responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3435

 

ترجمان الاشواق ، اولین اثر منظوم محیی الدین ابن عربی (560 ـ 638) .ابن عربی ( فتوحات ، ج 3، ص 562) گاه آن را ترجمان الاشواق (شرح آرزومندیها) و گاه دیوان ترجمان الاشواق نامیده (همان ، ج 3، ص 129) و حاجی خلیفه (ج 1، ستون 396) آن را ترجمان الاشواق فی الغزل و النسیب ضبط کرده است .

ابن عربی در 598 در مکه ترجمان الاشواق را آغاز کرد ( ترجمان ، ترجمة انگلیسی ، مقدمة لینگز ، ص 6؛ جهانگیری ، ص 93) و تا پنجاه سالگی این کار را ادامه داد ( ترجمان ، ص 58، بیت 2)؛ بنابراین ، به احتمال بسیار این اثر در 610 یا 611 پایان یافته است (همان ، ترجمة انگلیسی ، همانجا؛ جهانگیری ، ص 690). او علاوه بر الفتوحات المکیّة (ج 3، ص 129، 562)، در رساله ای که در پاسخ به خواهش برخی از یارانش در خصوص فهرست تألیفاتش نوشته ، از این اثر نام برده است (عوّاد، ص 55؛ جهانگیری ، ص 106ـ107). ابن عربی به نوشتة خودش ( ترجمان ، ص 28ـ30)، در مکه در مجلس درس شیخ مکین الدین ابوشجاع زاهربن رستم بن ابی الرجاء اصفهانی (متوفی 609) نِظام ، دختر زیبا و پارسا و دانای شیخ ، را دیده ، زیباییهای ظاهری و معنوی نظام در وی اثر ژرف بخشیده ، دلباختة او گشته و این دلباختگی الهام بخش او در سرودن اشعار عارفانه و عاشقانة ترجمان الاشواق شده است . وی در این اثر با واژه های زیبا و عبارات دلنشین به وصف فضائل نظام پرداخته و او را چشمة نور و بها، یگانة دهر، نادرة روزگار، دوشیزة فرزانه ، درّ یگانه ، افسانة گرانمایه و آیینة تمام نمای حکمت جاودانه دانسته (ص 29ـ30؛ جهانگیری ، ص 70ـ71) و همة این توصیفات را جزئی از « ذخائر الاعلاق » خود دانسته که تقدیم مجلس نظام کرده است ( ترجمان ، ص 30).

ابن عربی کلمة نظام را در ترجمان الاشواق پنج بار به کار برده است : 1) «وَ هُما ضدّان لَنْ یَجْتَمِعا/ فَشَتّاتی ما لَهُ الدّهرَ نظامٌ» (ص 138)، آنها دو ضدند که هرگز با هم جمع نمی شوند. پس برای پراکندگی من در دهر جمع و وحدتی نیست . 2) «طالَ شوقی لِطَفْلَةٍ ذاتِ نَثْرٍ/ و نِظامٍ و مِنْبَرٍ و بیانِ» (ص 159)، شوق من به دخترکی به درازا کشید که صاحب نثر و نظم و منبر و بیان است . 3) «نَظَمَتْ نِظامَ الشّمْل فَهی نِظامُنا/ عَرَبیّةٌ عَجمآءُ تُلْهِی العارِفا» (ص 109)، او نظام وحدت را برقرار ساخت ، پس او نظام ماست . تازی و پارسی (یعنی خودی و بیگانه ) است که عارف را بازی می دهد. 4) «ما لِلغُرابِ نَعیقٌ فی مَنازِلن'ا/ و ما لَهُ فی نظام الشَّمْلِ مِنْ نَدَبِ» (ص 51)، کلاغها در منازل ما بانگ برنمی آورند و در نظام وحدت ما رخنه ای به وجود نمی آورند. 5) «فلا بُدَّ مِنْ وَجْدٍ یکونُ مُقارناً/ لِم'ا زادَ مِنْ حُسْنٍ نِظاماً مُحرَّراً» (ص 87)، پس گزیری نیست از وجدی که طبق نظامی مقدّر با افزایش حُسن فزونی می یابد.

در میان این ابیات ، اشاره به نظام اصفهانی در قصیدة نوزدهم صراحت بیشتری دارد، بخصوص که در دنبالة آن بیت ، نظام را از شاهزادگان سرزمین پارس و از شهر اصفهان و دختر امام (مکین الدین ابوشجاع ) معرفی می کند، البته او در شرح خود ( رجوع کنید بهادامة مقاله ) کلمة نظام را در همة موارد به معنای مابعدطبیعی و عرفانی می گیرد، ولی بالاخره اعتراف می کند که این معارف الاهی را در حجاب نظم دختر شیخ ، دوشیزة از خلق بریده و به خدا پیوسته ، پنهان کرده است (ابن عربی ، ذخائر ، ص 109).

