تربیع ، قرار گرفتن ماه در وضعی که نیمی از قرص آن روشن دیده شود. به نوشتة بیرونی در التفهیم (ص 210)، اگر فاصلة ( دایرة البروجی ) ماه از خورشید، ( در جهت توالی بروج ) به اندازة سه برج ( °90) باشد، آن را تربیع اول می نامند، که تقریباً در شب هفتم ماه قمری رخ می دهد. اگر این فاصله به اندازة نُه برج ( °270) باشد، آن را تربیع دوم می نامند که زمان آن تقریباً شب بیست و دوم ماه قمری است (شکل 1). در فارسی تربیع را نیمبُرید نامیده اند زیرا در این دو وقت نیمی از قرص ماه ، روشن دیده می شود (همانجا).

آریستارخوس ساموسی ، اخترشناس یونان باستان (310ـ 230 ق م )، نخستین کسی بود که نسبت فاصلة خورشید از زمین به فاصلة ماه از زمین را (از راه هندسی در هنگام تربیع ماه ) محاسبه کرد. چون در تربیع اول و دوم دقیقاً نیمی از ماه روشن دیده می شود، مطابق شکل 2 زاویة SME در تربیع اول و زاویة SME در تربیع دوم 90 درجه می شود. با اندازه گیری زاویة SME از راه رصد و با استفاده از روابط مثلثاتی می توان نسبت فاصلة خورشید از زمین به فاصلة ماه از زمین را محاسبه کرد. آریستارخوس زاویة را ْ87 به دست آورد و نتیجه گرفت که 20 < < 18 است (اوانز ، ص 68ـ72؛ آبل و دیگران ، ص 18ـ19). بر اساس دانسته های امروزی ، فاصلة زاویه ای ماه از خورشید (متناظر با زاویة SME ) در هنگام تربیع به طور متوسط َ51 ْ89 است و این نسبت ، 423 < < 368 محاسبه شده است ( > منظومة شمسی جدید < ، ص 289ـ290).

در بعضی منابع به جای تربیع اول ، تربیع چپ و به جای تربیع دوم ، تربیع راست به کار رفته است (ابوریحان بیرونی ، ص 345؛
شهمردان بن ابی الخیر، ص 23)، زیرا موقعیت ماه در آسمان در تربیع اول ، سمت چپ خورشید است اما در تربیع دوم عکس این رخ می دهد.

در نجوم امروزی ، «تربیع دوم » را تربیع سوم (پاساخف ، ص 113) یا تربیع آخر (تیریون ، ص 1) می نامند.

در نجوم دورة اسلامی اصطلاح تربیع برای مواردی غیر از موقعیت ماه نسبت به خورشید نیز به کار رفته است . برای مثال قرار داشتن دو کوکب ( = ستاره یا سیاره ) به فاصلة سه برج ( °90) از یکدیگر را نظر یا نگریستن از تربیع می نامیدند (ابوریحان بیرونی ، ص 400؛
گنابادی ، باب هفتم ، ص 39).

اگر اختلاف میان جای ماه و کوکبی سه برج بود، آن را نیز تربیع می نامیدند (غیاث الدین رامپوری ، ذیل واژه ). این بیان در بارة خود برجها با هم نیز رایج بود؛
برای مثال حَمَل با سرطان و جَدی در حالت تربیع است (ابوریحان بیرونی ، ص 346).

در احکام نجوم در بارة مرتبه های نگریستن (موضع ظاهری دو جسم نسبت به یکدیگر) آمده است که قویترین آنها اجتماع ، سپس مقابله و در مرتبه های بعدی تربیع راست و چپ است (همانجا). تربیع میان دو برج یا دو سیاره ، حالت نیمه دشمنی بین آنها را بیان می کرد (شهمردان بن ابی الخیر، همانجا). همچنین گفته شده است که بین برجهایی که در حالت تربیع با هم قرار دارند، بغض و کینه وجود دارد (ابوریحان بیرونی ، همانجا).

در احکام نجوم برای هریک از اتصالات ماه (مقارنه ، تثلیث ، تسدیس ، تربیع و مقابله ) با سیارات و خورشید در برجهای مختلف احکام خاصی وجود دارد (شهمردان بن ابی الخیر، ص 28ـ33). در نجوم جدید، لحظة تربیع اول و دوم زمانی است که اختلاف طول دایرة البروجی زمین مرکزی ظاهری ماه و خورشید به ترتیب به ْ90 و ْ270 می رسد (یالوپ و هوهنکرت ، ص 478). از دیدگاه رصدی ، هنگام تربیع اول تقریباً در

زمان غروب خورشید و هنگام تربیع دوم در زمان طلوع خورشید، ماه بر نصف النهار ناظر قرار می گیرد و همیشه بخش محدب نیمة قرص ماه به سوی خورشید است (پاساخف ، ص 113ـ 114). از دید ناظر زمینی ، دو سیارة عطارد و زهره نیز تغییرات هلالی شبیه ماه دارند. امروزه با استفاده از تلسکوپ می توان تغییرات هلالی آنها را مانند ماه مشاهده کرد. هنگامی که عطارد و زهره به بیشترین دوری (فاصلة زاویه ای ) شرقی یا غربی از خورشید می رسند، در حالت تربیع دیده می شوند (بیکر و فردریک ، ص 202ـ203).

---

منابع :
(1) ابوریحان بیرونی ، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم ، چاپ جلال الدین همائی ، تهران 1362 ش ؛
(2) شهمردان بن ابی الخیر، روضة المنجمین ، چاپ عکسی از روی نسخة خطی کتابخانة ملک ، با مقدمه و فهرستها و اصطلاحات نجومی از جلیل اخوان زنجانی ، تهران 1368 ش ؛
(3) محمدبن جلال الدین غیاث الدین رامپوری ، غیاث اللغات ، چاپ منصور ثروت ، تهران 1375 ش ؛
(4) مظفربن محمدقاسم گنابادی ، شرح بیست باب ملامظفّر فی معرفة التقویم (در بارة رسالة بیست باب در معرفت تقویم اثر عبدالعلی بن محمد بیرجندی )، چاپ سنگی ( بی جا ) 1282؛


/ حمیدرضا گیاهی یزدی /