responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3303

 

تَجَن (یا گرماب رود) ، رودی در استان مازندران . رود دایمی تجن به طول حدود 140 کیلومتر از کوههای علی خانی (بلندترین قله : ح 350 ، 2 متر)، داراب کوه (بلندترین قله : ح 843 ، 2 متر) و سَرکوه (بلندترین قله : ح 815 ، 2 متر) از ناحیة کوهستانی هزار جریب در دامنه های شمالی رشته کوه البرز سرچشمه می گیرد و با گذشتن از شرق شهر ساری (مرکز استان )، نزدیک آبادی خَزَرآباد (فرح آباد سابق در حدود 26 کیلومتری شمال ساری ) در 25 متری پایینتر از سطح آبهای آزاد به دریای خزر می ریزد. مساحت حوضة آبریز آن حدود 700 ، 4 کیلومترمربع است .

قسمت علیای تجن در بخش هزار جریب در شهرستان نکا و بخش چهاردانگه و دودانگه در شهرستان ساری ، جهت عمومی جنوب شرقی ـ شمال غربی و بستری سنگلاخی دارد و ریزابه های بَبْرچشمه و آبْتیرچای از ساحل راست و شیرین رود و سفیدرود و لاجیم از ساحل چپ به آن می پیوندند. همچنین رود دایمی زارِم رود/ظالمرود به طول حدود صد کیلومتر با جهت عمومی شرقی ـ غربی از ریزابه های سمت راست تجن است و در حدود شانزده کیلومتری جنوب شهر ساری به آن می پیوندد. قسمت سفلای تجن که از حدود هشت کیلومتری جنوب شهر ساری (نزدیک آبادی تنگه لته ) آغاز می شود، در بخش مرکزی شهرستان ساری با جهت عمومی جنوبی ـ شمالی جریان دارد و بستر آن ماسه ای است .

پوشش گیاهی حاشیة تجن در قسمت علیا، درختان جنگلی پهن برگ مانند مازو، توسکا، سفیدار، لیکی ، آزاد و انجیلی و در قسمت سفلا، انواع گیاهان آبزی حاشیه ای است (روشن طبری ، ص 16).

تجن در منطقة زلزله خیز البرز قرار دارد. در زمین لرزة 1314 ش پانصدمتر از مسیر تجن در نزدیکی محل دوسِلِه ، در حدود 33 کیلومتری جنوب شرقی شهر ساری ، بسته شد (امبرسز و ملویل ، ص 229ـ231).

در مسیر تجن در محلهای سلیمان تنگه (در جنوب آبادی خَرچنگ ، واقع در حدود 22 کیلومتری جنوب ساری )، ریگ چشمه (در حدود 33 کیلومتری جنوب ساری ) و کردخیل (در حدود شانزده کیلومتری شمال ساری ) ایستگاههای آب سنجی قرار دارد (سازمان برنامه و بودجه استان مازندران ، فصل 1، ص 44). در سال آبی 1375ـ1376ش ، جریان سالانة آب تجن در سلیمان تنگه 672 ، 212 میلیون مترمکعب و در کردخیل 157 ، 595 میلیون مترمکعب گزارش شد (همان ، فصل 1، ص 46). برای استفادة بیشتر از آب رود، سد بتونی شهید رجایی



یا تجن (1368ـ 1375 ش ) در سلیمان تنگه احداث شد. ارتفاع قوس این سد 128 متر، طول تاج آن 325 متر و گنجایش مخزن آن 191 میلیون مترمکعب است و از آن برای آبیاری حدود 000 ، 52 هکتار زمین استفاده می شود (فرهنگی ، ص 182).

حوضة تجن حدود 568 ، 104 هکتار زمین زیر کشت دارد که 215 ، 28 هکتار آن زیر کشت برنج (در محدودة پادگانه و حاشیة رود از هشت کیلومتری جنوب شهر ساری تا مصب ) است . آب این رود از طریق آبراهه ها و موتورپمپها به زمینها می رسد (روشن طبری ، ص 18). تجن از محلهای تخم ریزی ماهیان خاویاری از نوع قره برون ، فیل ماهی و دراکول است (مفخم پایان ، ص 118؛ روشن طبری ، ص 17). از ماهیان دیگر این رود می توان به ماهی کپور، آلبرنوس ، سیاه ماهی ، قزل آلای خال قرمز و اردک ماهی و از ماهیان مهاجر به ماهی کفال و ماهی سفید اشاره کرد (روشن طبری ، ص 17). در کرانة

چپ تجن ، نزدیک آبادی پَهنه کلا (در حدود یازده کیلومتری جنوب ساری ) کارخانة چوب و کاغذ احداث شده و فاضلاب آن و دیگر کارخانه های پیرامون به تجن ریخته می شود

( رجوع کنید به همان ، ص 18). از بستر تجن شن و ماسه برداشت می شود (همان ، ص 19).

مهمترین پلهای تجن ، عبارت اند از: پل آجری نسبتاً قدیمی با هجده چشمه و 160 متر طول در مسیر راه اصلی ساری ـ بهشهر ؛ پلی که در کنار پل آجری ساخته شده ؛ و پل معلق راه آهن به طول صد متر که در 1315ش ساخته شده است (شایان ، ص 116).