ابن عربی در 610 یا 611 در حلب به سبب این اثر، با اتهامات و انتقادات سختی مواجه شد. برخی از فقیهان شهر نیز بر وی خرده گرفتند که او در این کتاب نظرش به زیباییهای ظاهری و شهوانیت است ؛ ازینرو وی به خواهش دوستش ، بدربن عبداللّه حبشی (متوفی 698)، و اسماعیل بن سودکین (متوفی 646) به شرح کتاب پرداخت ، در 611 از شرح آن فراغت یافت و آن را ذخائرالاعلاق نامید (ابن عربی ، فتوحات ، ج 3، ص 562؛ جهانگیری ، ص 74ـ75). او در این شرح کوشیده تا خواننده را آگاه کند که نظرش در نظم این کتاب همواره واردات الاهی ، معارف ربانی ، اسرار روحانی ، علوم عقلی و تنبیهات شرعی است (ابن عربی ، فتوحات ، همانجا). او می گوید که فقیه منکِر وقتی این شرح را می بیند، دست از انکار برمی دارد و توبه می کند و ابن عربی هم او را دعا کرده که انکار امثال وی سبب پدید آمدن این شرح گشته است ( ترجمان ، مقدمة طبّاع ، ص 9ـ11؛ همو، فتوحات ، همانجا).

ظاهر اشعار ترجمان الاشواق با مفاهیم متداول در زندگی متعارف انسانها پیوند دارد، اما ابن عربی در شرح آن ، اشعار را با معانی عرفانی ربط داده است ؛ مثلاً در بیت «وَاذْکُر'ا لی حَدیثَ هندٍ و لُبْنی '/ و سُلَیمی ' و زینبٍ و عِنان »، ظاهراً می خواهد که برایش داستان هند و لُبْنی ' و سُلَیْمی ' و زینب و عِنان ، از زیبارویان و معشوقه های مشهور، را بگویند، ولی در شرح خود ( ذخائر ، ص 107ـ 108) «هند» را به مکان فرود آمدن آدم و اسرار مختص به آن موطن ، «لُبْنی » را به حاجت ، سُلَیْمی ' را به حکمت سلیمانی بلقیس ، «عنان » را به علم احکام امور سیاست ، و «زینب » را به انتقال از مقام ولایت به مقام نبوت تأویل می کند. بنابراین معنای باطنی ابیات این است که برای من از محل فرود آمدن آدم و از اسرار مخصوص آن و از نیاز به آن و از حکمت سلیمانی بلقیس و از علم احکام امور سیاست و از انتقال مقام ولایت به مقام نبوت سخن بگویید. همچنین در بیت «طال شوقی لِطفلةٍ ذات نثر/ و نظام و منبر و بیان »، می گوید که شوق من به دخترکی صاحب نثر و نظم و منبر و بیان به درازا کشید، اما در شرح خود واژة « طفلة » را ــ که به معنای دخترک لطیف اندام و دوشیزة زیباست ــ به معرفت ذاتی و «نثر» و «نِظام » را به مقید و مطلق معنا می کند که از حیث ذات ، وجود مطلق است و از حیث مالک بودن ، مقیّد به ملک است ، و «منبر» را به درجات اسماءالحسنی تأویل می کند که بر آمدن بر آنها، تخلّق به آنهاست ، و «بیان » را هم مقام رسالت می داند ( ذخائر ، ص 109).

به نظر آسین پالاسیوس (ص 297ـ 298)، ابن عربی شناس معروف اسپانیایی ، همچنانکه ابن عربی کتاب ذخائرالاعلاق را در شرح ترجمان الاشواق نوشت تا تهمت شهوانیت را از خود رفع کند، دانته نیز در کتاب > ضیافت < که در شرح چهارده سرودة عشقی خود نوشته ، همین مقصود را دنبال کرده است . به نظر پالاسیوس ، میان این دو کتاب از لحاظ مطالب و صناعات ادبی و نمادهای خیالی ، آنچنان شباهتی وجود دارد که می توان اصول ادبی و زیربنای فکری آنها را یکسان دانست (همانجا).

قالب اشعار ابن عربی ، به گفتة خودش ( فتوحات ، ج 3، ص 129)، قصیده است . ترجمان الاشواق 62 قصیده و 599 بیت دارد. این قصاید در بحرهای مختلف سروده شده اند. بر اساس چاپ 1381 مَطلع قصیدة اول ، دوم ، ششم ، شانزدهم ، سی ویکم ، سی وهشتم ، چهل وسوم ، در بحر رمل ؛ قصیدة سوم ، هفتم ، یازدهم ، هجدهم ، چهلم در بحر بسیط ؛ قصیدة نهم ، دهم ، نوزدهم ، بیست وسوم ، سی ام ، سی وششم در بحر کامل ؛ قصیدة بیستم ، بیست وپنجم ، بیست وششم ، بیست وهفتم ، بیست و هشتم ، بیست ونهم ، سی وپنجم ، چهل وششم ، چهل وهفتم ، چهل ونهم ، پنجاهم ، پنجاه وهفتم ، شصت ویکم در بحر رَجَز؛ قصیدة چهاردهم ، سی وچهارم ، پنجاه وسوم ، پنجاه ونهم ، شصت ودوم ، در بحر وافر؛ قصیدة بیست وچهارم ، سی ودوم ، چهل ودوم ، پنجاه وپنجم ، شصتم در بحر متقارب ؛ قصیدة چهل وهشتم در بحر سریع ؛ قصیدة بیست ویکم ، چهل ویکم ، چهل وپنجم در بحر خفیف و مطلع هفده قصیدة باقی در بحر طویل است .

نسخه های خطی فراوانی از ترجمان الاشواق در کتابخانه ها و موزه های کشورهای اسلامی و غیراسلامی موجود است ( رجوع کنید بهیحیی ، ص 248ـ249؛ عوّاد، ص 51 ـ60).

ترجمان الاشواق چندین بار چاپ شده است ، از جمله در بیروت در 1381/ 1961 با مقدمه ای کوتاه در بارة شرح حال ابن عربی ، در قاهره در 1388/ 1968 با تصحیح محمد عبدالرحمان نجم الدین کردی ، مدرّس دانشکدة زبان و ادب عربی جامع الازهر، همراه با ذخائرالاعلاق و رساله ای از ابن عربی به نام الامر المحکم المربوط فی مایلزم اهل طریق اللّه من المشروط ، بار دیگر در بیروت در 1417/ 1997 با تصحیح و مقدمة دکتر عمر فاروق طبّاع همراه با ذخائرالاعلاق .

رینولد نیکلسون ، برای اولین بار متن عربی ترجمان الاشواق را از روی سه نسخة خطی تصحیح ، و با ترجمة انگلیسی و خلاصه ای از ذخائرالاعلاق و مقدمه ای که بر کتاب نوشت ، در 1329/ 1911 در لندن چاپ کرد. در 1357 ش / 1978 نیز همین کتاب با مقدمة مارتین لینگز در همانجا چاپ شد. موریس



گلوتون نیز ترجمان الاشواق را در 1375 ش / 1996 به فرانسه ترجمه کرد ( چکیده های ایران شناسی ، ج 20ـ21، ص 297ـ298).

گل بابا سعیدی ترجمان الاشواق چاپ نیکلسون را به فارسی ترجمه کرد و همراه با مقدمه و فهرست لغات و اصطلاحات در 1377 ش در تهران به چاپ رساند.

بر برخی از قصاید ترجمان الاشواق ، از جمله قصیدة دوم و بیستم ، شروحی نوشته شده است که نویسندگان آنها ناشناخته اند. سندیونی (متوفی 1031) نیز بیت چهارم از قصیدة دوازدهم را شرح کرده است ( رجوع کنید به یحیی ، ص 250).


منابع :
(1) ابن عربی ، دیوان ترجمان الأشواق ، چاپ عمرفاروق طبّاع ، بیروت 1417/1997؛
(2) همو، ذخائر الاعلاق شرح ترجمان الاشواق ، چاپ محمد عبدالرحمان کردی ، قاهره 1388/ 1968؛
(3) همو، الفتوحات المکیّة ، بیروت : دارصادر، ( بی تا. ) ؛
(4) محسن جهانگیری ، محیی الدین ابن عربی : چهرة برجستة عرفان اسلامی ، تهران 1375 ش ؛
(5) چکیده های ایران شناسی ، ( به کوشش شارل ـ هانری دوفوشه کور ) ، ج 20ـ21، ( ترجمة فارسی ) ، تهران : مرکز نشر دانشگاهی ، 1380 ش ؛
(6) حاجی خلیفه ؛
(7) کورکیس عوّاد، «فهرست مؤلفات محیی الدین بن عربی »، المجمع العلمی العربی ، ج 30 (جمادی الاولی 1374)؛
(8) عثمان اسماعیل یحیی ، مؤلفات ابن عربی : تاریخها و تصنیفها ، ترجمة عن الفرنسیة احمد محمد طیب ، ( مصر ) 1413/ 1992؛


(تقطیع ابیات ترجمان الاشواق را جلیل تجلیل برای استفاده در تألیف این مقاله انجام داده است .)

/ محسن جهانگیری /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3435
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست