responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3376

 

تُخَمَه (جمع آن : تُخَم و تُخَمات ) ، سوءهضم یا سوءهاضمه .

اصل این واژة عربی ، وُخَمَة از ریشة وخم است ، که واژه های وَخیم و وَخامت نیز از آن مشتق شده است ( رجوع کنید بهابن منظور؛ فیروزآبادی ، ذیل «وخم »)؛ لذا اینکه مؤلف برهان قاطع آن را واژه ای فارسی دانسته ، نادرست است . تخمه به عنوان بیماری ای آزار دهنده در ادبیات عرب راه یافته است ، از جمله : «فَرُبَّ مَخْمَصَةٍ شَرٌّ مِن التُّخَم » (چه بسا گرسنگی بدتر از تخمه باشد؛ بوصیری ، ص 60). این واژه ، با تلفظ تُخْمه نیز در شعر فارسی به ضرورت وزن به کار رفته است (برای نمونه رجوع کنید بهمولوی ، ج 3، دفتر پنجم ، ص 112، سطر 1747). واژة تخمه در ایران تا دورة معاصر به کار می رفته است ( رجوع کنید به دهخدا، ج 1، ص 13؛ شاملو، حرف ت ، دفتر اول ، ش 963)، ولی اکنون از آن استفاده نمی شود. مترادف دانستن تخمه با هیضَة (وبا؛ جمال الدین انجو، ج 1، ص 743؛ برهان ، ذیل واژه ) و بَرَدَة (در واقع «ثقلِ سرد»، که ممکن است از عوارض وبا نیز باشد؛ زمخشری ، ج 1، ص 102؛ فیروزآبادی ، ذیل «برد»؛ سیوطی ، ص 152؛ تهانوی ، ذیل «البَرْدَة ») نیز نادرست و ناشی از خلط یکی از عوارض وبا (سوءهضم ، شکمروش ) با خود آن بیماری است . این واژه نه در قدیمترین پزشکینامة فارسی (سدة چهارم )، هدایة المتعلمین فی الطب اخوینی بخاری ، به کار رفته است (وی این بیماری را با عنوان «سوءالهضم » و «ناگواریدن طعام » وصف کرده است ؛ ص 358، 365 و جاهای دیگر) و نه در قدیمترین دارونامة فارسی ، یعنی الابنیة عن حقائق الادویة موفق هروی (سدة چهارم ).

برخی مؤلفان علتهای تخمه را چنین دانسته اند: پُرخوری ( رجوع کنید به مولوی ، همانجا)، بدی کیفیت غذا، خوردن غذاهایی که به آن عادت ندارند، خوردن غذاهای سنگین و سفت ، رعایت نکردن ترتیبِ خوردن (اول غذای لطیف و پس از آن غذای سفت )، ناتوانی معده در اینکه طعام را کاملاً «به گوهر خویش گرداند» (هضم کند)، آماس یا زخم معده ، آمیختن طعامهای مختلف باهم ، خوردن طعام «بادناک »، نوشیدن آب پس از طعام ، کارهای سنگین جسمانی پس از طعام ، گرمابه رفتن پیش یا پس از طعام ، «به کار ناداشتن سببها و تحلیل کننده ( ها ) چون استفراغ »، سستی و خواب زیاد (ارخیگنس / ارجنجانس ؛ نیمة اول سدة دوم میلادی ، به نقل رازی ، 1374ـ1390، ج 5، ص 33؛ اخوینی بخاری ، ص 358ـ367؛ حکیم مَیسری ، ص 120؛ مجوسی ، ج 2، ص 349؛ جرجانی ، ص 166؛ ازرق ، ص 132). به نظر غیاث الدین علی حسینی اصفهانی (زنده در 871) علت ناگوارده ماندن (هضم نشدن ) طعام ، نبودن «خَمْل » (پُرز) و درشتی ای است که باید در معده باشد تا «طعام درو آویزد و بماند تا آن دَم که کیلوس ( = شیرة معده که با طعام آمیخته شود ) گردد» (ص 349).

به نوشتة اخوینی بخاری (ص 359)، بسته به گرم یا سرد بودن طعام ، سوءهضم ممکن است همراه با تب (نیز رجوع کنید به رازی ، 1374ـ1390، ج 14، ص 158؛ حکیم میسری ، ص 239)، آروغِ ترش و باد معده باشد (نیز رجوع کنید به حکیم میسری ، ص 243). تخمه را از علایم بروز هیضه (رازی ، 1412، ص 224؛ اخوینی بخاری ، ص 387) و از علتهای دُبَیْلَه (دُمّل ؛ طبری ، ص 211) و کری (حکیم میسری ، ص 85 ، 87) دانسته اند.

برای پیشگیری و علاج عموماً راههای مفصّل و مشترک ذکر کرده اند که مفصّلترین آنها از اخوینی بخاری (ص 360ـ367) است ، از جمله : پرهیز از کارهای منجر به بیماری (رازی ، 1374ـ1390، ج 5، ص 33؛ مجوسی ، همانجا؛ فخر رازی ، ص 107)؛ دفع طعام از معده با روشهایی چون قی کردن به وسیلة آب گرم و سکنجبین یا آب گرم و عسل یا آب وِلَرم و گلاب ، و خوردن جَوارشنات (جمع جَوارِش / جوارشْن ، معرَّب گُوارش / گوارشن ) یعنی داروهایی که به گوارش کمک می کنند (رازی ؛ مجوسی ، همانجاها؛ شمس الدین آملی ، ج 3، ص 153)؛ و در صورتیکه قی کردن میسر نباشد، خوردن جوارشنات مُسْهِله از قبیل جوارش شهریاران ، جوارش سَفَرجَل (به )، جوارش کَمّون (زیره )، گوارش نانخواه ، گوارش تُربُد، یا خوردن آب گرم با روغن بادام شیرین ، و نیز به وسیلة گرم کردن معده با پوشیدن جامة گرم یا با گذاشتن پارچه ای گرم بر شکم ، خوردن حَبّ تخَمه و مالیدن روغن قُسط بر شکم (اخوینی بخاری ، ص 360؛ حکیم میسری ، ص 110، 121ـ122، 135؛ مجوسی ، همانجا). در یواقیت العلوم برای درمان تخمة ناشی از رطوبات ، خوردن شونیز با عسل ، و جوارش ریمِ (دُرْدِ) آهن توصیه شده است (ص 219ـ 220). جمالی یزدی (متوفی 580) خوردن سِپندان (خردل ) خیسانده در شیر را برای پاک کردن تخمه تجویز کرده است (ص 165). دیگر راههای پیشگیری از تخمه یا درمان آن را چنین ذکر کرده اند: رعایت تقدم خوردنیهای لطیفتر بر غیرلطیف (مجوسی ؛ فخررازی ، همانجاها) و در صورت بروز بیماری در تابستان ، آب تنی در آب سرد برای کم کردن حرارت درون بدن و تقویت هضم (مجوسی ، همانجا).

تخمه در روایات نیز ذکر شده است ، از جمله : روایتی منسوب به امام جعفرصادق علیه السلام : «کُلُّ داءٍ من التخمه ما خَلا الحُمّی » (تمام بیماریها از تخمه است بجز تب ؛ مجلسی ، ج 63، ص 336). نیز مجلسی نقل کرده است که چون حارث بن مُغیره نزد امام صادق علیه السلام از تخمه شکایت کرد، امام فرمودند: «تَناوَلْ من هذا الرمّانِ الحُلْوِ، و کُلْهُ بشَحْمِهِ فانّه یدبَغُ المعدةَ دبغاً، و یشفیِ التخَمة » (از این انار شیرین تناول کن ، و آن را با پیه ( زرد رنگ درونش ) بخور زیرا معده را دباغی و تخمه را درمان می کند؛ ج 63، ص 164). در کتاب طب الائمّـة (ص 252) تألیف حسین بن بسطام نیسابوری و برادرش عبداللّه نیز نقل شده که شخصی نزد امام صادق علیه السلام از درد و تخمه شکایت کرد، ایشان توصیه فرمود: «تَغَدَّ أو تَعَشَّ، و لا تأکلْ فیما بینهما شیئاً فإن فیه فسادَ البدنِ» (چاشت یا شام بخور و چیزی بین اینها نخور که باعث فساد بدن می شود؛ نیز رجوع کنید بهمجلسی ، ج 63، ص 342).


