساند. این ترجمه با استقبال فراوانی روبرو شد و از 1329 تا 1397 (1356 ش )/ 1911ـ1977 هجده بار به چاپ رسید (خان ، 1986، همانجا؛ نیز رجوع کنید بهبینارق و ارن ، ص 103ـ110؛ پیرسون ، ص 509). رادول در ترجمة خود نگاه انتقادآمیزی به ترجمة سیل داشته و آن را متأثر از برگردان لاتینی ماراتچی دانسته و کوشیده است الگوی ادبی قرآن را در ترجمة خود رعایت کند.

بعد از رادول ØŒ پامر (متوفی 1299/ 1882) قرآن را ترجمه کرد. این ترجمه زمانی صورت گرفت Ú©Ù‡ ماکس مولر مشغول اجرای طرØ‌ خود برای چاپ مجموعة > متون مقدّس مشرق زمین < در انتشارات دانشگاه آکسفورد بود. ÙˆÛŒ از پامر خواست تا ترجمة جدیدی برای درج در آن مجموعه انجام دهد. این ترجمه در 1297/ 1880 در مجلدات ششم Ùˆ نهم مجموعة مولر به چاپ رسید Ùˆ در 1306/ 1889 تجدید چاپ شد. پامر روش رادول را کنار گذاشت Ùˆ آیات را بر اساس موضوع تفکیک کرد (خان ØŒ 1986ØŒ ص 86 Ù€87). Ø‌اج Ø‌افظ غلام سَروَر در 1309 Ø´ / 1930ØŒ ضمن نشر ترجمة انگلیسی خود از قرآن ØŒ از ترجمه های سیل Ùˆ پامر Ùˆ رادول به جهت تعصبات آنان انتقاد کرد Ùˆ آنها را غیردقیق دانست . ایراد دیگر سرور به رادول روش خاص ÙˆÛŒ در برگردان قرآن ØŒ یعنی ترجمه بر اساس ترتیب زمانی نزول آیات ØŒ بود (شلابیر، ص 127Ù€ 128). شلابیر ضمن مقایسة ترجمة سرور با سیل Ùˆ ماراتچی انتقادات سرور را بر ترجمة سیل ارزیابی کرده است ( رجوع کنید بهص 129Ù€139). به نظر ÙˆÛŒ برخی اشکالات کار سیل ناشی از تأثر ÙˆÛŒ از ترجمة ماراتچی است (همان ØŒ ص 126). از خطاهای فاØ‌Ø´ سیل ØŒ ترجمة آیة 52 سورة Ø‌ج است . در این مورد سیل تØ‌ت تأثیر ماراتچی آیه را نادرست ترجمه کرده است (همان ØŒ ص 139).

بعد از پامر، ترجمة ریچارد بل ØŒ اسلام شناس نامدار انگلیسی ØŒ شایان ذکر است . بل در 1316 Ùˆ 1318 Ø´ / 1937 Ùˆ 1939 ترجمة خود را منتشر نمود (خان ØŒ 1986ØŒ ص 87Ø› بینارق Ùˆ ارن ØŒ ص 80). رادول Ùˆ بل در این ترجمه ها، نظم مصØ‌ف عثمانی را رها کردند Ùˆ خود نظم جدیدی پدید آوردند. برگردانهای بعضی مسلمانان Ú©Ù‡ سعی در تقلید این شیوه داشته اند، با مخالفتهای بسیار روبرو شده است (صدرالافاضل ØŒ 1365 Ø´ ب ØŒ ص 24).

یکی از مهمترین ترجمه های قرآن به انگلیسی از آنِ Ù…Ø‌مد مارمادوک پیکتال است . ÙˆÛŒ نخستین مترجم مسلمان قرآن به انگلیسی است Ùˆ انگلیسی زبان مادری اوست ( رجوع کنید به خان ØŒ 1986ØŒ ص 92Ù€94). این ترجمه نقدهایی را برانگیخت . نخست شلابیر با ارائة شواهدی ØŒ ترجمة پیکتال را برگرفته از ترجمة Ù…Ø‌مدعلی لاهوری معرفی نمود. با آنکه مسلّم است Ú©Ù‡ پیکتال از ترجمة لاهوری الگو گرفته است ØŒ ترجمة ÙˆÛŒ رونویسی صرف از ترجمة Ù…Ø‌مدعلی لاهوری نیست (کریمی نیا، ص 91).

ویژگی تمام ترجمه های یاد شده در این است که به زبان انگلیسی کهن و به سبک کتاب مقدّس است . نخستین برگردان قرآن به انگلیسیِ معاصر را باید از آنِ داوود ، یهودی عرب زبان ، دانست که در 1324 ش / 1945 منتشر گردید (خان ، 1986، ص 88؛ برای چاپهای این کتاب رجوع کنید به بینارق و ارن ، ص 81 ـ84).

بیشترین ترجمه های انگلیسی قرآن از خود مسلمانان ØŒ کار مسلمانان شبه قاره است Ùˆ اولین ترجمه از آنِ عبدالØ‌کیم خان است Ú©Ù‡ در 1323/ 1905 منتشر شد (خان ØŒ 1986ØŒ ص 91). از معروفترین ترجمه های انگلیسی قرآن Ù…ÛŒ توان به ترجمه عبداللّه یوسف علی Ùˆ ابوالاعلی مودودی اشاره کرد (برای فهرست این ترجمه ها رجوع کنید به پیرسون ØŒ ص 509 Ù€512). شیعیان شبه قاره نیز در ترجمة قرآن به انگلیسی فعالیت چشمگیری داشته اند، از جملة این ترجمه ها ترجمة عمادالملک سیدØ‌سین بلگرامی است Ú©Ù‡ در 1309 Ø´ / 1930 بدون متن اصلی چاپ شد (صدرالافاضل ØŒ 1365 Ø´ الف ØŒ ص 8Ø› برای ترجمه های دیگر رجوع کنید بههمان ØŒ ص 8 Ù€9Ø› پیرسون ØŒ ص 510). فرقة اØ‌مدیه (قادیانیه ) نیز علاوه بر ترجمة قرآن به زبانهای دیگر، چند ترجمه به انگلیسی انتشار داده اند؛ از جمله ØŒ ترجمه ای از Ù…Ø‌مدعلی لاهوری (خان ØŒ 1986ØŒ ص 89 Ù€ 90Ø› برای دیگر مترجمان این فرقه رجوع کنید به پیرسون ØŒ ص 512Ø› خان ØŒ 1986ØŒ ص 90Ø› در بارة ترجمه های انگلیسی رجوع کنید به بینارق Ùˆ ارن ØŒ ص 65Ù€ 175). از مترجمان عرب زبانی Ú©Ù‡ قرآن را به انگلیسی ترجمه کرده اند، عبدالخالق همت (چاپ 1372 Ø´ / 1993)ØŒ رشید سعید کسّاب (چاپ 1373 Ø´ / 1994)ØŒ عزالدین Ø‌ائک (چاپ 1375 Ø´ / 1996) Ùˆ ماجد فخری (چاپ 1375 Ø´ / 1996) بوده اند. فارسی زبانان نیز به ترجمة قرآن به انگلیسی همت گماشتند؛ از جمله ØŒ در دورة معاصر، ترجمة طاهره صفارزاده Ùˆ فضل اللّه نیک آیین در خور ذکر است . ترجمة نیک آیین با عنایت به آنکه مترجم سعی داشته سبک ادبی قرآن را Ø‌فظ کند اهمیت خاصی دارد (برای دیگر ترجمه های قرآن به انگلیسی رجوع کنید به خان ØŒ 1986ØŒ ص 88 Ù€ 105).

ترجمة قرآن به فرانسوی . قرآن پیش از ترجمه به انگلیسی ØŒ به فرانسوی ترجمه شد Ùˆ ترجمه های فرانسوی مبنایی برای ترجمة قرآن به دیگر زبانها قرار گرفت . نخستین بار آندره دو ریه قرآن را به فرانسوی ترجمه کرد. ÙˆÛŒ Ú©Ù‡ کنسول فرانسه در مصر بود، کار ترجمة خود را از 1050/ 1640 آغاز کرد Ùˆ ترجمه اش در 1057/ 1647 منتشر شد (Ø‌دیدی ØŒ 1376 Ø´ الف ØŒ ص 39Ù€ 40). ترجمة دو ریه را الکساندر راس به انگلیسی ØŒ گلازمارکر در 1068/ 1658 به هلندی Ùˆ دمیتریوس کانتمیر در 1128/ 1716 به روسی ترجمه کردند (Ø‌دیدی ØŒ 1376 Ø´ الف ØŒ ص 42ØŒ پانویس 1). ترجمة گلازمارکر تا 1275Ù€1276/ 1859 تنها برگردان قرآن به زبان هلندی بود. در این سال ترجمة جدیدی به هلندی ØŒ از برگردان فرانسوی بیبرشتاین کازیمیرسکی (متوفی 1304/ 1887)ØŒ منتشر گردید (پیرسون ØŒ ص 506).

در قرن دوازدهم / هجدهم Ùˆ هم زمان با فعالیتهای استعماری ØŒ نیاز به اطلاعات در بارة اسلام فزونی یافت . ترجمة کازیمیرسکی زمانی منتشر شد Ú©Ù‡ فرانسه آمادة Ø‌مله به الجزایر بود (رضوان ØŒ 1998ØŒ ص 45). ترجمة دو ریه بعد از انتشار ترجمة کازیمیرسکی در 1256/ 1840ØŒ رونق خود را از دست داد (Ø‌دیدی ØŒ 1376Ø´ الف ØŒ ص 42). دو ریه در ترجمة خود از تفاسیر Ùˆ کتب علوم قرآنی نیز استفاده کرده است ( رجوع کنید به Ø‌دیدی ØŒ 1376 Ø´ الف ØŒ ص 43Ù€ 44). دومین ترجمة فرانسوی قرآن را کلود اتی ین ساواری در 1164/ 1751 از متن عربی قرآن Ùˆ با استفاده از ترجمة لاتینی ماراتچی Ùˆ برگردان انگلیسی جورج سیل انجام داد (Ø‌دیدی ØŒ 1379 Ø´ ØŒ ص 28Ù€29Ø› برای چاپهای این ترجمه رجوع کنید به پیرسون ØŒ ص 513Ø› بینارق Ùˆ ارن ØŒ ص 202Ù€ 206). پس از ترجمة این دو، مهمترین ترجمة فرانسوی از آنِ بیبرشتاین کازیمیرسکی است . در 1349 Ø´ / 1970ØŒ این ترجمه با مقدمة Ù…Ø‌مد ارکون منتشر شد (پیرسون ØŒ همانجا). از برگردانهای فرانسوی مشهور مسلمانان از قرآن ØŒ ترجمه های Ù…Ø‌مد Ø‌میداللّه (پاریس 1338 Ø´ / 1959) Ùˆ صادق مازیغ (تونس 1357 Ø´ / 1978) Ùˆ اØ‌مد بودیب (پاریس 1355 Ø´ / 1976) است ( رجوع کنید به پیرسون ØŒ ص 513 Ù€514). ترجمة فرانسوی جدیدی از قرآن به قلم جواد Ø‌دیدی (متوفی 1381 Ø´ ) Ùˆ ÛŒØ‌یی علوی (نام او پیش از اسلام آوردن : کریستین بونو) در Ø‌ال انجام است Ú©Ù‡ بخش نخست آن تا آخر سورة بقره منتشر شده است (قم 1421). از دیگر ترجمه های فرانسوی غیرمسلمانان از قرآن ØŒ ترجمة رژیس بلاشر (چاپ اول 1957Ø› برای گزارشی از این ترجمه رجوع کنید به Ø‌دیدی ØŒ 1376 Ø´ ب ØŒ ص 40Ù€ 54) Ùˆ آندره شورکی است Ø› ترجمة شورکی دقیق نیست ( رجوع کنید بهØ‌دیدی ØŒ 1378 Ø´ ØŒ ص 12Ù€ 25Ø› برای دیگر ترجمه های قرآن به فرانسوی رجوع کنید به بینارق Ùˆ ارن ØŒ ص 178Ù€202ØŒ 207Ù€212Ø› Ø‌دیدی ØŒ 1380 Ø´ ØŒ ص 123Ù€ 126).

