تذکره حزین (یا تذکرة المعاصرین ) ،

تذکره ای در شرح احوال شاعران و علمای شیعی ایران ، تألیف شیخ محمدعلی حزینِ لاهیجی * ، شاعر و عالم عصر صفوی . این تذکره شامل شرح حال یکصد تن از عالمان و شاعران معاصر مؤلف ، از 1103 تا 1165، است . حزین تذکرة خود را در اواخر 1165، هنگام اقامتش در هندوستان و ظرف مدت نه روز، نگاشته است (حزین ، ص 90؛ نیز رجوع کنید به همان ، مقدمة سالک ، ص 36). کتاب با یک مقدمة انتقادی شروع می شود. مؤلف در مقدمه ضمن نقد تذکره های معاصرینش ، آنها را مملو از تحریفات و اشتباهات فاحش می داند (ص 92) و ضعف آنها را عدم دقت در ذکر احوال و بی احتیاطی در نسبت دادن اشعار به شاعران ذکر می کند (همانجا).

تذکرة حزین ، علاوه بر مقدمه ، دو بخش دارد؛ بخش اول یا فرقة اول شامل شرح حال و نمونة آثار بیست تن از

علمای معاصر اوست (ص 97ـ139)، و بخش دوم یا فرقة دوم شامل شرح زندگانی و نمونة اشعار هشتاد و یک تن از شعرای معاصر نویسنده است (ص 141ـ 228). این تذکره در مقایسه با تذکره های همعصر حزین از ویژگیهای ممتاز برخوردار است . شاعرانی که حزین معرفی کرده است ، یا آنان را در خانة پدری ملاقات کرده و یا با ایشان دوستی و مراوده داشته است و یا استاد او بوده اند. تذکرة او از این حیث دارای اطلاعات دقیق و قابل اعتمادی است که شاید در تذکره های مشابه و معاصر نتوان یافت ( رجوع کنید به همان ، مقدمة سالک ، ص 30).

حزین که خود شاعر و دارای ذوق و نکته سنجی شاعرانه بوده ، در بارة شاعران معاصرش اظهارنظرهایی کرده است که ذوق انتقادی او را نشان می دهد؛ وی گاه حتی در اشعار آنها تصرفاتی کرده است (شفیعی کدکنی ، ص 111ـ112). او هنگام معرفی شاعران ، با صراحت ، به نقد شعر هر یک نیز می پردازد و از این حیث به این کتاب اعتباری ویژه می بخشد (حزین ، مقدمة سالک ، ص 31ـ32، برای نمونه رجوع کنید به شرح احوال مخلصای کاشانی ، ص 174ـ 175، میر عبدالغنی تفرشی ، ص 187ـ 188، نورس دماوندی ، ص 197، میرعسکری قمی ، ص 201).

از مزایای دیگر تذکرة حزین ارزش تاریخی آن است ؛ مؤلف ضمن معرفی شاعران ، گاه به حوادث و وقایع اجتماعی و سیاسی عصر اشاره کرده و وضع حکومت و حاکمان را باز گفته است . همچنین در شرحی که او از حال و روز شاعران هر شهر می دهد، وضع فرهنگی و علمی آن شهر مشخص می شود؛ مثلاً شرح حال محمدعلی سکاکی شیرازی (ص 128) و ملاعلی اصفهانی (ص 216) که در خلال معرفی اولی به استیلای افغانیان بر شیراز و در معرفی دومی به حادثة قتل عام شهر همدان اشاره شده است (نیز رجوع کنید به همان ، مقدمة سالک ، ص 34).

تذکرة حزین در شرح حال شاعران به چگونگی معیشت آنان و نیز هنرهای دیگری جز شعر که شاعر بدان آراسته بوده اشاره کرده است و از این حیث منبع مناسبی برای مطالعة وضع اجتماعی و معیشتی شاعران عصر صفویه است (مقدمة سالک ، ص 35ـ36؛ برای نمونه رجوع کنید به ملاعلی اصفهانی ، ص 216؛ صاحب مشهدی ، ص 224).

عمده ترین عیب این تذکره ، اتکای مؤلف آن بر حافظه ، و دسترسی نداشتن به منابع و اسناد معتبر است . او برای

ذکر نمونة آثار و شرح احوال علما و شاعران صرفاً از حافظة خود بهره جسته است . وی که در مدت نه روز، آن هم در نهایت پریشان حالی ، این تذکره را فراهم آورده ، بسیاری از مطالب اصلی را از قلم انداخته است (همان ، ص 95، مقدمة سالک ، ص 36ـ37). به هر حال ، این تذکره می تواند به عنوان مکمل تذکره های همعصر حزین مورد استفادة محققان قرار گیرد.

نثر تذکرة حزین نسبت به تذکره های معاصرش از پختگی و ایجاز برخوردار است . شیوة نگارش فرقة اول (شرح حال علما) با فرقة دوم (شرح حال شاعران ) متفاوت است . در فرقة اول ، نثر مصنوع ، متکلف ، فاضلانه و منشیانه است ؛
آنچنانکه گاه درک و دریافت مفاهیم دشوار می گردد، عبارات و مفردات عربی زیاد است و دعاها نیز بیشتر عربی است . در فرقة دوم عبارات ساده تر و ادیبانه تر و بیشتر شبیه نثر مرسل دوره های اولیة نثر فارسی است ( رجوع کنید به مقدمة سالک ، ص 39ـ40).

تذکرة حزین یک بار به ضمیمة کلیات وی در لکهنو در 1293 و بار دوم در کانپور به سال 1311 با چاپ سنگی منتشر شده است . در ایران اولین بار این تذکره با مقدمة محمدباقر الفت در 1334ش در اصفهان به چاپ رسیده است . آخرین چاپ منقح و مصحح تذکره به همراه تعلیقات و فهرستها به کوشش معصومه سالک و به مناسبت کنگرة حزین در 1375ش صورت گرفته است .

---

منابع :
(1) محمدعلی بن ابی طالب حزین ، تذکرة المعاصرین ، چاپ معصومه سالک ، تهران 1375ش ؛
محمدرضا شفیعی کدکنی ، شاعری در هجوم منتقدان : نقد ادبی در سبک هندی پیرامون شعر حزین لاهیجی ، تهران 1375ش .

/ حسن ذوالفقاری /