منابع :
(1) ابن بسطام (حسین بن بسطام ) و ابن بسطام (عبداللّه بن بسطام )، طب الائمّة ، چاپ محسن عقیل ، بیروت 1414/ 1994؛
(2) ابن منظور؛
(3) اخوینی بخاری ؛
(4) ابراهیم بن عبدالرحمان ازرق ، تسهیل المنافع فی الطب و الحکمة ، بیروت : المکتبة الشعبیّة ، ( بی تا. ) ؛
(5) محمدحسین بن خلف برهان ، برهان قاطع ، چاپ محمد معین ، تهران 1361ش ؛
(6) محمدبن سعید بوصیری ، قصیدة البرءة ، در ثلاثیة البردة فی مدح رسول اللّه صلی اللّه علیه وسلم ، چاپ عبدالناصر ابوهارون ، دمشق 1995؛
(7) محمد اعلی بن علی تهانوی ، موسوعة کشّاف اصطلاحات الفنون و العلوم ، چاپ رفیق العجم و علی دحروج ، بیروت 1996؛
(8) اسماعیل بن حسن جرجانی ، کتاب الاغراض الطبیة و المباحث العلائیة ، عکس نسخة مکتوب در سال 789 هجری محفوظ در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، تهران 1345ش ؛
(9) حسین بن حسن جمال الدین انجو، فرهنگ جهانگیری ، چاپ رحیم عفیفی ، مشهد 1351ـ1354ش ؛
(10) مطهربن محمد جمالی یزدی ، فرّخ نامه : دائرة المعارف علوم و فنون و عقائد ، چاپ ایرج افشار، تهران 1346ش ؛
(11) غیاث الدین علی حسینی اصفهانی ، دانش نامة جهان ، چاپ سنگی بمبئی 1291؛
(12) حکیم میسری ، دانشنامه در علم پزشکی ، چاپ برات زنجانی ، تهران 1366ش ؛
(13) علی اکبر دهخدا، مقالات دهخدا ، چاپ محمد دبیر سیاقی ، تهران 1362ـ1364ش ؛
(14) محمدبن زکریا رازی ، تقاسیم العلل : کتاب التقسیم و التشجیر ، تحقیق و ترجمة صبحی محمود حمامی ، حلب 1412/ 1992؛
(15) همو، کتاب الحاوی فی الطب ، حیدرآباد دکن 1374ـ1390/ 1955ـ1971؛
(16) محمودبن عمر زمخشری ، الفائق فی غریب الحدیث ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم و علی محمد بجاوی ، ( قاهره 1971 ) ؛
(17) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، المنهج السّوی و المنهل الرّوی فی الطّب النبوی ، چاپ حسن محمد مقبولی اهدل ، بیروت 1406/ 1986؛
(18) احمد شاملو، کتاب کوچه ، حرف ت ، دفتر اول ، تهران 1379ش ؛
(19) محمدبن محمود شمس الدین آملی ، نفائس الفنون فی عرایس العیون ، ج 3، چاپ ابوالحسن شعرانی ، تهران 1379؛
(20) علی بن سهل طبری ، فردوس الحکمة فی الطب ، چاپ محمد زبیر صدیقی ، برلین 1928؛
(21) محمدبن عمر فخر رازی ، جامع العلوم ، بمبئی 1323؛
(22) محمدبن یعقوب فیروزآبادی ، ترتیب القاموس المحیط ، چاپ طاهر احمد زاوی ، بیروت 1399/ 1979؛
(23) مجلسی ؛
(24) علی بن عباس مجوسی ، کامل الصناعة الطبیّـة ، بولاق 1294؛
(25) جلال الدین محمدبن محمد مولوی ، کتاب مثنوی معنوی ، چاپ رینولد آلن نیکلسون ، تهران : انتشارات مولی ، ( بی تا. ) ؛
(26) یواقیت العلوم و دراری النجوم ، چاپ محمدتقی دانش پژوه ، تهران 1345ش .

/ نگار نادری /

نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3376
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست