تخته قاپو ، یکجانشینی اجباری صحراگردان یا ایلات کوچرو. تخته قاپو ترکیبی از «تخته » فارسی و «قاپو» (در) ترکی است (دهخدا؛ معین ، ذیل مادّه ). تخته قاپو با زور و خشونت و به دلایل گوناگون انجام می گیرد، از جمله تضعیف قدرت کوچروها یا بهره گیری از توان نظامی آنان برای مقابله با دیگر گروهها و ایلات .

اقداماتی کمابیش شبیه تخته قاپو سابقه ای چند هزار ساله دارد. سلاطین آشور، سیاست تخته قاپو کردن را به منظور تضعیف کوچروها و نظارت بر آنها دنبال می کردند (پروفسور لامبر کارلوسکی باستان شناس دانشگاه هاروارد، مصاحبة مورخ 1986). در دورة هخامنشیان ، به دستور خشایارشا/ خشیارشا (سدة پنجم پیش ازمیلاد) گروههایی از یونانیان به پشتکوه لرستان تبعید و در سیروان یکجانشین شدند (رالینسون ، ص 58). شاپور دومِ ساسانی (310ـ379 میلادی ) پس از غلبه بر قبایل عربِ بادیه نشین ، بعضی از آنها را در کرمان و فارس و خراسان تخته قاپو کرد (ثعالبی ، ص 529). خسروانوشیروان (حک : 531 ـ 579 میلادی ) پس از تسلط بر قبیلة ترک زبان «چول » و تارومار کردن آنها، باقی ماندة این قبیله را در شهر پیروز (منطقة گرگان ) یکجانشین کرد (کولسنیکف ، ص 240؛ کریستن سن ، ص 393).

در منابع دورة اسلامی از این نوع اقدامات تا دورة صفویه گزارشی نیامده است . سلاطین صفویه بعضی ایلات را تبعید یا تخته قاپو کردند. شاه عباس (حک : 996ـ 1038) برای جلوگیری از تاخت و تاز ترکمنها و ازبکان بعضی ایلات کُرد را به خراسان کوچاند (بارتولد، ص 121) و بعضی طوایف لر را از لرستان به نواحی خوارِ ری تبعید و تخته قاپو کرد (افوشته یی ، ص 494ـ 495).

نادرشاه افشار (حک : 1148ـ1160) نیز برای تنبیه و تضعیف ایلات ، به تبعید و تخته قاپو کردن بعضی از آنها پرداخت ؛
چنانکه جمعی از ایلات افشار و مقدّم و ترکمان را در تبریز تخته قاپو کرد (استرآبادی ، ص 134)، همچنین ایلات باجَلان و قرابیات و گروهی از زنگنه را از غرب ایران به هرات تبعید و آنها را در آنجا یکجانشین کرد (مروی ، ج 1، ص 254) و بالاخره حدود شصت هزار خانوار از ایلات قشقایی ، شاهسَوَن و افشار آذربایجان را کوچاند و در شهرهای خراسان جای داد (گلستانه ، ص 377).

در زمان زندیه نیز ایلات را تخته قاپو می کردند. به گفتة گلستانه (ص 342)، کریم خان زند (حک : 1163ـ1193) حدود نود هزار خانوار از ایلات بختیاری ، زنگنه ، کاکاوند، جلالوند، مافی وند، زبیره وند، باجُولْوَند، خواجه وند و غیره را در بیرون شهر شیراز و نواحی آن سکنا داد. بدون تردید تعداد خانوارهای تخته قاپو شده کمتر از نود هزار بوده است ، اما این رقم حاکی از وسعت دامنة تخته قاپو کردن است .

آقامحمدخان قاجار نیز به تبعید و تخته قاپو کردن (حک :1210ـ1211) ایلاتِ مخالف پرداخت : گروهی از

ایل زند هزاره ، و چهاردَولی / چاردولی (از لرهای کهگیلویه ) را به مازندران تبعید کرد (نامی اصفهانی ، ص 270)، ایلات لُر زبان عبدالملکی را از فارس به شمال تبعید و در کجور و نور یکجانشین کرد (فیلد، ص 200)، و طایفة چگینی / چگنی را از لرستان کوچاند و در روستاهای رودبار و نواحی قزوین تخته قاپو کرد (همان ، ص 204) و طایفة عمله و قبیلة صفی خانی را از لرستان به فارس کوچاند (دوبُد، ص 429؛
فیلد، ص 263).

