بالْطه لیمانی ، معاهده ، معاهدة بازرگانی دولتهای عثمانی و انگلیس ، منعقد در 24 جمادی الاولی 1254/16 اوت 1838 در بندر بالطه در عثمانی .

از بدو تأسیس حکومت عثمانی عهدنامه های مختلفی با کشورهای اروپایی بسته شد که همگی حاوی شرایط واحدی بود و میزان عوارض گمرکی خارجی به اعتبار همانها تعیین می شد. در قرن دوازدهم /هیجدهم ، میزان عوارض در سراسر کشور، و برای تمام دولتها، 3% تعیین ، و تنظیم تعرفه های گوناگون ، با اعتبار چهارده ساله ، آغاز شد.

در عهد محمود دوم (حک : 1223ـ1244)، همزمان با تجدید تعرفه با انگلستان در 1250/1834، تحولات مهمی صورت گرفت : ینی چری * منحل شد و عساکر * منصورة محمدیه جای آن را گرفت . با توجه به افزایش قیمتها و نازل ماندن عوارض گمرکی و برای تأمین مخارج سپاه جدید و جلوگیری از تهی شدن خزانه ، مقرراتی وضع شد که براساس آن از بازرگانان بیگانه ، بویژه بازرگانان انگلیسی ، عوارض فوق العاده ای اخذ می شد؛ و این موضوع طبعاً نارضایی آنها را فراهم می آورد. همچنین برای تأمین درآمد، که پشتوانة مصارف ارتش تازه تأسیس بود، و به منظور جلوگیری از طمع ورزی تولیدکنندگان ، از 1244/1828، خرید و فروش برخی کالاها، از جمله تریاک ، در اختیار دولت درآمد که «انحصار ید واحد» خزانه خوانده می شد. پس از آنکه محمدعلی پاشا * انحصار ید واحد را در مصر، شامات و کرت نیز برقرار کرد، بازرگانان ذینفع در معاملة تریاک برآشفتند. اختلافاتی که به سبب برقراری انحصار ید واحد بویژه در قلمرو محمدعلی پاشا، بین دولتهای عثمانی و انگلیس درگرفته بود، به مذاکراتی طولانی (چهار ساله ) انجامید که به انعقاد معاهدة بالطه لیمانی منجر شد. برای انعقاد این معاهده در بندر بالطه ، از طرف ترکها مصطفی رشیدپاشا، وزیرامورخارجه ، کانی بیگ ، معاون نخست وزیر و نوری ، مشاور وزارت خارجه ؛ و از طرف انگلیسیها سر هنری لیتون بالور و کارترایت ، سرکنسول انگلیس ، شرکت داشتند.

این معاهده که ملکه ویکتوریا و سلطان محموددوم آن را امضا کردند، از دو قسمت تشکیل شده بود. بر اساس قسمت اول ، که شامل هفت ماده بود، حقوقی که به سایر دولتها تعلق داشت یا بعداً تعلق می گرفت ، شامل حال انگلیسیها نیز می شد؛ تمام منعهای صادراتی از میان می رفت و سوداگران بیگانه هر کالایی را می توانستند خریداری کنند؛ تذکره نیز که جواز نقل و انتقال کالاها بر اساس ید واحد بود، لغو می شد؛ بازرگانان انگلیسی مجاز می شدند مانند بازرگانان بومی ، محصولات عثمانی را خرید و فروش کنند و در حقوق پرداخت عوارض برابر باشند؛ و به جای تمام مالیاتها، عوارضی به میزان 9% وضع می شد. البته این عوارض از کسانی اخذ می شد که کالایی را از داخل کشور به شهر بندری می آوردند، اما اگر بازرگانان انگلیسی کالایی را در بندر خریداری می کردند، فقط 3% عوارض می پرداختند؛ همچنین در صدور اجازة عبور کشتیها از بغازها تسریع می شد. این معاهده ، که تعرفه های آن هفت سال بود و از 13 ذیحجة 1254/اول مارس 1839 قوّت قانونی یافت ، در تمام قلمروهای آسیایی و افریقایی عثمانی و همچنین مصر قابل اجرا بود. قسمت دوم معاهده ، ناظر بر عوارض گمرکی کالاهای وارداتی ، از سه ماده تشکیل شده بود. براساس آن ، اگر کالایی از بندر به داخل مملکت می رسید، علاوه بر 3% مقرر، 2% دیگر عوارض از آن دریافت می شد، اما صاحب کالا می توانست ، بدون پرداخت عوارض دیگر، آن را در داخل کشور نقل و انتقال دهد و حتی به خارج از کشور صادر کند. کالاهای عبوری (ترانزیتی ) نیز فقط مشمول 3% عوارض گمرکی می شد. در ضمن ، انگلیسیها حق خرده فروشی کالاهای عثمانی و وارداتی را به دست می آوردند.