ترجمة قرآن به آلمانی . ریشه دار بودن سنّت مطالعات اسلامی در آلمان سبب شد Ú©Ù‡ قرآن هم زمان با انتشار ترجمه های لاتینی آن ØŒ به این زبان هم ترجمه شود. نخستین بار سالومون شوایگر قرآن را بر اساس ترجمة ایتالیایی ØŒ Ú©Ù‡ خود بر اساس ترجمة لاتینی ماراتچی بود، به آلمانی ترجمه Ùˆ در 1025/ 1616 در نورنبرگ منتشر کرد (بینارق Ùˆ ارن ØŒ مقدمة اØ‌سان اوغلو، ص 26). از مهمترین برگردانهای آلمانی قرآن ØŒ ترجمه های ماکس هنینگ ØŒ رودی پارت (در مورد ترجمة ÙˆÛŒ رجوع کنید به پارتِ * ØŒ رودی Ø› منصوری ØŒ ص 63Ù€ 71) Ùˆ ترجمة شاعرانة فریدریش روکرت است (برای گزارشی از ترجمة ÙˆÛŒ رجوع کنید به Ø‌سینات ØŒ ص 69Ù€ 75Ø› برای دیگر ترجمه های قرآن به این زبان رجوع کنید به بینارق Ùˆ ارن ØŒ ص 213Ù€ 338).

ترجمة قرآن به روسی . نخستین ترجمه های روسی قرآن ØŒ برگردانِ ترجمه های فرانسوی قرآن بوده است . بجز کلماکوف ØŒ Ú©Ù‡ از ترجمة انگلیسی سیل استفاده کرده است ØŒ مترجمان روسی از ترجمة فرانسوی آندره دو ریه استفاده کرده اند (پاکتچی ØŒ ص 76ØŒ 78). نخستین بار پوسینکوف قرآن را به روسی ترجمه Ùˆ در 1128/ 1716 در سن پترزبورگ منتشر کرد. این ترجمه دقیق نبود، اما توانست توجه دیگران را به ترجمة قرآن جلب کند. در 1204/ 1790ØŒ وروکین ترجمة جدیدی از قرآن ØŒ بر اساس ترجمة آندره دو ریه ØŒ عرضه کرد. ویژگی ترجمة ÙˆÛŒ ادبی بودن آن است . این ترجمه در شمار آثار ادبی روسیه در آن دوره بوده Ùˆ Ø‌تی بر آثار پوشکین تأثیر گذارده است . در 1206/ 1792ØŒ کلماکوف بر پایة ترجمة انگلیسی سیل ØŒ قرآن را ترجمه کرد Ú©Ù‡ رواج چندانی نیافت (پاکتچی ØŒ ص 77). ظاهراً موفقترین ترجمة روسی ترجمة نیکولایف است Ú©Ù‡ متن اصلی او ترجمة فرانسوی کازیمیرسکی بوده Ùˆ از 1281 تا 1391/ 1864Ù€1901 پنج بار منتشر شده است (پاکتچی ØŒ ص 78Ù€79). نخستین بار در 1288/ 1871 بوگوسلاوسکی قرآن را از متن عربی به روسی ترجمه کرد. این ترجمه به صورت نسخة خطی موجود است . مهمترین ترجمة روسی قرآن از متن عربی ØŒ کار سابلوکوف بود. این ترجمه در 1295/ 1878 در قازان منتشر شد (همان ØŒ ص 79). یکی دیگر از ترجمه های پذیرفتنی ومتداول روسی در قرن چهاردهم / بیستم ØŒ ترجمة کراچکوفسکی ØŒ اسلام شناس برجستة روسی ØŒ است Ú©Ù‡ در 1342 Ø´ / 1963 به همت یکی از شاگردان ÙˆÛŒ به چاپ رسید (پاکتچی ØŒ ص 81 Ù€82). بعد از فروپاشی اتØ‌اد جماهیر شوروی در 1370 Ø´ / 1991ØŒ ترجمه های جدیدی از قرآن صورت گرفت (برای گزارشی از این ترجمه ها رجوع کنید به همان ØŒ ص 82 به بعد؛ برای گزارش کاملتر روند ترجمة قرآن به روسی رجوع کنید بهرضوان ØŒ ص 34Ù€ 65).



ترجمة قرآن به زبانهای افریقایی . مهمترین زبانهایی Ú©Ù‡ مسلمانان افریقایی غیر عرب زبان بدان تکلم Ù…ÛŒ کنند، سواØ‌Ù„ÛŒ (در شرق افریقا خاصه تانزانیا Ùˆ کنیا)ØŒ هوسایی (در غرب افریقا)ØŒ Ùˆ یوروبایی است . نخستین ترجمة قرآن به زبان سواØ‌Ù„ÛŒ را گودفری دیل (عضو هیئت تبشیری دانشگاهها، اعزامی به افریقای مرکزی ) در 1302 Ø´ / 1923 در لندن انجام داد. او این ترجمه را همراه با Ø‌اشیه هایی متأثر از مجادلات مسیØ‌ÛŒ بر رد اسلام منتشر کرد. این ترجمه را علمای مسلمان زنگبار تأیید کردند (هالوی ØŒ ص 102). دومین ترجمة سواØ‌Ù„ÛŒ قرآن از آن شیخ مبارک اØ‌مد اØ‌مدی ØŒ رهبر هیئت تبلیغی اØ‌مدیه (قادیانیه ) در شرق افریقا، بود Ú©Ù‡ ÙˆÛŒ آن را در 1332 Ø´ / 1953 در نایروبی همراه با تفسیری از قرآن منتشر کرد. در این تفسیر ÙˆÛŒ کوشیده است مسائل جدلی را Ú©Ù‡ غیرمسلمانان مطرØ‌ کرده اند، پاسخ دهد (برای آگاهی بیشتر رجوع کنید بههمان ØŒ ص 102Ù€103). در مقام پاسخگویی به آرای اØ‌مدیه ØŒ شیخ عبداللّه صالØ‌ فارسی (قاضی اعظم کنیا) تصمیم به ترجمة قرآن گرفت . ÙˆÛŒ قبلاً برخی ایرادات ترجمه شیخ مبارک را در رساله ای منتشر کرده بود. ترجمة او در 1348 Ø´ / 1969 منتشر شد (همان ØŒ ص 104Ø› نیز رجوع کنید به خان ØŒ 1987ØŒ ص 256Ù€257Ø› برای گزارش کاملتر در بارة ترجمه های قرآن به زبان سواØ‌Ù„ÛŒ رجوع کنید به همان ØŒ ص 255Ù€257Ø› هالوی ØŒ ص 102Ù€ 104).

نخستین ترجمة قرآن به زبان هوسایی را شیخ ابوبکر Ù…Ø‌مود جومی ØŒ قاضی القضاة شمال نیجریه ØŒ با همکاری گروهی از علما (از 1350 تا 1358 Ø´ ) به انجام رساند. ÙˆÛŒ ترجمة قرآن را از جزء سی ام آغاز کرد. متن کامل ترجمة ÙˆÛŒ در 1358 Ø´ / 1979 در بیروت چاپ Ùˆ در کانو منتشر گردید (خان ØŒ 1987ØŒ ص 254). در این ترجمه ÙˆÛŒ آیات را در یک طرف Ùˆ ترجمه را در طرف دیگر قرار داده Ùˆ در ابتدای هر سوره خلاصه ای از تعالیم آن سوره را آورده است . توضیØ‌اتی نیز در Ø‌اشیة هر صفØ‌Ù‡ درج شده است .

دومین ترجمة هوسایی Ú©Ù‡ تنها شامل بخشی از قرآن است ØŒ از آن اØ‌مد ابوالسعود Ùˆ عثمان الطیب است Ú©Ù‡ در بیروت ØŒ بدون ذکر تاریخ Ùˆ نام مترجم Ùˆ ناشر، منتشر شده است . سومین ترجمة قرآن به زبان هوسایی را شیخ اØ‌مد لِمو Ùˆ نصیرو مصطفی انجام داده اند. آنان در این ترجمه از تفاسیر گوناگون قرآن استفاده کرده اند (خان ØŒ 1987ØŒ ص 255). ترجمة دیگر قرآن به هوسایی ØŒ با نام اØ‌سان المنان فی ابراز خبایا القرآن ØŒ به قلم شیخ Ù…Ø‌مد ناصربن مختار صنهاجی ØŒ از علمای پر اثر نیجریه ØŒ است Ú©Ù‡ همراه با تفسیر قرآن در چهار جلد (بیروت 1409/ 1988) به چاپ رسیده است . آخرین ترجمة قرآن به زبان هوسایی ØŒ کار بشیراØ‌مد Ù…Ø‌یی الدین است Ú©Ù‡ در 1372 Ø´ / 1993 در مدرس هند، همراه با تفسیر، در سه جلد چاپ شده است .

نخستین تلاشها برای ترجمة قرآن به زبان یوروبایی را مبلّغان مسیØ‌ÛŒ صورت دادند. آنان پیش از ترجمة قرآن ØŒ کتابهایی در بارة اسلام ØŒ از جمله زندگینامة مختصری از رسول اکرم ØŒ منتشر کرده بودند. نخستین بار مبلّغی مسیØ‌ÛŒ به نام کول ØŒ قرآن را به یوروبایی ترجمه کرد. ÙˆÛŒ این کار را به پیشنهاد جمعی از اعضای کلیسای مقدّس مسیØ‌ÛŒ آغاز نمود Ùˆ در 1324/ 1906 ترجمة خود را به پایان رساند. این کتاب ابتدا در انگلستان Ùˆ در 1303 Ø´ / 1924 در لاگوس منتشر گردید (خان ØŒ 1987ØŒ ص 252). دومین تلاش برای ترجمة قرآن به زبان یوروبایی را مبلّغان اØ‌مدی انجام دادند. در 1336 Ø´ / 1957 ترجمة بخشی از قرآن به زبان یوروبایی به قلم Ø‌اج سانیائولو ØŒ مبلّغ اØ‌مدیه ØŒ منتشر شد Ú©Ù‡ به سبب استقبال از آن بارها

تجدید چاپ گردید. از آنجا Ú©Ù‡ این ترجمه با برخی آرای فرقة اØ‌مدیه همراه بود، علمای یوروبایی آن را ترجمة صØ‌ÛŒØ‌ قرآن تلقی نکردند Ùˆ گروهی از آنان به ترجمة جدیدی پرداختند Ú©Ù‡ در 1351 Ø´ / 1972 به اتمام رسید Ùˆ تصØ‌ÛŒØ‌ آن بر عهدة گروه دیگری از علما نهاده شد. نتیجة کار این گروه نیز به گروه سومی داده شد تا یک بار دیگر به طور کامل با متن اصلی مقابله شود. متن نهایی این ترجمه در 1352 Ø´ / 1973 آماده گردید Ùˆ در همان سال در بیروت منتشر شد (همان ØŒ ص 253Ù€254).

یکی دیگر از زبانهای افریقایی ØŒ زبان آفریکنس (زبان Ù…Ø‌Ù„ÛŒ Ùˆ رسمی در افریقای جنوبی ) است . ترجمه ای از

قرآن از مترجمی ناشناس در 1329 Ø´ / 1950 به این زبان منتشر شد (پیرسون ØŒ ص 505). دو ترجمة کامل قرآن از اسماعیل عبدالرزاق همراه با شیخ صلاØ‌ الدین (منتشر شده در 1339Ø´ /1960) Ùˆ Ù…Ø‌مداØ‌مد باقر (منتشر شده در 1340 Ø´ / 1961) در دست است . علت اصلی تأخیر ترجمة قرآن به زبانهای افریقایی ØŒ مخالفت علما با ترجمة قرآن به آن زبانها بوده است (خان ØŒ 1987ØŒ ص 251ØŒ 258ØŒ برای دیگر ترجمه ها رجوع کنید به ص 257Ù€ 258).

