تحریر(1) ، رسم خطی باریک و ظریف در اطراف نقش ونگارها، جدولها، حروف و اجزای خطوط کتابتی ، نیز اصطلاحی در موسیقی . تحریر در تذهیب * ، تشعیر * ، کتاب آرایی و کتابت ، خوش نویسی ، نقاشی ، نقش قالی و کاشی ، معرق کاری ، منبّت کاری ، حجاری ، قلمزنی ، جلدسازی ، عکاسی و صفحات جفر کاربرد دارد. تحریر در لغت به معنای تهذیب و پیراستن حشو و زواید نوشتار، کتابت کردن و خط نوشتن به ارقام خوش است (شاد؛ داعی الاسلام ؛ معین ، ذیل واژه ؛ نیز رجوع کنید به گلچین معانی ، ص 64؛ منشی قمی ، ص 170).

سابقة استفاده از تحریر در انواع هنرهای ایرانی ، به پیش از اسلام بازمی گردد. در حجاریهای تخت جمشید، آثار به دست آمده از مقابر پازیریک * ، جام طلای تپة حسنلو، آثار تصویری دورة اشکانیان و در متون مانویِ تورفان * گونه های متفاوتی از تحریر دیده می شود.

تحریر در تذهیب و کتاب آرایی با قلم مویی بسیار ظریف از موی سنجاب یا گربه یا بچه شیر اجرا می شود و اجزای کلمات و حروف و نقوش و جدولها را احاطه می کند که در این صورت هریک از آنها را «تحریردار» یا «مَحرَّر» گویند.

عده ای ، جدولهای مرسوم در کتاب آرایی را هم نوعی تحریر دانسته و بعضی دیگر، اجزای جدول و اقسام آن را در شمار تحریر آورده اند. نامگذاری این جداول برحسب تعداد خطوط تحریری آنهاست ، همچون جدول دو تحریر یا مثنّی '، جدول سه تحریر، جدول چهار تحریر یا جدول دَوْلَه یا دواله (منشی قمی ، ص 161ـ165). نوعی جدول محَرّر را که معمولاً تذهیبِ صفحات آغازین قرآن مزین به آن است ، «کمند تحریر» می گویند و نیز جداولی را که دارای تحریرهای بسیار همراه با انواع گلهای تزیینی و عناصر گیاهی در لابلای خطوط است ، «جدول گلزار تحریری » می نامند.

تحریر با رنگهای گوناگون اجرا می شود. از انواع تحریرهای الوان می توان به اینها اشاره کرد: تحریر با زر، مرکّب سیاه ، لاجورد، زنگار، سرنج (یا زرقون )، شنگرف و سفیده (یا سفیداب ).

در تذهیب نیز شیوة خاصی را که در آن عناصر محرَّر با زر استفاده می شود، «تحریریِ مُذهَّب » می نامند. در این نوع خط ، تحریر با حِبْر و سیاهی یا طلاست که در این صورت به انتخاب محرِّر یکی از اقلام زر را مُهره می زدند تا جلا و درخشش بیشتری بیابد و از بقیه متمایز شود. تا قرن هفتم و حتی بعد از آن هم برای عناوین سوره ها و کتابتِ کلمة جلاله در متن قرآن و نیز برای داخل نشانهای فواصل بین آیات و شمسه های حواشی ، از خط کوفی تحریری مُذهَّب ــ که به آن کوفی ذهبی محرّر نیز گفته می شود ــ استفاده می شده است . گاه آیات قرآن یکی به زر و یکی به لاجورد کتابت می شد و با توجه به زر یا لاجورد بودن هریک از سطربندیها، اطراف خط یا نقش ، دورگیری و زمینه سازی می گردید که در این موارد به آن «تکحیل » می گفتند (برای نمونه های تکحیل رجوع کنید به عتبی ، ص 388؛ راوندی ، ص 44). نمونة بی بدیل این صنعت ، قرآن شمارة 106 گنجینة قرآن و نفایس آستان قدس رضوی به کتابت میرعبدالقادر حسینی شیرازی از حدود قرن دهم است که یکی از نفایس هنری و نمونه ای از اوج هنرهای کتاب آرایی است (گلچین معانی ، ص 190؛ نیز رجوع کنید به راوندی ، همانجا).

از دیگر انواع تحریر می توان به تحریر بین سطور یا «دندانْ موشی » اشاره کرد که نوعی دورگیری با هلالیهای مکرر مساوی یا نامساوی در اطراف خطوط کتابتی و قطعات خوش نویسی یا در طلا اندازیهای بین سطور است که شباهت به اثر دندان موش و موش خوردگی دارد.

