تربیت ، محمدعلی ، ادیب ، کتاب شناس ، مورخ و دولتمرد تبریزی . او در محرّم 1292/ خرداد 1256 در محلة نوبر تبریز متولد شد (تربیت ، 1355 ش ، مقدمه ، ص بیست وپنج ؛ بامداد، ج 3، ص 424). پدرش ، میرزا صادق ، تحویلدار ناصرالدین میرزا، ولیعهد محمدشاه ، و از نوادگان میرزامهدی خان استرآبادی ، نویسندة درّة نادری ، بود («محمدعلی تربیت تبریزی طاب الله ثراه »، ص 433). محمدعلی تحصیلات خود را در مکتب ملا زین العابدین آغاز کرد و از پدرش ریاضی و نجوم آموخت . سپس نزد میرزانصراللّه سیف الاطبا، طب و زبانهای انگلیسی و فرانسوی را فراگرفت و آنگاه نزد محمدخان کرمانشاهی معروف به کفری به تحصیل طب ادامه داد (تربیت ، 1355 ش ، مقدمه ، ص بیست وپنج ـ بیست و شش ). محمدعلی در 1308، در شانزده سالگی ، تدریس در مدرسة دولتی مظفری تبریز را آغاز کرد (همو، 1314 ش ، چاپ قمری ، مقدمه ، ص ( دوم ) ).

محمدعلی تربیت با همکاری گروهی از روشنفکران تبریز از جمله تقی زاده و اعتصام الملک و حسین عدالت ، فعالیتهای فرهنگی خود را گسترش داد. در آستانة مشروطیت به سیاست روی آورد و همراه میرزاحداد حکاک باشی ، کربلایی علی موسیو، تقی زاده و غنی زاده محفلی بنیان نهاد که به «مرکز غیبی » شهرت یافت (همو، 1355 ش ، مقدمه ، ص نه ـ ده ؛ قاسمی پویا، ص 338). او در پی ریزی انجمن معارف تبریز در 1318 نیز شرکت جست که فعالیت آن تا 1321 ادامه یافت و در پی ناآرامیهای تبریز دچار وقفه گردید (قاسمی پویا، ص 278ـ 279). پس از مشروطیت در 1326 روزنامة اتحاد را پایه گذاری کرد که 25 شمارة آن منتشر شد (تربیت ، 1355 ش ، مقدمه ، ص یازده ). با وقوع کودتای محمدعلی شاه و آغاز استبداد صغیر ناگزیر تبریز را به قصد باکو ترک کرد. تربیت در باکو به مدیریت مدرسة ایرانیان به نام اتحاد انتخاب شد و به گواهی سلام اللّه جاوید که خود از شاگردان مدرسة مذکور بوده ، در پیشرفت آن مدرسه بسیار کوشید، اما چندی نگذشت که به سبب فشار دولت تزاری به اروپا رفت (همان ، مقدمه ، ص سیزده ) و در استانبول و برلین با شخصیتهای سیاسی و فرهنگی مهاجر ایرانی ، همچون جمالزاده و قزوینی و تقی زاده ، دیدار کرد. او با برخی از آنها آمدوشد و مکاتبه نیز داشت (جمالزاده ، ص 146، 302؛ تربیت ، 1359ش ، ص 436).به عقیدة کسروی (ج 2، ص 457) تربیت بوده که پیشامدهای تبریز را از استانبول برای براون می نوشته است .

تربیت بیشتر اوقات خود را در اروپا به بازدید از کتابخانه ها و بررسی نسخه های خطی و چاپی کتابهای شرقی اختصاص داد و در کتاب شناسی تبحر یافت (تربیت ، 1355 ش ، مقدمه ، ص چهارده ). او پس از بازگشت از اروپا، به فعالیتهای سیاسی و فرهنگی خود ادامه داد. در 1339/ 1300 ش به ریاست ادارة معارف آذربایجان رسید (صفوت تبریزی ، ص 100) و در این مقام به احیا و تأسیس چند مدرسه و یک کتابخانه ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) و یک قرائتخانة عمومی همت گمارد (قاسمی پویا، ص 354؛ «محمدعلی تربیت تبریزی طاب اللّه ثراه »، ص 435؛ نیز رجوع کنید بهصفوت تبریزی ، ص 102ـ103). در 1301 ش «مجمع ادب » و مجلة ماهانة گنجینة معارف را دایر کرد (تربیت ، 1314 ش ، چاپ قمری ، مقدمه ، ص ( چهارم ) ؛ قاسمی پویا، ص 130). در مِهر همان سال مدرسة تجارت را در تبریز بنیان نهاد که پس از چندی به مدرسة متوسطه تبدیل شد (قاسمی پویا، ص 355). او تا 1304 ش در مقام خود باقی ماند و سپس به ریاست فرهنگ گیلان (1305ـ1306 ش ) و بلدیة تبریز (1307ـ1309 ش ) گمارده شد که در سمت اخیر منشأ آبادانیهای بسیار بود ( رجوع کنید به«محمدعلی تربیت تبریزی طاب اللّه ثراه »، همانجا).

تربیت در دوره های دوم و هشتم تا دوازدهم مجلس شورای ملی به نمایندگی از تبریز برگزیده شد (بامداد، همانجا؛ فرهنگ قهرمانی ، ص 439). گرچه بامداد مساعدت دولت را در گزینش او بی تأثیر ندانسته است (همانجا)، بی شک شخصیت سیاسی معتدل وی ــ که موجب می شد در میان جناحهای مختلف نقش میانجی را داشته باشد (تربیت ، 1355 ش ، مقدمه ، ص دوازده ) ــ در موقعیت و ماندگاری او در عرصة سیاسی نقش بسزایی داشته است . خرده گیریهای او از منش و رفتار همراهان سیاسی اش (همو، 1359 ش ، ص 436ـ441) آنجا که با اصول اخلاقی وی در تقابل قرار می گرفت ، مؤید انصاف و بی طرفی اوست . محمدعلی تربیت در 27 دی 1318 درگذشت (همو، 1355 ش ، مقدمه ، ص پانزده ؛ بامداد، همانجا).

تربیت دو بار ازدواج کرد. حاصل ازدواج نخست او (با خواهر سیدحسن تقی زاده ) دو پسر و دو دختر و ثمرة ازدواج دوم او با بانویی به نام هاجر (دختر حسینقلی خان ، کارمند سفارت ایران در استانبول ) دو پسر بود (تربیت ، 1355 ش ، مقدمه ، ص هفده ). هاجر بعدها ادارة نخستین مدرسة دخترانة تبریز به نام مدرسة دوشیزگان را برعهده گرفت و خود از چهره های سرشناس در نهضت زنان گردید چنانکه در بیست و یکمین دورة مجلس شورای ملی ، پس از انقلاب سفید و اصلاح قانون انتخابات که زنان برای اولین بار به مجلس راه یافتند، نمایندة تهران شد و در دورة بیست ودوم نیز همین سمت را داشت ( رجوع کنید به خشایار وزیری ، ص 198ـ201). یکی از برادران محمدعلی تربیت به نام علی محمد از مبارزان پر شور مشروطه طلب بود که در جوانی جان بر سر آرمان خود نهاد (برای آگاهی بیشتر رجوع کنید بهاوراق تازه یاب مشروطیت ، حواشی افشار، ص 198، ش 28، ص 225، پانویس 1).

از محمدعلی تربیت آثاری در زمینة پژوهشهای ادبی و تاریخی باقی مانده است ، از جمله : زاد و بوم ، در جغرافیای ایران (1316) ؛ فهرست کتابخانه و قرائت خانة تربیت (1303 ش )؛ تقویم تربیت ، رباعیات خیام ، تذکرة دانشمندان آذربایجان (هر سه در یک جلد، 1306 ش )؛ و کلمات قصار امیرالمؤمنین همراه با ترجمة ترکی (مشار، ج 4، ص 153ـ154). مهمترین اثر وی دانشمندان آذربایجان است که نخستین بار با مقدمة حسن اسفندیاری (محتشم السلطنه ) در 1314 ش در تهران به چاپ رسید. دانشمندان آذربایجان در برگیرندة سرگذشت شاعران آذربایجان (از آتش مراغه ای تا یونس بن مظفر ارموی ) و فهرستی از جراید آذربایجان (از آذر تا نظمیة تبریز ) است . این کتاب ــ گرچه قزوینی بر شیوة ارائة مآخذ در آن خرده هایی گرفته است (مشار، ج 4، ستون 153) ــ از مراجع معتبر در پژوهشهای مربوط به تاریخ ادبیات ایران در حوزة آذربایجان به شمار می رود. تربیت مقالاتی نیز در نشریات مختلف از جمله ارمغان به چاپ رساند («محمدعلی تربیت تبریزی طاب اللّه ثراه »، ص 436). مجموعه ای از مقالات او با عنوان مقالات تربیت به کوشش ح . صدیق در 1355 ش در تهران منتشر شده است .