برخی از پلهای قدیمی تجن نیز عبارت اند از: پلهایی که در دورة صفوی و در زمان نادرشاه احداث شده است (اسکندر منشی ، ج 2، ص 850؛ معصوم علیشاه ، ج 3، ص 655)؛ پل دورة محمدحسن خان (1127ـ1172)؛ پلی که آقامحمدخان (حک : 1210ـ1211) ساخته بوده و سیل بهارة 1326 آن را ویران کرده است (رابینو ، ص 99؛ ستوده ، ج 4، بخش 1، ص 566)؛ پل آجری در خزرآباد که آثار آن باقی است ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 28، ص 211؛ مکنزی ، ص 118) و به گفتة دلا واله (ص 178)، در دورة صفویه کشتیهای کوچک تا نزدیک آن می آمده اند (نیز رجوع کنید بهملگونوف ، ص 104). راه ساری ـ خزرآباد از جانب غربی و راه ساری ـ کیاسر به طول حدود 72 کیلومتر از کنار تجن می گذرد.

نام تجن در منابع قدیمی به صورتهای تیژن رود ( حدودالعالم ، ص 49)، طیزنه رود یا میاندورود، تیجنه رود (ابن اسفندیار، ج 1، ص 158، 179؛
مرعشی ، ص 176)، تجینه رود (مرعشی ، ص 462) و تیجن (اعتمادالسلطنه ، ج 1، ص 289) ضبط شده است .

در قرن دوم نزدیک پل تجن لشکرگاهی به نام اورازباد وجود داشته است (ابن اسفندیار، ج 1، ص 179). در قرن چهارم ، مؤلف حدودالعالم (همانجا) کوه قارن ( ؟ ) را سرچشمة تجن ذکر کرده است . به گفتة ابن اسفندیار (ج 1، ص 295ـ296)، طغیان رود تجن در 325، شهر ساری را ویران کرد. در قرن نهم ، رود تجن مرز نواحی شرقی و غربی مازندران بود ( رجوع کنید بهمرعشی ، ص 522، 524، 544).


منابع :
(1) ابن اسفندیار، تاریخ طبرستان ، چاپ عباس اقبال ، تهران ?( 1320ش ) ؛
(2) اسکندر منشی ؛
(3) اعتمادالسلطنه ؛
(4) یداللّه افشین ، رودخانه های ایران ، تهران 1373ش ؛
(5) نیکلاس امبرسز و چارلز ملویل ، تاریخ زمین لرزه های ایران ، ترجمة ابوالحسن رده ، تهران 1370ش ؛
(6) عباس جعفری ، گیتاشناسی ایران ، ج 1: کوهها و کوهنامة ایران ، ج 2: رودها و رودنامة ایران ، تهران 1368ـ1376ش ؛
(7) حدودالعالم ؛
(8) پیترو دلا واله ، سفرنامة پیترو دلا واله : قسمت مربوط به ایران ، ترجمة شعاع الدین شفا، تهران 1348ش ؛
(9) یاسنت لویی رابینو، مازندران و استرآباد ، ترجمة غلامعلی وحید مازندرانی ، تهران 1365ش ؛
(10) رزم آرا؛
(11) مژگان روشن طبری ، «رودخانة تجن و موقعیت اکولوژیک آن »، ماهنامة آبزیان ، سال 7، ش 2 (اردیبهشت 1375)؛
(12) سازمان برنامه و بودجة استان مازندران . معاونت آمار و اطلاعات ، آمارنامة استان مازندران 1376 ، تهیه کنندگان علی اکبر شریفیان و فرهمند مرادی ، ساری 1377ش ؛
(13) منوچهر ستوده ، از آستارا تا اِستارباد ، تهران 1349ش ـ ؛
(14) عباس شایان ، مازندران ، تهران 1364ش ؛
(15) فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 28: ساری ، تهران : سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح ، 1370ش ؛
(16) بیژن فرهنگی ، نگرشی بر سدهای ایران : گذشته ـ حال ـ آینده ، تهران 1372ش ؛
(17) ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی ، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران ، چاپ برنهارد دورن ، پطرزبورگ 1850، چاپ افست تهران 1363ش ؛
(18) محمدمعصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه ، طرائق الحقائق ، چاپ محمدجعفر محجوب ، تهران 1339ـ1345ش ؛
(19) لطف اللّه مفخم پایان ، دریای خزر ، ترجمه و تحقیق جعفر خمامی زاده ، رشت 1375ش ؛
(20) چارلز فرانسیس مکنزی ، سفرنامة شمال ، ترجمة منصوره اتحادیه (نظام مافی )، تهران 1359ش ؛
(21) گریگوری والریانوویچ ملگونوف ، سفرنامة ملگونف به سواحل جنوبی دریای خزر ( 1858 و 1860 )، تصحیح ، تکمیل و ترجمة مسعود گلزاری ، تهران 1364ش .

/ وحید ریاحی /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3303
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست