تحفة الاُمراء فی تاریخ الوزراء ، کتابی تاریخی به عربی در بارة وزرای عباسی تألیف ابوالحسن هلال بن مُحَسِّن بن ابراهیم صابی (359ـ 448). این کتاب به اخبار الوزراء و کتاب الوزراء ( رجوع کنید به یاقوت حموی ، ج 1، ص 133، 144) و تاریخ ( الوزراء ) ( رجوع کنید بهصفدی ، ج 4، ص 119) نیز مشهور است . تحفة الامراء بیان قسمتی از تاریخ خلافت عباسی در قالب شرح حوادث دوران وزارت ابن فُرات ابوالحسن علی بن محمد و ابوعلی محمدبن عبیداللّه خاقانی (ابن خاقان ) و ابوالحسن علی بن عیسی بن داوودبن جراح (ابن جراح )، سه تن از وزرای المقتدر عباسی (حک : 295ـ320)، است . در خلال مطالب اصلی ، پاره ای از اخبار وزرای دیگر عباسی بمناسبت آمده است . صابی ضمن یادکرد از محمدبن عبدوس جَهشَیاری (متوفی 331) و محمدبن یحیی صولی (متوفی 335) و آثار آنان در تاریخ وزرا، کتاب الوزراء صولی را مشتمل بر «حشو زائد» دانسته است . وی تحفة الامراء را به عنوان تتمة آثار آن دو ( رجوع کنید بهصابی ، چاپ فراج ، ص 4)، در زمان ابومنصور بهرام بن مافِنَّه ، وزیر (418ـ433) عمادالدین ابوکالیجار (باکالیجار) مرزبان بویهی (عمادالدین دیلمی )، تألیف ( رجوع کنید به همان ، ص 5) و احتمالاً به وی اهدا کرده است ( رجوع کنید بههمان ، ص 9، 171؛ ابن اثیر، ج 9، ص 502).

از تحفة الامراء تنها مقدمه و قسمت آغازین آن باقی مانده است ( د.اسلام ، چاپ دوم ، ذیل «هلال بن المحسن بن ابراهیم الصابی »). از برخی فقرات کتاب و نقل قولهای منابع دیگر برمی آید که صابی مطالبی نیز در بارة دیگر وزرای عباسی ، همچون حامدبن عباس و ابوالقاسم عبداللّه بن محمد خاقانی و ابوالعباس احمدبن عبیداللّه خَصیبی و ابن مُقْله ابوعلی محمدبن علی (صابی ، چاپ آمدروز، مقدمه ، ص 5 ) و ابوعلی حسن بن محمدبن اسماعیل اسکافی خراسانی (ابن فُوَطی ، ج 4، قسم 2، ص 887 ـ 888)، نوشته بوده است ؛
چنانکه در مقدمة کتاب از وزرایی مشهور، چون مُهَلَبی و ابن عمید و صاحب بن عبّاد و فخرالملک ابوغالب (فخرالملک واسطی )، نام برده و به وزرایی که چندین دوره وزارت داشته اند، اشاره کرده است (صابی ، چاپ فراج ، ص 5، 10). اخبار پراکنده و ناتمام در بارة دورة وزارت علی بن عیسی نیز حکایت از ناقص بودن نسخة خطی دارد (همان ، چاپ آمدروز، همانجا).

تحفة الامراء به جهت اشتمال بر رسایل و اسناد دولتی و گزارشهای مستقیم از دستگاه خلافت ، برای مطالعة تاریخ و ساختار اداری و سیاسی و اجتماعی عصر عباسیان و آگاهی از تأثیر نظام اداری ایرانی و احیاناً روم شرقی بر تشکیلات دیوانی اسلامی ، ارزشمند به شمار می رود (صابی ، چاپ زین ، مقدمه ، ص الف ـ ب ). این کتاب همچنین حاوی اخباری است که در منابع تاریخی دیگر دیده نمی شود، زیرا صابی از جوانی و در خدمت جدّ خود، ابواسحاق ، به امور و مکاتبات دیوانی اشتغال داشته (صابی ، چاپ فراج ، ص 170) و در زمان فخرالملک ابوغالب محمدبن علی بن خلف ، وزیر بهاءالدوله ابونصر فیروز (حک : 379ـ403)، به ریاست دیوان رسایل بغداد ارتقا یافته است ( د.اسلام ، چاپ دوم ، همانجا). این امر، امکان دسترسی او را به اسناد و مدارک دیوانی و بهره گیری از آنها در تألیف تحفة الامراء فراهم ساخته ( رجوع کنید به صابی ، همان ، ص 15، 166، 245) و به اثرش اعتباری خاص بخشیده است . افزون بر این ، صابی از منابعی استفاده کرده است که حاوی اطلاعات دست اول بوده اند، مانند اخبار خلفاء بنی عباس تألیف ابوالفضل محمدبن احمدبن عبدالحمید کاتب ، تکملة کتاب بغداد از عبیداللّه بن احمدبن ابی طاهر طیفور، التاریخ ثابت بن سنان مشتمل بر رویدادهای 295 تا 363، نشوار المحاضرة و الفرج بعد الشدة از قاضی ابوعلی محسّن بن علی تنوخی ، و کتاب الوزراء صولی . او در جای جای کتاب خود اخباری از افراد مرتبط با دیوانها و دستگاه دولتی نقل کرده است ( رجوع کنید به همان ، ص 13، 28، 118، 121، 199، 241، 381، و جاهای دیگر، مقدمة فراج ، ص ض ـ ظ ؛
چاپ آمدروز، مقدمه ، ص 5-4 ).

در کتابهایی چون بدائع البَدائة علی بن ظافر اَزْدی ( رجوع کنید بهص 70، 177، 353ـ354)، معجم الادباء یاقوت حموی ( رجوع کنید بهج 1، ص 133، 144، 439، ج 2، ص 44، و جاهای دیگر)، بُغیة الطلب ابن عدیم ( رجوع کنید به ج 2، ص 659)، وفیات الاعیان ابن خلّکان ( رجوع کنید به ج 5، ص 109) و تلخیص مجمع الا´داب ابن فوطی ( رجوع کنید به ج 4، قسم 2، ص 887 ـ 888، قسم 3، ص 345ـ 346)، از تحفة الامراء نقل و استفاده شده است . میخائیل عوّاد در کتاب اقسام ضائعة من کتاب تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء (بغداد 1948)، پاره ای از بخشهای از میان رفتة تحفة الامراء را از این کتابها و مآخذ دیگر گرد آورده است ( رجوع کنید بهصابی ، چاپ فراج ، پیوستها، ص 455ـ456).

تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء نخستین بار در 1322/ 1904 به کوشش هنری فردریک آمدروز در لیدن منتشر شد. در 1337ش / 1958 عبدالستار احمد فراج این کتاب را بر اساس چاپ آمدروز و نسخة خطی کتابخانة الازهر تصحیح و در قاهره چاپ کرده است .

---

منابع :
(1) ابن اثیر؛
(2) ابن خلّکان ؛
(3) ابن عدیم ، بغیة الطلب فی تاریخ حلب ، چاپ سهیل زکّار، بیروت 1988؛
(4) ابن فوطی ، تلخیص مجمع الا´داب فی معجم الالقاب ، ج 4، چاپ مصطفی جواد، دمشق ، قسم 2، 1963، قسم 3، 1965؛
(5) علی بن ظافر ازدی ، بدائع البدائة ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم ، قاهره 1970؛
(6) هلال بن مُحسن صابی ، کتاب تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء ، چاپ آمدروز، لیدن 1904؛
(7) همان : الوزراء، او، تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء ، چاپ عبدالستار احمد فراج ، ( قاهره ) 1958؛
(8) همان ، چاپ حسن زین ، بیروت 1990؛
(9) صفدی ؛
(10) یاقوت حموی ، معجم الادباء ، چاپ احسان عباس ، بیروت 1993؛


(11) EI 2 , s.v. "Hila ¦l B. A l-Muhassin B . Ibra ¦h ¦âm A l-S ¤a ¦b ¦â Ý" (by D. Sourdel).

/ محمدرضا ناجی /