تحریر در خوش نویسی ، کشیدگی و یکنواختی حروف به اندازه ای معیّن است که آداب و شرایطی خاص دارد ( رجوع کنید بهخطاطی * ). همچنین به نوعی از انواع خطوط ستّه که با قلم ، بدون ضخامت و کشیده و نازک ، کتابت کرده باشند، تحریری گفته می شود. از جملة این خطوط می توان به دو نمونه از خطوط تحریری کوفی که یکی از آنها قدمت نهصد ساله دارد، اشاره کرد (هراتی ، ص 86).

تحریر در نقاشی با مفهوم نوعی ترسیم و نقش بندی عناصر همراه است . به نوشتة برخی (شرتونی ، ذیل «حرّر»؛ داعی الاسلام ؛ شاد، همانجاها)، تحریر در نقاشی ، خطوطی است که نقاش برای زیبا ساختن نقش ، دور تصویر می کشد و بیشتر در کتاب آرایی رواج دارد. اینگونه دورگیری را نباید با قلم گیری معمول در نگارگری اشتباه کرد، زیرا قلم گیری با ضعف و قوّتِ خط دورگیری همراه است ، اما در تحریر، بنا بر ظرافت و یکسانی خطوطی باریک است . تحریر به این مفهوم ، در ادبیات فارسی نیز به کار رفته است (جمالی دهلوی ، ص 38؛ حافظ ، غزل 298، بیت 5).

تحریر در موسیقی . به معنای چهچه زدن و کشیدن و غَلت دادن آواز است و آوازخوانان ایرانی و عرب از گذشته های سیار دور آن را رعایت می کرده اند. فارمر شعری از عَبَدة بن الطبیب ، شاعر عهد جاهلی ، نقل می کند که بر پایة آن آوازخوان مصوّتهای آخر هجاها را در پردة بسیار زیری غلت می داد (ص 46). عبدالقادر مراغی از تحریر، به حرکت حلق بعد ز تلفظ ابیات و اشعار یاد کرده (ص 336) و تحریرات را

دو قسم منثوره و منظومه دانسته است . به گفتة او، خوانندگان عرب و عجم در تحریرات منثوره به دلخواه خویش عمل می کنند و پایبند قوانین موسیقایی ایقاعی نیستند، اما در تحریرات منظومه خواننده وزن و زمانهای موزون (ازمنة ایقاعی ) را رعایت می کند. به گفتة مراغی ، تحریر در آواز انند نمک در طعام است ، ازینرو باید در کاربرد آن اعتدال رعایت شود (ص 386).

تحریر در موسیقیِ آوازی ایران رایج است و در موسیقیِ سازی نیز بویژه در جواب آواز تحریر نواخته می شود. ساده ترین تعریف تحریر در موسیقی امروز ایران ، توالی صدا به روشی معیّن است .

محل و موقع مناسب اجرای تحریرها در جملات آوازی تا حدی پیرو اصول کلیِ اجرای آواز است و تا حدی نیز بستگی به ذوق خواننده دارد. بیان صحیح تحریرهای متنوع ، موجب تفاوت خوانندگان با یکدیگر و امتیاز یکی بر دیگری است . بعضی استادان موسیقی آوازی ایران ، تحریر را در لابلای کلماتِ اشعار، مجاز می دانند و بعضی دیگر مخالف آن اند. استادانی چون سیدعبدالرحیم اصفهانی (متوفی 1319ش ) و شاگردش جلال تاج اصفهانی (متوفی 1360ش ) معتقد بودند که ابتدا باید شعر را کامل و واضح خواند و سپس به ادای تحریر پرداخت . بعضی با اندکی آزادی عمل به اجرای خرده تحریرها در لابلای برخی هجاهای مناسب می پرداخته اند. یکی از مشخصات خوانندگان بزرگ قرن حاضر، نسبت به خوانندگان نسلهای قبل ، تنوع تحریر است و استاد و مبدع آن را سیدحسین طاهرزاده * (متوفی 1334ش )، بزرگترین خوانندة موسیقی دستگاهی ، می دانند. وی گفته است : «گذشتگان دو نوع تحریر بیشتر نداشتند: من سعی کردم تنوع تحریر پیدا کنم » (خالقی ، بخش 1، ص 380).