یکی از مهمترین یادگارهای تربیت کتابخانه ای است که در 1300 ش تأسیس کرده است (طبیب زاده امید، ج 2، ص 58). این کتابخانه با بیش از دویست جلد کتاب کار خود را آغاز کرد و در اولین سالگرد تأسیس ، صاحب بیش از دو هزار کتاب و سه سال بعد دارای بیش از پنج هزار جلد کتاب گردید. محمدعلی بادامچی * نزدیک به پانصد جلد کتاب خطی و چاپی در نخستین سالگرد کتابخانه به آن اهدا کرد (همان ، ج 2،

ص 61؛ ایران . وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ، ج 2، ص 328). کتابخانه و قرائتخانة آن سالها «کتابخانه و قرائتخانة عمومی معارف » نامیده می شد اما بعدها به نام خود تربیت گردید (طبیب زاده امید، ج 2، ص 58). در 1327 ش نخستین فهرست کتابهای چاپی این کتابخانه به کوشش قوسی و در 1329 ش فهرست نسخ خطی مشتمل بر مشخصات تفصیلی کتابهای خطی به کوشش محمد نخجوانی ، کتاب شناس برجسته ، به چاپ رسید (ایران . وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ، ج 2، ص 328ـ329).

مجموعة نشریات کتابخانة تربیت ، با بیش از 130 نشریه که اغلب قدمتی نزدیک به یک قرن دارند، از غنا و ارزش بسیاری برخوردار است . امروزه این مجموعه به خانة مطبوعات ، و نسخ خطی کتابخانه به مخزن نسخه های خطی کتابخانة ملی تبریز منتقل شده است . اکنون مجموع کتابهای چاپی فارسی کتابخانة تربیت بیش از بیست هزار و کتب چاپی لاتین آن نزدیک به پنج هزار جلد است . در سالهای اخیر برای توسعة فضا و به کارگیری روشهای نوین و خدمات رایانه ای در این کتابخانه ، اقدام شده است (همانجا).

---

منابع :
(1) اوراق تازه یاب مشروطیت مربوط به سالهای 1325ـ1330 قمری ، چاپ ایرج افشار، تهران 1359 ش ؛
(2) ایران . وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی . اداره کل هماهنگی و پیگیری امور استانها، سیمای ادارة کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان آذربایجان شرقی در آئینة عمل ، ج 2، ( تهران ) 1379 ش ؛
(3) مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن 12 و 13 و 14 هجری ، تهران 1357 ش ؛
(4) محمدعلی تربیت ، دانشمندان آذربایجان ، تهران 1314 ش ، چاپ سیروس قمری ، تبریز ( بی تا. ) ؛
(5) همو، مقالات تربیت ، چاپ ح .صدیق ، تهران 1355 ش ؛
(6) همو، «نامة میرزا محمدعلی خان تربیت »، در اوراق تازه یاب مشروطیت مربوط به سالهای 1325ـ1330 قمری ، چاپ ایرج افشار، تهران 1359 ش ؛
(7) محمدعلی جمالزاده ، لحظه ای و سخنی : دیدار با سیّدمحمدعلی جمالزاده ، ویرایش مسعود رضوی ، تهران 1373 ش ؛
(8) فخری خشایار وزیری (قویمی )، کارنامة زنان مشهور ایران ، تهران 1352 ش ؛
(9) محمدعلی صفوت تبریزی ، تاریخ فرهنگ آذربایجان ، قم 1329 ش ؛
(10) حسین طبیب زاده امید، کتاب تاریخ فرهنگ آذربایجان ، تبریز 1332ـ1334 ش ؛
(11) عطاءاللّه فرهنگ قهرمانی ، اسامی نمایندگان مجلس شورای ملی از آغاز مشروطیت تا دورة 24 قانونگذاری و نمایندگان مجلس سنا در هفت دورة تقنینیه از 2508 تا 2536 شاهنشاهی ، تهران 1356 ش ؛
(12) اقبال قاسمی پویا، مدارس جدید در دورة قاجاریه : بانیان و پیشروان ، تهران 1377 ش ؛
(13) احمد کسروی ، تاریخ مشروطة ایران ، تهران 1356 ش ؛
(14) «محمدعلی تربیت تبریزی طاب اللّه ثراه : شرح حال وی »، مجلة ارمغان ، سال 20، ش 7ـ 8 (مهر و آبان 1318)؛
(15) خانبابا مشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی ، تهران 1340ـ1344 ش .

/ افسانه منفرد /