ترجمة قرآن در شبه قارة هند. با وجود Ø‌ضور دیرینة اسلام در شبه قاره ØŒ ترجمة قرآن در آنجا از دو سدة پیش

آغاز شده است . علت اصلی این امر، بی توجهی مسلمانان به برگرداندن قرآن به زبانهای شبه قاره نیست ØŒ بلکه ناشی از نوظهور بودن زبانهای اردو Ùˆ هندی Ùˆ دیگر گویشهای مسلمانان شبه قاره است . مهمترین زبانی Ú©Ù‡ مسلمانان شبه قاره به آن تکلم Ù…ÛŒ کنند، زبان اردوست Ú©Ù‡ بیش از چند قرنی از پیدایی Ùˆ تکامل آن نمی گذرد. علت دیگر، بیم از نفوذ اندیشه های غیراسلامی در ترجمة قرآن بوده Ú©Ù‡ مسلمانان را به فراگیری متن اصلی قرآن ترغیب Ù…ÛŒ کرده است . از سوی دیگر، اعتبار زبان فارسی در میان مسلمانان شبه قاره ØŒ به ترجمة قرآن به این زبان منجر شده است (خان ØŒ 1996ØŒ ص 212Ù€214). با اینØ‌ال ØŒ بیشترین ترجمه های قرآن به زبان اردوست . برخی ترجمه های اردو، خود مبنای ترجمة قرآن به انگلیسی بوده اند (خان ØŒ 1986ØŒ ص 100Ù€104).

نخستین ترجمة کامل قرآن به اردو از آنِ شاه عبدالقادر دهلوی ØŒ فرزند عالم مشهور شاه عبدالعزیز دهلوی ØŒ است Ú©Ù‡ کار خود را در 1205/ 1791 به پایان رساند. این ترجمه Ú©Ù‡ به موضØ‌ القرآن شهرت یافته ØŒ در 1244Ù€1245/ 1828Ù€ 1829 در کلکته منتشر شد (خان ØŒ 1997ØŒ ص 34Ù€ 35). گفته اند Ú©Ù‡ دیگر ترجمة اردو را نیز شاه رفیع الدین دهلوی ØŒ فرزند دیگر شاه عبدالعزیز، در 1203 به پایان رسانده است . این ترجمه نخستین بار در 1254 در کلکته منتشر شد (همان ØŒ ص 46). این دو ترجمه از برگردانهای متداول قرآن درمیان اهل سنّت شبه قاره است . از ترجمة شاه عبدالقادر، به سبب استفاده از معادلهای مناسب Ùˆ روانی ترجمه ØŒ استقبال بیشتری شده است (بینارق Ùˆ ارن ØŒ مقدمة اØ‌سان اوغلو، ص 20).

ویژگی بارز ترجمه های اردو، همراه بودن ترجمه ها با تفسیر است . از ترجمه های شیعیان به اردو، توضیØ‌ مجید فی تنقیØ‌ کلام اللّه الØ‌مید اثر سیدعلی بن دلدار علی (متوفی 1256) Ùˆ عمدة البیان از سیدعمار علی سونی پتی (متوفی 1304) است (صدرالافاضل ØŒ 1365 Ø´ الف ØŒ ص 9Ù€10ØŒ 12Ø› برای دیگر ترجمه های مترجمان شیعی به زبان اردو رجوع کنید بههمان ØŒ ص 10Ù€ 16). یکی از آخرین ترجمه های مترجمان شیعی به اردو ترجمة سید ذیشان Ø‌یدر جوادی به نام انوارالقرآن (چاپ 1411/ 1990) است .

از جمله کتاب شناسیهای ترجمة قرآن به زبان اردو اینهاست : قرآن مجید Ú©ÛŒ اردو تراجم Ùˆ تفاسیر کاتنقیدی مطالعه 1914 تک (بررسی انتقادی ترجمه ها Ùˆ تفسیرهای اردوی قرآن مجید تا 1914)ØŒ نوشتة سید Ø‌مید شطاری (Ø‌یدرآباد 1982)Ø› قرآن مجید Ú©ÛŒ تراجم (جنوبی هند Ú©ÛŒ زبانون میس ØŒ > ترجمه های قرآن مجید در زبانهای هند جنوبی < )ØŒ نگاشتة مظهر ممتاز قریشی (کراچی 1411/ 1990)Ø› قرآن کریم

Ú©ÛŒ اردو تراجم ( کتابیات ) (ترجمه های اردوی قرآن کریم ( کتاب شناسی ) )ØŒ از اØ‌مدخان (اسلام آباد 1987)Ø› Ùˆ قرآن Ø‌کیم Ú©ÛŒ اردو تراجم (ترجمه های اردوی قرآن Ø‌کیم )ØŒ نوشتة صالØ‌Ù‡ عبدالØ‌کیم شرف الدین (کراچی ØŒ بی تا.ØŒ تجدید چاپ بمبئی 1983Ø› نیز رجوع کنید بهترجمان ÙˆØ‌ÛŒ ØŒ سال 5ØŒ Ø´ 1ØŒ ص 113Ù€120).



ترجمة بنگالی قرآن در 150 سال اخیر صورت گرفته است Ø› بویژه آنکه توجه اولیه به ترجمة قرآن به زبان اردو بود. ترجمة اردوی میرزا کاظم علی جوان جزو اولین آثار چاپ شده در بنگلادش بوده Ùˆ ناشر آن مستشرقی انگلیسی بوده است (خان ØŒ 1982ØŒ ص 132). در واکنش به فعالیتهای مبلّغان مسیØ‌ÛŒ Ùˆ چاپ آثار آنان ØŒ برخی مسلمانان به تأسیس چاپخانه همت گماردند. در این چاپخانه ها آثار اسلامی چاپ Ù…ÛŒ شد، اما هنوز آثار چاپ شده به زبان اردو بود (خان ØŒ 1982ØŒ همانجا). قدیمترین ترجمة بنگالی قرآن از آنِ غلام اکبرخان ØŒ با عنوان عم پاره در 1285/ 1868ØŒ است Ú©Ù‡ تنها شامل جزء سی ام قرآن Ùˆ سورة فاتØ‌Ù‡ است . این ترجمه از متن اردو صورت گرفته بوده است (همانجا). بعد از ترجمة او، ترجمة امیرالدین واسونیا از جزء سی ام قرآن یکی از قدیمترین ترجمه ها بوده Ú©Ù‡ در Ø‌ال Ø‌اضر نسخه ای از آن موجود نیست (همانجا). قدیمترین ترجمة چاپ شدة قرآن به زبان بنگالی را مترجمی برهمن به نام بایی گیریش چاندرا سن در سه جلد منتشر نمود: جلد اول در 1298/ 1881ØŒ جلد دوم در 1299/ 1882ØŒ Ùˆ جلد سوم در 1303/ 1886. دیگر ترجمة بنگالی قرآن را کشیشی مسیØ‌ÛŒ به نام ویلیام گولدساک در 1326/ 1908 منتشر کرد (همان ØŒ ص 132Ù€134).

نخستین مسلمان بنگالی Ú©Ù‡ قرآن را به زبان بنگالی ترجمه کرد، مولوی Ù…Ø‌مد نعیم الدین بود Ú©Ù‡ بخش اول ترجمة او در 1309/ 1892 Ùˆ بخش بعدی آن در 1326/ 1908 منتشر شد. با مرگ او کار ترجمه اش ناتمام ماند Ùˆ فرزندانش این ترجمه را تا جزء 22 چاپ کردند. در این ترجمه پس از ذکر آیات به عربی Ùˆ ترجمة آنها، تفسیر آیات با Ø‌روف ریزتر چاپ شده است . دومین ترجمه را مسلمانی به نام خان بهادر تسلیم الدین اØ‌مد انجام داده است . ÙˆÛŒ نخست ترجمة جزء سی ام قرآن را در 1326/ 1908 در کلکته به چاپ رساند Ùˆ سپس ترجمة Ú©Ù„ قرآن را در سه جلد در سالهای 1301 Ùˆ 1302 Ùˆ 1304 Ø´ / 1922 Ùˆ 1923 Ùˆ 1925 منتشر کرد. بعد از ترجمة ÙˆÛŒ ØŒ ترجمة مولانا عباس علی (متوفی 1311 Ø´ / 1932) شایان ذکر است . در این ترجمه علاوه بر متن عربی Ùˆ ترجمة بنگالی ØŒ ترجمة اردوی شاه رفیع الدین از قرآن نیز درج شده Ùˆ تفسیرهای مختصری به بنگالی Ùˆ اردو هم در متن Ùˆ Ø‌اشیة آن آمده است . این

ترجمه تا 1318 Ø´ / 1939 پنج بار منتشر شد. از این تاریخ به بعد ترجمه های بنگالی دیگری نیز صورت گرفت (همان ØŒ ص 134). یکی از مهمترین ترجمه های بنگالی را مولانا Ù…Ø‌مد اکرم خان ØŒ چهرة برجستة سیاسی در مبارزه با استعمار انگلستان ØŒ از ایام زندان آغاز نمود Ùˆ ترجمة جزء سی ام در زمانی Ú©Ù‡

وی زندانی بود، منتشر شد. او در بین سالهای 1337 تا 1338 ش / 1958ـ 1959 توانست ترجمة قرآن را در پنج جلد منتشر کند. ترجمة او آهنگین و بدین جهت بسیار جذاب است (همان ، ص 135).

ترجمة قرآن به ترکی . در مورد قدیمترین ترجمة موجود به زبان ترکی بین Ù…Ø‌ققان اختلاف نظر وجود دارد. به عقیدة زکی ولیدی طوغان ØŒ ترجمة قرآن به ترکی هم زمان با ترجمة فارسی تفسیر طبری صورت گرفته است (بینارق Ùˆ ارن ØŒ مقدمة اØ‌سان اوغلو، ص 19). بر خلاف ÙˆÛŒ ØŒ عبدالقادر اینان Ùˆ Ù…Ø‌مدفؤاد کوپریلی نخستین ترجمة ترکی قرآن را متعلق به قرن پنجم Ù…ÛŒ دانند، اما از این ترجمه تاکنون اثری یافت نشده است . قدیمترین نسخة موجود از ترجمة ترکی قرآن (کتابت در 734 در شیراز)ØŒ در موزة اسلام Ù€ ترک استانبول به شمارة 73 نگهداری Ù…ÛŒ شود (بینارق Ùˆ ارن ØŒ همانجا).

گفتنی است که ترجمه های ترکی کهنی ، بین سطوری از قرآن همراه با ترجمه های فارسی قرآن موجود است . طوغان (ص 3ـ4) فهرست برخی از این نسخه ها را که متعلق به قرن پنجم و ششم اند، آورده است . در نیمة دوم قرن چهاردهم ترجمة قرآن به زبان ترکی رشد چشمگیری داشت . این ترجمه ها به ترکی آذری و ترکی استانبولی است (برای فهرستی از این ترجمه ها رجوع کنید به بینارق و ارن ، ص 447ـ522).

قدیمترین نسخة موجود از ترجمة ترکی آذری قرآن ØŒ متعلق به قرن نهم است . این نسخه در کتابخانة آستان قدس رضوی نگهداری Ù…ÛŒ شود (اسماعیل زاده ØŒ 1376 Ø´ ØŒ ص 61). از مشهورترین ترجمه های ترکی آذری Ù…ÛŒ توان به ترجمه Ù€ تفسیر قاضیِ شهر باکو، میرمØ‌مدکریم موسوی باکویی ØŒ با عنوان کشف الØ‌قائق عن نکت الا´یات Ùˆ الدقائق اشاره نمود Ú©Ù‡ در 1322 منتشر شد (همان ØŒ ص 62). ÙˆÛŒ در ترجمه Ùˆ تفسیر خود از متون تفسیری استفاده کرده است ( رجوع کنید به همان ØŒ ص 65). ترجمه Ù€ تفسیر شیخ الاسلام Ù…Ø‌مدØ‌سن مولی زاده Ø´Ú©ÙˆÛŒ ØŒ مفتی قفقاز، با نام البیان فی تفسیر القرآن نیز Ú©Ù‡ در 1326 در تفلیس منتشر شد، شایان ذکر است (همان ØŒ ص 68). ضیاء بنیاداُف Ùˆ واسم Ù…Ø‌مدعلی یف قرآن را به ترکی آذری Ùˆ خط سیریلی ترجمه

Ùˆ در 1371 Ø´ / 1992 در باکو منتشر کردند (همان ØŒ ص 71Ø› برای آمار ترجمه های ترکی آذری رجوع کنید به ترجمان ÙˆØ‌ÛŒ ØŒ سال 2ØŒ Ø´ 3ØŒ ص 55).

ترجمة قرآن به زبان ترکی استانبولی در دورة عثمانی ØŒ به سبب میل به خواندن قرآن به زبان عربی Ùˆ ممنوعیت ترجمه ØŒ رونق چندانی نداشت . این ممنوعیت در اواخر دورة عثمانی برداشته شد Ùˆ مترجمانی چون خضربن شاهین ØŒ Ù…Ø‌مدبن یوسف آغری Ùˆ دیگران به ترجمة قرآن پرداختند (اسماعیل زاده ØŒ 1380 Ø´ ØŒ ص 60). بعد از سقوط دولت عثمانی ØŒ ترجمة قرآن به ترکی استانبولی رواج بسیار یافت . از مهمترین ترجمه های قرآن به این زبان ØŒ ترجمة عبدالوهاب اوزتورک ØŒ طلعت قوچ بیگیت ØŒ یاشار نوری اوزتورک Ùˆ خانم مدینه بالجی است . ویژگی برگردان مدینه بالجی آن است Ú©Ù‡ متن قرآن را به صورت تØ‌ت اللفظی ØŒ بدون آنکه به ساختار Ù†Ø‌ÙˆÛŒ جملات ترکی خللی برساند، ترجمه کرده است (همان ØŒ ص 61). در کتابشناسی جهانی ترجمه ها Ùˆ تفسیرهای چاپی قرآن مجید به شصت وپنج زبان ( 1515Ù€1980 Ù… ) ØŒ فراهم آوردة عصمت بینارق Ùˆ خالد ارن ØŒ بین ترجمه های ترکی آذری Ùˆ استانبولی تفکیک صورت نگرفته Ùˆ همة آنها ذیل ترجمه های ترکی آمده است ( رجوع کنید به ص 447Ù€522Ø› ترابی ØŒ ص 94Ù€97).

ترجمة قرآن به چینی . نخستین بار وانگ دایو (متوفی 1070/ 1660) Ùˆ ما Ú˜Ùˆ (متوفی 1123/ 1711) Ùˆ لیو Ú˜ÛŒ (متوفی 1143/ 1730) برای ترجمة قرآن به زبان چینی تلاش کردند. این مترجمان ضمن برگرداندن بخشی از قرآن به چینی ØŒ ترجمة تفسیری خود را نیز در ترجمة آیات وارد نمودند (جین یی جیو، ص 32). مرØ‌لة دوم در ترجمة قرآن به زبان چینی در اواخر سدة دوازدهم / هجدهم آغاز شد. ترجمه های این مرØ‌له بیشتر معطوف به رفع نیازهای عملی مسلمانان بود. در برخی از این ترجمه ها عبارات عربی با Ø‌روف چینی Ùˆ تلفظ عربی ØŒ برای آموزش بدون معلم ØŒ نوشته شده است (همان ØŒ ص 34Ù€ 35).

تلاش برای ارائة نخستین ترجمة کامل قرآن به چینی از دهة 1300 ش / 1920 آغاز شد. ما فوچو (متوفی 1311 ش / 1894) ترجمة قرآن را آغاز نمود، ولی نتوانست آن را به اتمام برساند. از ترجمة بیست جلدی وی تنها پنج جلد باقی مانده که با عنوان > ترجمه ای مستقیم از قرآن کریم < منتشر شده است . قدیمترین ترجمة کامل موجود قرآن ، اثر لی تیه ژنگ ، در 1306 ش / 1927 در پکن منتشر شد. این ترجمه از برگردان ژاپنی قرآن که کاموتو کن ایشی انجام داده ، صورت گرفته و در آن از ترجمة انگلیسی رادول

نیز استفاده شده است . نخستین بار، در 1311 ش / 1932، مسلمانی چینی به نام وانگ ون چینگ قرآن را ترجمه کرد (برای دیگر ترجمه های مسلمانان چینی از قرآن رجوع کنید به جین یی جیو، ص 34ـ36).

نخستین بار Ù…Ø‌مد Ø‌میداللّه کوشید کتاب شناسی جامع ترجمه های قرآن کریم به زبانهای گوناگون را فراهم آورد.

وی در اثری با عنوان > قرآن در همة زبانها < فهرست ترجمه های قرآن به زبانهای گوناگون را ارائه کرده است .

این اطلاعات در مقدمة ترجمة فرانسوی Ø‌میداللّه از قرآن نیز آمده است . در برخی کتاب شناسیهای عمومی نوشتة مستشرقان نیز آگاهیهایی در مورد ترجمة قرآن وجود دارد ( رجوع کنید بهپیرسون ØŒ ص 502 Ù€503Ø› خان ØŒ 1993ØŒ ص 99Ù€100).

در 1316 Ø´ / 1937ØŒ وولورث کتاب شناسی کوتاهی از ترجمه های قرآن ØŒ بر اساس زبان Ùˆ زمان ترجمه ها، فراهم آورد. فهرست ÙˆÛŒ در Ø‌قیقت تکمله ای بر کار تسومر است (پیرسون ØŒ ص 503). پیرسون نیز در 1362 Ø´ / 1983 کتاب شناسی ترجمه های قرآن را با تکیه بر زبانهای اروپایی تهیه کرد (همان ØŒ ص 502 Ù€520). در ایران ØŒ جواد سلماسی زاده کتابی با نام تاریخ ترجمه های قرآن تألیف Ùˆ در 1342 Ø´

منتشر نمود. علی شواخ اسØ‌اق نیز در معجم مصنفات القرآن الکریم (ج 2ØŒ ص 22Ù€ 45) گزارشی از ترجمه های قرآن ØŒ به نقل از Ù…Ø‌مد Ø‌میداللّه ØŒ آورده است . همچنین کتابشناسی جهانی ترجمه ها Ùˆ تفسیرهای چاپی قرآن مجید به شصت Ùˆ پنج زبان ( 1515Ù€1980 Ù… ) در 1365 Ø´ / 1986 در مؤسسة ارسیکا منتشر شد Ú©Ù‡ در گزارشهای آن خطاهای متعددی صورت گرفته است . بخشی از این خطاها را مفخر Ø‌سین خان فهرست کرده است ( رجوع کنید به خان ØŒ 1993ØŒ ص 107Ù€ 115).

همین مؤسسه در کار تهیة فهرست نسخه های خطی ترجمه های قرآن است . بخش نخست این طرØ‌ Ø‌اوی فهرست نسخه های خطی قرآن به 58 زبان ØŒ به کوشش مصطفی نجات سفرچی اوغلی ØŒ در 1379 Ø´ / 2000 با عنوان > کتاب شناسی جهانی نسخه های خطی قرآن کریم < در استانبول منتشر شده است . در ادامة این فهرست ØŒ نسخه های خطی ترجمه های قرآن به سه زبان اردو Ùˆ فارسی Ùˆ ترکی منتشر خواهد

شد. آخرین کتاب شناسی موجود را Ø‌سن معایرجی با عنوان الهیئة العالمیة للقرآن الکریم (دوØ‌Ù‡ 1991) فراهم آورده است .

در 1373 Ø´ ØŒ سازمان اوقاف Ùˆ امور خیریة جمهوری اسلامی ایران با همکاری وزارت فرهنگ Ùˆ ارشاد اسلامی به منظور ارائة ترجمه های صØ‌ÛŒØ‌ از قرآن ØŒ مرکز ترجمة قرآن کریم را در قم تأسیس کرد. این مرکز علاوه بر ترجمة قرآن به زبانهای گوناگون ØŒ به گردآوری ترجمه های قرآن همت گمارده Ùˆ تا پایان 1381 Ø´ ØŒ 409 ØŒ 4 قرآن مترجَم (به 101 زبان ØŒ کارِ 1001 مترجم ) را گردآورده است . بعلاوه ØŒ این مرکز مجله ای تخصصی به نام ترجمان ÙˆØ‌ÛŒ منتشر Ù…ÛŒ کند Ú©Ù‡ در آن اخبار ترجمة قرآن به زبانهای گوناگون درج Ù…ÛŒ شود. فعالیتهای مشابهی در نشر ترجمه های قرآن به زبانهای اروپایی Ùˆ آسیایی Ùˆ افریقایی در کشور عربستان سعودی ØŒ توسط مجمع الملک فهد لطباعة المصØ‌ف الشریف ØŒ انجام Ù…ÛŒ گیرد.

گفتنی است که تاکنون در بارة مقدمه های مترجمان بر قرآن ــ که در آنها به کلیاتی در بارة اسلام و زندگی

پیامبر اکرم Ù…ÛŒ پردازند ــ Ùˆ اهمیت آنها، پژوهش نشده است . همچنین نقد ترجمه های قرآن چندان Ù…Ø‌Ù„ توجه

نبوده است .

منابع : علی شواخ اسØ‌اق ØŒ معجم مصنفات القرآن الکریم ØŒ ریاض 1403Ù€1404/ 1983Ù€1984Ø› رسول اسماعیل زاده ØŒ «پژوهش های قرآنی در میان ترکان »، کتاب ماه دین ØŒ سال 4ØŒ Ø´ 11 Ùˆ 12 (شهریور Ùˆ مهر 1380)Ø› همو، «نگاهی به ترجمه های آذربایجانی قرآن کریم »، ترجمان ÙˆØ‌ÛŒ ØŒ سال 1ØŒ Ø´ 1 (شهریور 1376)Ø› اØ‌مد پاکتچی ØŒ «گزارشی کوتاه در بارة ترجمه های قرآن کریم به زبان روسی »، ترجمان ÙˆØ‌ÛŒ ØŒ سال 2ØŒ Ø´ 3 (شهریور 1377)Ø› مرتضی ترابی ØŒ «نگاهی به تاریخ ترجمة قرآن

کریم به ترکی استانبولی »، ترجمان ÙˆØ‌ÛŒ ØŒ سال 6ØŒ Ø´ 1 (بهار Ùˆ تابستان 1381)Ø› جین یی جیو، «قرآن در چین »، ترجمة Ù…Ø‌سن جعفری مذهب ØŒ ترجمان ÙˆØ‌ÛŒ ØŒ سال 2ØŒ Ø´ 4 (اسفند 1377)Ø› جواد Ø‌دیدی ØŒ «ترجمه ای یهودی وار از قرآن مجید به زبان فرانسه »، ترجمان ÙˆØ‌ÛŒ ØŒ سال 3ØŒ Ø´ 2 (اسفند 1378)Ø› همو، «دومین ترجمة قرآن مجید به زبان فرانسه »، ترجمان ÙˆØ‌ÛŒ ØŒ سال 4ØŒ Ø´ 1 (شهریور 1379)Ø› همو، رهروان Ø‌قیقت ( هفده گفتار )ØŒ تهران 1380 Ø´ Ø› همو، «نخستین ترجمة قرآن به زبان فرانسه »، ترجمان ÙˆØ‌ÛŒ ØŒ سال 1ØŒ Ø´ 1 (شهریور 1376 الف )Ø› همو، «نقدی بر ترجمة بلاشر»، ترجمان ÙˆØ‌ÛŒ ØŒ سال 1ØŒ Ø´ 2 (اسفند 1376 ب )Ø› Ù…Ø‌مودالعلی Ø‌سینات ØŒ «ترجمة شاعر آلمانی فریدریش روکرت »، ترجمان ÙˆØ‌ÛŒ ØŒ سال 4ØŒ Ø´ 1 (شهریور 1379)Ø› مرتضی Ø‌سین صدرالافاضل ØŒ «تفاسیر علمای امامیه در شبه قارة هند Ùˆ پاکستان »، ترجمة Ù…Ø‌مدهاشم ØŒ مشکوة ØŒ Ø´ 10 (بهار 1365 الف )Ø› همو، «شیوه های تفسیر قرآن کریم در هند Ùˆ پاکستان »، ترجمة Ù…Ø‌مدهاشم ØŒ مشکوة ØŒ Ø´ 11 (تابستان 1365 ب )Ø› مرتضی کریمی نیا، «مارمادوک پیکتال : مترجم قرآن کریم به زبان انگلیسی »، ترجمان ÙˆØ‌ÛŒ ØŒ سال 3ØŒ Ø´ 1 (شهریور 1378)Ø› مسعود منصوری ØŒ «تأملی در برخی از نقاط قوّت Ùˆ ضعف ترجمة رودی پارت »، ترجمان ÙˆØ‌ÛŒ ØŒ سال 4ØŒ Ø´ 2 (اسفند 1379)Ø›).

/ Ù…Ø‌مدکاظم رØ‌متی /