در اواخر روزگار احمدشاه و پیش از به سلطنت رسیدن رضاخان ، مدرس از تصمیم عاجلِ وی برای تخته قاپو کردن ایلات خبر داد و از عواقب آن اظهار نگرانی کرد. مدرس معتقد بود که ایلات ناآرام را می توان با روشهای دیگری بجز تخته قاپو خلع سلاح و برای اصلاح وضع بهداشتی و تربیتی و کشاورزی آنان اقدام کرد (رحیم زاده صفوی ، ص 79ـ81)، اما تخته قاپو کردن در زمان رضاشاه (1304ـ1320ش ) با شدت و خشونت و به نحوی فراگیر و بی سابقه صورت گرفت . ایلات کوچرو که از ستم و بی تدبیری حکام قاجار به ستوه آمده بودند، در اواخر حکمرانی این سلسله طغیان کردند، چنانکه بسیاری از مناطق ایران ناامن شد و این وضع تا اوایل قرن جاری ادامه داشت ( وقایع اتّفاقـیّه ، ص 502، 524، 663، 691، و جاهای دیگر؛
نوبخت ، ص 49ـ65، 100ـ101، 166، و جاهای دیگر؛
رزم آرا، ص 8ـ11). کودتای 1299ش که به سقوط قاجاریه و روی کار آمدن سلسلة پهلوی منجر شد، درگیری دولت جدید و ایلات کوچرو و قدرتهای محلی را اجتناب ناپذیر ساخت ؛
رضاشاه به منظور برقراری نظم و امنیت ، به مقابله با کوچروها و قدرتهای محلی پرداخت و پس از درگیریهای خونین سرانجام بر آنها غلبه کرد ( رجوع کنید بهرزم آرا، ص 13ـ32؛
امیراحمدی ، 1373 ش ب ، ص 249، 327ـ329، 332، 355ـ361، و جاهای دیگر؛
همو، 1373 ش الف ، ص 145، 155، 160ـ162، 184، و جاهای دیگر؛
شاه بختی ، 1373ش ؛
سالنامه پارس ، 1308 ش ، ص 25، 1309 ش ، ص 44ـ49؛
مستوفی ، ج 3، ص 511 ـ526). علت موفقیت رضاشاه ، اقتباس از تشکیلات نظامی و سلاحهای جدید غرب و ایجاد تفرقه بین ایلات بود، زیرا ایلات کوچرو هیچگاه جبهة متحدی علیه او تشکیل ندادند، حتی سران بعضی از ایلات با ارتش همکاری نزدیک داشتند.

رضاشاه پس از غلبه بر ایلات کوچرو برای نظارت بر آنها اقداماتی کرد، از جمله خلع سلاح ؛
تبعید بعضی از ایلات به استانهای دیگر (میر، ص 245ـ 248)؛
تبعید و زندانی کردن بعضی از سران ایلات همچون سران ایل بهاروند، بیرانوند، بختیاری ، بویراحمد، ممسنی و کلهر؛
اعدام سران بعضی از ایلات و تخته قاپو کردن . وی از 1305 تا 1315 ش تمام ایلات کوچرو را تخته قاپو کرد. برای این کار، ابتدا در 1305ش «ادارة اسکان ایلات » را زیرنظر وزارت داخله تأسیس کرد و به کمک نیروهای نظامی و انتظامی ، ایلات کوچرو را با زور سرنیزه یکجانشین کرد (غفاری ، ص 223). ایلات لرستان بیش از ایلات دیگر در برابر نیروهای رضاشاه ایستادگی کردند، بنابراین زودتر از همه تخته قاپو شدند، چنانکه اولین بار، بهاروندها و سپس میرهای غیرتبعیدی در 1307ش در دشت کُرْگاه (منطقه ییلاقی ) تخته قاپو شدند و پس از آن بقیة ایلات لرستان وادار به یکجانشینی شدند (احتسابیان ، ص 257ـ260). از 1308 ش به بعد ایلات دیگر تخته قاپو شدند و از 1311 تا 1313 ش قشقاییها و دیگر ایلات فارس و کهگیلویه ـ بویراحمد یکجانشین شدند (کیاوند، ص 114ـ 118؛
پیمان ، ص 388). تخته قاپو کردن ایلات کوچرو به منظور برقراری امنیت و

اهداف سیاسی انجام گرفت و نه به منظور بهبود زندگی کوچروها. مهار کردن ایلات کوچرو و نظارت بر آنها امری ضروری بود و می بایست دلسوزانه و با برنامه ریزی صحیح صورت می گرفت ، اما اسکان اجباری بدون توجه به وضع کوچروها و بدون ایجاد شرایط مناسب برای بهبود زندگی

ــ جز در مناطقی معدود ــ صورت گرفت و خسارات جانی فراوان به بار آورد، زیرا کوچروها به گرمای شدید در مناطق گرمسیری و سرمای شدید در ییلاق عادت نداشتند. دامهای فراوانی نیز از بین رفت .

یکی دیگر از پیامدهای تخته قاپو کردن ، تغییر در شیوة معیشت ایلات بود، زیرا ایلات اسکان یافته مجبور بودند به کشاورزی بپردازند، در حالی که آمادگی و مهارت چندانی در این زمینه نداشتند. افزون بر این ، چون ایلات اسکان یافته به اراضی کشاورزی نیاز داشتند، درختان جنگلی را قطع کردند، در نتیجه بسیاری از جنگلها از میان رفت .

اسکان اجباری ، برای اولین بار موجب تسلط جامعة یکجانشین (شهری ـ روستایی ) بر کوچرو گردید. کوچروهای اسکان یافته پس از سقوط رضاشاه در شهریور 1320، زندگی چادرنشینی را از سرگرفتند، اما از 1330ش به بعد بتدریج و به میل خود در روستاها و شهرها یکجانشین شدند. اکنون جمعیت کوچروها کمتر از 2% است .

---

منابع :
(1) علاوه بر اطلاعات شخصی مؤلف ؛
(2) احمد احتسابیان ، جغرافیای نظامی ایران ، تهران ( 1311ش ) ؛
(3) محمدمهدی بن محمدنصیر استرآبادی ، جهانگشای نادری ، چاپ عبداللّه انوار، تهران 1341ش ؛
(4) محمودبن هدایت اللّه افوشته یی ، نقاوة الا´ثار فی ذکرالاخیار ، چاپ احسان اشراقی ، تهران 1350ش ؛
(5) احمد امیراحمدی ، اسناد نخستین سپهبد ایران ، چاپ سیروس سعدوندیان ، تهران 1373ش الف ؛
(6) همو، خاطرات نخستین سپهبد ایران : احمد امیراحمدی ، چاپ غلامحسین زرگری نژاد، تهران 1373ش ب ؛
(7) واسیلی ولادیمیروویچ بارتولد، تذکرة جغرافیای تاریخی ایران ، ترجمة حمزه سردادور، تهران 1358ش ؛
(8) حبیب اللّه پیمان ، توصیف و تحلیلی از ساختمان اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی ایل قشقایی ، تهران 1347ش ؛
(9) حسین بن محمد ثعالبی مرغنی ، تاریخ غررالسیر: المعروف بکتاب غرراخبار ملوک الفرس و سیرهم ، چاپ زوتنبرگ ، پاریس 1900، چاپ افست تهران 1963؛
(10) کلمنت اوگاستس دوبد، سفرنامة لرستان و خوزستان ، ترجمة محمدحسین آریا، تهران 1371ش ؛
(11) دهخدا؛
(12) هنری کرزیک رالینسون ، سفرنامة راولینسون : گذر از زهاب به خوزستان ، ترجمة اسکندر امان اللّهی بهاروند، تهران 1362ش ؛
(13) رحیم زاده صفوی ، اسرار سقوط احمدشاه ، چاپ بهمن دهگان ، تهران 1362؛
(14) علی رزم آرا، جغرافیای نظامی ایران : لرستان ، تهران 1320ش ؛
(15) سالنامة پارس ، سال 4 (1308ش )، سال 5 (1309ش )؛
(16) محمد شاه بختی ، عملیات لرستان : اسناد سرتیپ محمد شاه بختی ، 1303 و 1306 شمسی ، چاپ کاوه بیات ، تهران ?( 1373ش ) ؛
(17) هیبت اللّه غفاری ، ساختارهای اجتماعی عشایر بویراحمد ( 64 ـ1300 ه .ش )، تهران 1368ش ؛
(18) هنری فیلد، مردم شناسی ایران ، ترجمة عبداللّه فریار، تهران 1343ش ؛
الی ایوانوویچ کالسنیکف ، ایران در آستانة یورش تازیان ، ترجمة

(19) م . ر. یحیایی ، تهران 1357 ش ؛
(20) آرتور امانوئل کریستن سن ، ایران در زمان ساسانیان ، ترجمة رشید یاسمی ، تهران 1351ش ؛
(21) عزیز کیاوند، حکومت ، سیاست و عشایری ، تهران 1368ش ؛
(22) ابوالحسن بن محمدامین گلستانه ، مجمل التواریخ ، چاپ مدرس رضوی ، تهران 1344ش ؛
(23) محمدکاظم مروی ، عالم آرای نادری ، چاپ محمدامین ریاحی ، تهران 1369ش ؛
(24) عبداللّه مستوفی ، شرح زندگانی من ، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دورة قاجاریّه ، تهران 1360ش ؛
(25) محمد معین ، فرهنگ فارسی ، تهران 1363ش ؛
(26) ناصر میر، «خاندان میر در تبعید»، لرستان پژوهی ، سال 1، ش 3 و 4 (1377ش )؛
(27) محمدصادق نامی اصفهانی ، تاریخ گیتی گشا ، با مقدمة سعید نفیسی ، تهران 1317ش ؛
(28) حبیب اللّه نوبخت ، شاهنشاه پهلوی ، تهران ?( 1342 ) ؛
(29) وقایع اتّفاقـیّه : مجموعه گزارشهای خفیه نویسان انگلیس در ولایات جنوبی ایران از سال 1291 تا 1322 قمری ، چاپ سعیدی سیرجانی ، تهران : نوین ، 1362 ش .

/ سکندر امان اللّهی بهاروند /