تِراوْنیک ، شهری در مرکز بوسنی (بوسنه )، واقع در شمال غربی سارایوو * ، در درة تنگ لاشوا ( ( مسیر ) ریزابه ای از رودخانة بوسنه / بوسنا)، در ارتفاع 504 متری از سطح دریا و در میان کوههای ولاشیچ (ارتفاع : 943 ، 1 متر) در شمال و ویلنیکا (ارتفاع : 235 ، 1 متر) در جنوب قرار گرفته است . سرزمینهای مجاور تراونیک را ابتدا مردمان عهد نوسنگی و سپس ایلیریان اشغال کردند. آثار زیادی از دوران روم باقی است ، اما از پنج قرن نخستینِ پس از ورود اسلاوها به سرزمینهای بالکان (قرن اول تا ششم / هفتم تا دوازدهم ) چیزی به جا نمانده است . شواهد تاریخی از قرن هفتم / سیزدهم به بعد، از نو مشاهده می شود: بقایای دو کلیسا و پنج قصر ـ قلعه از یک سو، و تعدادی مقبره و گور متعلق به قرون وسطا از سوی دیگر. نام یکی از این قصر ـ قلعه ها یعنی تراونیک ــ که از اوایل قرن نهم / پانزدهم بوده و از آن پس چندبار نوسازی شده است ــ با ایجاد شهر پیوند دارد و نام آن نخستین بار در 868 ـ869/ 1463ـ 1464 ذکر شده یعنی هنگامی که سلطان محمد دوم در حمله به بوسنی از این مکان بازدید کرده است . متعاقب آن ، در زیر قلعه ابتدا یک بازار و سپس یک قصبة عثمانی ساخته شد که مقرّ ناحیة لاشوا و از 935/ 1528 «قاضیلق » (قاضی نشین ) بوسنه برود شد. به نظر می رسد که توسعة شهر ابتدا کُند بوده و پس از نیمة دوم قرن دهم / شانزدهم سرعت یافته است ، زیرا تخمین می زنند که جمعیت آن تا پایان قرن یازدهم / هفدهم به 000 ، 3 تا 500 ، 3 تن رسیده بوده است .

اولیا چلبی در تابستان 1071/ 1660 از تراونیک دیدن کرده است ( رجوع کنید به ج 5، ص 442 به بعد). طبق نظر این سیاح سرشناس ، شهر در آن زمان «خاصّ» (تیول ) پاشای بوسنی و مقرّ یک «وُیْوُده » (حاکم ) و به صورت قاضیلق با 150 آقچه (سکة نقره ) ( درآمد ) بود. بنابر توصیف وی ، شهر شامل یازده محله با 000 ، 2 خانة محکم ، هفده مسجد، تعدادی مدرسة ابتدایی ، یک «خان »، یک حمام ، دو «تربه » (مقبره ) و «چارشی » (بازار) بوده است (در آماری که کرشولیاکوویچ و کورکوت ، ص 14، ارائه می دهند تعداد محله ها هفت و تعداد خانه ها 600 تا 700 گزارش شده است ). در رسالة تحقیقی پپیچ (ص 102ـ112) که به مقابلة تمام اسناد شناخته شده می پردازد، شرح جزء به جزء گسترش شهر و افزایش جمعیت آن را در دورة جدید (867ـ1111/ 1463ـ 1699) می توان مشاهده کرد که با رفاه ناشی از موقعیت نظامی عثمانی در این ناحیه همراه بوده است .

به طور کاملاً غیرمنتظره ، دورة بزرگترین پیشرفتهای تراونیک با افول در جنوب شرقی اروپا مصادف بود و دلیل آن اینکه مقرّ وزیر عثمانی در 1111/1699 از سارایوو به تراونیک انتقال یافت ، و او تا هشتم شعبان 1266/ نوزدهم ژوئن 1850 ــ جز در دو فاصلة کوتاه بین 1242ـ1243/ 1827ـ 1828 و 1248ـ1252/ 1832ـ1836 ــ در آنجا باقی ماند. رفاه و رونق شهری ناشی از این امر با صنعتگری و بازرگانی همراه ، و پاسخگوی جمعیتی بیش از دو برابر جمعیت شهر بود. این جمعیت تا اواسط قرن سیزدهم / نوزدهم به بیش از 000 ، 7 تن افزایش یافت و تراونیک را از قصبه به شهر تبدیل کرد (بر اساس گزارش آمِدِه شومت د فوسه ، کنسول فرانسه در تراونیک ، بیشتر ساکنان شهر را مسلمانان تشکیل می دادند و بقیه حدود یک هزارتن مسیحی ارتدوکس ، پانصد کاتولیک رومی ، سیصد کولی و شصت تن یهودی بودند). در اوایل قرن سیزدهم / نوزدهم و طی دورة نسبتاً کوتاهی ، تراونیک به مقرّ اولین کنسولگریهای اروپایی ، از جمله کنسولگری فرانسه (از 1221/ 1806 تا 1229/ 1814) و کنسولگری اتریش (از 1223/1808 تا 1235/ 1820) در این قسمت از قلمرو عثمانی

هم تبدیل شد؛ حوادث این دوره را ایووآندریچ (برندة جایزة ادبی نوبل در 1961) در > تاریخچة تراونیک < بتفصیل شرح داده است .

مهمترین آثار معماری عثمانی (چندین مسجد و «خان »، دو «بَدِستان » ( در بارة بدستان رجوع کنید به بازار ) ، سه حمام ، دو برج ساعت ، سه «مدرسه »، تعدادی پل و «تربه » و «چشمه » و یک تکیه ) از قرنهای دوازدهم ـ سیزدهم / هجدهم ـ نوزدهم در شهر ایجاد شد که بیشتر آنها بعدها بازسازی و نوسازی گردید و بعضی از میان رفت .

انتقال قطعی مقرّ وزیر به سارایوو در 1266/1850، آغاز افول تراونیک را رقم زد که در سالهای پایانی قدرت عثمانی (1266ـ 1295/ 1850ـ 1878) ادامه یافت ( رجوع کنید به پپیچ ، ص 140ـ 147)؛ جمعیت شهر به طور محسوسی کاهش یافت ، تا حدی که براساس اولین سرشماری اتریش ـ مجارستان در 1296/ 1879 به 887 ، 5 تن (شامل 3482 مسلمان ، 1455 مسیحی کاتولیک ، 576 مسیحی ارتدوکس و 374 یهودی ) می رسید.

ساخت یک کلیسای کاتولیک ، یک کلیسای ارتدوکس و افتتاح یک مدرسة ابتدایی کاتولیک و یک مدرسة ابتدایی ارتدوکس و همچنین افتتاح «رشدیه » (دبیرستان )ای برای دانش آموزان همة فرقه های مذهبی با برنامة آموزشی ترکی و از همه مهمتر، ساخت یک صومعة بزرگ فرانسیسی با یک کلیسا و مدرسة متوسطه در گوچا گوره ، نزدیک تراونیک ، وجه مشخصة این دوره است . این صومعه با تأسیسات مذهبی دیگر، بعدها اثر بسیار مهمی در زندگی مذهبی ، فرهنگی و سیاسی جمعیت کاتولیک بوسنی ـ هرزگوین داشت .

این شهر عثمانی ، طی چهل سالی که در اشغال اتریش ـ مجارستان بود (1295ـ1336/ 1878ـ 1918)، دگرگونیهای بسیاری دید، بویژه پس از آتش سوزی بزرگ 1321/ 1903، سراسر مرکز تاریخی شهر، که تمام بناهای آن (اعم از مغازه و خانه های مسکونی ) چوبی بود، از میان رفت و دیگر مرمّت نشد. آنگاه ، اولین بناهای باب روز در آن پدیدار شد. این جدول که براساس چهار سرشماری رسمی تنظیم شده است ، دگرگونیهای جمعیتی را نشان می دهد:

سایر یهودی ارتدوکس کاتولیک مسلمان جمعیت کلی سال

ــ 374 576 455 ، 1 482 ، 3 887 ، 5 1296/1879

18 425 559 889 ، 1 042 ، 3 933 ، 5 1302/1885

22 426 651 179 ، 2 983 ، 2 261 ، 6 1313/1895

19 472 674 732 ، 2 750 ، 2 647 ، 6 1328/1910

مقامات عالی رتبه و مهم مسلمانان تراونیک ، یعنی «بیگ »ها و «علما»، مانند بزرگان دیگر جاهای بوسنی و هرزگوین ، مقارن تسلط اتریش ـ مجارستان بر تراونیک ، در درگیریهای سیاسی فعالانه شرکت می کردند ( رجوع کنید به دنیا ، ص 68ـ89 و جاهای دیگر). می توان این را افزود که اوضاع محلی بر اثر جنگ قدرت میان دیگر عناصر اصلی جمعیت (عنصر کاتولیک که در نهایت خود را کروآت معرفی کرد و عنصر ارتدوکس که به علت وابستگی به کلیسای ملی جز احساس و اعلان وفاداری صربی خود کار دیگری نتوانست انجام دهد)، بی نهایت آشفته بود. درپایان ، آنچه راجع به جمعیت مسلمان تراونیک در این دوره می توان گفت این است که آنان در قلمرو فرهنگی هشت مکتب (ابتدایی )، یک رشدیه و سه مدرسه (مذهبی ) در اختیار داشتند و قدیمترین آنها مدرسة ایلچی حاجی ابراهیم پاشا ( رجوع کنید به بیتیچ ، 1942) بود که در 1312ـ 1313/ 1894ـ 1895 ساختمان جدیدی که به سبک مغربی ساخته شده بود، و به «فیضیه » تراونیک مشهور بود، جایگزین آن شد و چند تن از اعضای خانوادة مشهور کورکوت در آنجا تدریس می کردند.

در بارة تاریخ شهر تراونیک در قرن چهاردهم / بیستم مطلب زیادی نمی توان گفت ، جز اینکه جمعیت آن از 334 ، 6 تن در 1300ش / 1921 به بیش از 000 ، 14 تن در 1354ش / 1975 افزایش یافت . اما شهر قدیمی تراونیک به علت گذشته اش ، به صورت مرکز مهم شهر ــ اگرچه فقط در سطح فرهنگی ــ در درة لاشوا باقی ماند. در خاتمه می توان گفت که پیامدهای دقیق جنگ داخلی 1371ـ1374 ش / 1992ـ1995 در مورد تراونیک ، در زمان نگارش این مقاله (دی 1375/ ژانویة 1997) در پردة ابهام است .

---

منابع :
(1) اولیا چلبی ؛


(2) A. Bejtic ¨ , Dervis § M. Korkut kao kulturni i javni radnik , Sarajevo 1974;
(3) idem, "Elc § i Ibrahim pas § in vakuf u Travniku", in El-Hidaje , nos. 7-12, Sarajevo 1942;
(4) Blago na putevima Jugoslavije , Belgrade 1983, 327-329;
(5) R. J. Donia, Islam under the Double Eagle: the Muslims of Bosnia and Hercegovina 1878-1914 , Boulder, Colo. 1981;


(6) Encyclopedija Jugoslavije , Zagreb 1971, s.v. "Travnik" (by M. Jokanovic ¨ and K. Papic ¨ );
(7) H. Kres § evljakovic ¨ and D. M. Korkut, Travnik u pros § losti 1464-1878 , Travnik 1961, 14;
(8) "Kulturno-istorijski spomenici-vlasnis § tvo IVZ [Travnik(", in Glasnik Vrhovnog Islamskog Starjes § instva u FNRJ , Sarajevo,II/4-6 )April-June 1951(, 159-167, II/7-9 )July- September 1951], 298-301;
M. Mandic ¨ , Vezirski

(9) grad Travnik nekada i sada , Zagreb 1931;
(10) M. Mujezinovic ¨ , "Turski natpisi u Travniku i njegovoj okolini", Priorijentalnu filologiju, Sarajevo, x â v-xv [1964-5 (1969)(, 141-187, XVI-XVII )1966-7 (1970)], 213-306;
(11) Ortschafts- und Bevخlkerungs-Statistik von Bosnien und Hercegovina. Aemtliche Ausgabe , Sarajevo 1880, 61;
(12) K. Papic ¨ , Travnik, grad i regija , Travnik 1975;
(13) H. S § abanovic ¨ , E.C § Putopis, odlomci o jugoslavenskim zemljama , Sarajevo 1967, 127-129;
(14) Travnik u vrijeme vezira ) 1699-1851 ),.

B. / ا. پوپوویچ ، با اندکی تلخیص از ( د. اسلام ) /