تحریرهای شناخته شده در موسیقی امروز ایران اینهاست : مُقْطَع ، مترادف ، غُنّه ای ، زیر و رو، مسلسل (بلبلی ) و فَلَکی . برخی دستگاهها و گوشه ها نیز تحریر مخصوص به خود دارند، نظیر بیات کُرد، جوادخانی ، حسینی ، کوچک و بزرگ . زیبا ادا کردن تحریرها نیز اهمیت دارد، از جمله باز نکردن دهان و نمایان نشدن دندانها و حلق هنگام اجرای تحریرهای بلند و پرصدا، کج و راست نشدن هنگام اجرا. دو خوانندة مهم معاصر، غلامحسین بنان (متوفی 1364ش ) و حسین قدامی (متوفی 1369ش )، به اجرای زیبای تحریر مشهور بودند. از اوایل دهة 1340ش به بعد ــ که معیارهای بیان هنری و زیبایی شناسی در موسیقی ایرانی دگرگون شد ــ نحوة اجرای تحریرها نیز تغییر کرد و از عمق و اصالت و زیبایی هنری آن کاسته شد؛ تحریر جای خود را به نوع ساده ای از توالی اصوات ــ که در موسیقی غربی به آن تریل می گویند ــ داد و بلندی صدای خواننده و تداوم بی ضابطة آن ، بیشتر برای جلب توجه عوام ، جای اجرای دقیق و صحیح تحریرهای قدیم را گرفت . در همان دوره (دهة 1340 تا اوایل دهة 1360) آواز اصیل ایرانی را استادانی چون تاج اصفهانی ، ادیب خوانساری ، عبداللّه دَوامی (متوفی 1359ش ) و سلیمان امیرقاسمی (متوفی 1354ش ) به تعدادی هنرجو می آموختند. نورعلی برومند آموزش درست و نظام مند



و تحلیلی مکتب آواز ایرانی را با تکیه به روش سیدحسین طاهرزاده پایه ریزی کرد و هنرجویان آواز، دوباره با ظرایف و قوانین اجرای تحریرهای متنوع مکتب طاهرزاده آشنایی یافتند. یکی از برجسته ترین هنرمندان این مکتب سیدنورالدین رضوی سروستانی بود.

---

منابع :
(1) علاوه بر اطلاعات شخصی مؤلفان ؛
(2) حامدبن فضل اللّه جمالی دهلوی ، مثنوی مهروماه ، چاپ حسام الدین راشدی ، راولپندی 1353ش ؛
(3) شمس الدین محمدحافظ ، دیوان ، چاپ محمد راستگو، قم 1375 ش ؛
(4) روح اللّه خالقی ، سرگذشت موسیقی ایران ، بخش 1، تهران 1353 ش ؛
(5) محمدعلی داعی الاسلام ، فرهنگ نظام ، چاپ سنگی ، حیدرآباد دکن 1305ـ 1318 ش ، چاپ افست تهران 1362ـ1364ش ؛
(6) محمدبن علی راوندی ، راحة الصدور و آیة السرور در تاریخ آل سلجوق ، به سعی و تصحیح محمد اقبال ، بانضمام حواشی و فهارس با تصحیحات لازم مجتبی مینوی ، تهران 1364ش ؛
(7) محمد پادشاه بن غلام محیی الدین شاد، آنندراج : فرهنگ جامع فارسی ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1363ش ؛
(8) سعید شرتونی ، اقرب الموارد فی فُصح العربیّة والشّوارِد ، تهران 1374ش ؛
(9) محمدبن عبدالجبار عتبی ، ترجمة تاریخ یمینی ، از ناصح بن ظفر جرفادقانی ، چاپ جعفر شعار، تهران 1357ش ؛
(10) هنری جورج فارمر، تاریخ موسیقی خاور زمین : ایران بزرگ و سرزمینهای مجاور ، ترجمة بهزادباشی ، تهران 1366ش ؛
(11) احمد گلچین معانی ، راهنمای گنجینة قرآن ، ( مشهد ) 1347ش ؛
(12) عبدالقادربن غیبی مراغی ، شرح ادوار ، چاپ تقی بینش ، تهران 1370ش ؛
(13) محمد معین ، فرهنگ فارسی ، تهران 1371ش ؛
(14) احمدبن حسین منشی قمی ، گلستان هنر ، چاپ احمد سهیلی خوانساری ، تهران 1366ش ؛
(15) محمدمهدی هراتی ، تجلی هنر در کتابت بسم اللّه ، مشهد 1367ش .

/ محمدمهدی هراتی و سیّدعلیرضا میرعلی نقی /