با آغاز اجرای معاهده ، اختلافهایی پدید آمد که مهمترین آنها اختلاف بر سر بازرگانی خرده فروشی بود. پس از انگلیس ، فرانسه در 7 رمضان 1254/25 نوامبر 1838 و در پی آن ، سوئد، نروژ، هلند، بلژیک و تعدادی دیگر از دولتهای اروپایی ، با دولت عثمانی معاهداتی بستند که شرایط معاهدة بالطه لیمانی در آنها منظور شده بود.

---

منابع :
(1) اسناد آرشیو: باش وکالت آرشیوی ، مهمه دفتر لری ، ش 251، ص 48ـ49، 192، ش 253، ص 42ـ43، 55ـ56، 111، 115ـ116، 183، 187، ش 245، ص 61، 94، 100؛
(2) همو، مهمه دفترلری ، مسائل مهمة انگلتره ، ش 805 ، 806؛
(3) همو، نامة همایون دفتری ، ش 11؛
(4) باش وکالت آرشیوی . خارجیه آرشیوی ترجمه اوداسی اوراقی ، صندوق 811؛
(5) باش وکالت آرشیوی . دول اجنبیّه ، ا نگلتره لو دفتری ، ش 5/39؛
(6) باش وکالت آرشیوی . معاهده اوریژیناللری ، ش 199، 200؛


(7) M. Kutukoglu, Osmanl i -I ngiliz Iktisadi Munasebetleri dipnotlar i ;
(8) Public Record Office (آرشیو دولتی انگلیس ) , Foreign Office 78 (Turkey), 278, 298, 328, 330, 332, 349-A, 350, 352, 354-356, 362;


(9) اسناد منتشرشدة آرشیو و مجموعه های معاهدات : معاهدات مجموعه سی ، استانبول 1294، ج 1 (معاهدة انگلیس )، ص 272ـ277، (معاهدات با سایر دولتها)، مواضع مختلف ؛


(10) H.L.Bulwer, Commercial treaty of 1838 , London 1843;
(11) J.C. Hurewitz. Diplomacy in the Near and Middle East I: a documentary record 1535-1914 , Princeton 1956, 110- 111 (فط قسمت اصلی معاهده ) ;
(12) Ch. de Martens, F. de Cussy. Recueil manuel et pratique de traitإs, conventions et autres actes diplomatiques , Leipzig 1849, V, passim;


(13) منابع و تحقیقات : احمد لطفی ، تاریخ ، استانبول ، ج 5، ص 112، 274؛


(14) F.E. Bailey, British policy and the Turkish reform movement , Cambridge 1942, 72-73;
(15) H. L. Bulwer, Life of Palmerston , London 1870, II, 259;
(16) Ahmed Cevdet Pasa, Teza ª kir , Ankara 1953-1957, I, 7, IV, 221-222;
(17) Orhan Kolog § lu, "1838 Osmanl â -I ngiliz Ticaret Anla í mas â ve M â s â r Tehdidi", TT , no. 60 (1988), 26-37;
(18) "Balta Liman â Ticaret Muhedeleri ve Tatbikat â ", I. Milletler Aras i Turkoloji Kongresi (Teblig § ler), Istanbul 1979, I, 200-206;
(19) idem, "1826 Duzenlemesinden Sonra I zmir I htisab Neza ª reti", TED , no. 13 (1987), 481-520;
(20) idem, "1838 Osmanl â -I ngiliz Ticaret Muahedesi", Turk-I ngiliz I li í kileri 1583-1984 , Ankara 1985, 53-59;
(21) idem, Osmanl i -Ingiliz Iktisadi Munasebetleri, I: 1580-1838 , Ankara 1974, 92 f.;
(22) ibid, II: 1838-1850 , 1976, 22f.;
(23) idem, "Tanzimat Devri Osmanl â -I ngiliz Gumruk Tarifeleri", TED , no. 4-5 (1974), 335-393;
(24) ì evket Pamuk, "150. Y â l â nda Balta L ª â man â Ticaret Antla í mas â ", TT , 38-41;
(25) V.J.Puryear, International economics and diplomacy in the Near East , California 1935, 107-145;
(26) Yusuf Kemal Tengir í enk, "Tanzimat Devrinde Osmanl â Devletinin Ha ª ric ª â Ticaret Siya ª seti", Tanzimat I , Istanbul 1940, 289-320;
(27) Ahmet Yucekok, "Emperyalizm Yorungesinde Osmanli Imparatorlugu- 1838 Ticaret Sozlesmeleri", SBFD , XXIII/1 (1968), 381-425.

/ ) د. ا. د. ترک / مباهات س . کوتوک اوغلی (