responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3299

 

التجلیّات الاءلهیّة ، کتابی عرفانی به عربی در بارة توحید و تجلیات آن ، از محیی الدین ابن عربی * . وی این کتاب را در اوایل اقامت در مشرق اسلامی و پیش از عزیمت به دمشق (620) و به خواهش صدرالدین قونیوی * نوشته است (ابن عربی ، مقدمة طاهری عراقی ، ص پنج ، همان ، مقدمة یحیی ، ص 4، 16، 18). تاریخ دقیق تألیف آن معلوم نیست ؛ چون در یکی از نسخه های آن تاریخهای چند «سَماع » ذکر شده (606، 617 و 627)، احتمالاً پیش از 606 تألیف شده است (همان ، مقدمة طاهری عراقی ، ص 5، نیز رجوع کنید به همان ، مقدمة یحیی ، ص 83 ـ 84). ابن عربی در فهرستی که در 627 از مصنفات خود تهیه کرده و نیز در اجازه نامه اش به الملک المظفر در 632 راجع به نقل نوشته هایش ، از این کتاب نام برده است (همان ، مقدمة یحیی ، ص 4). به نظر ابن عربی (مقدمة یحیی ، ص 56) به توحید ــ چنانکه شایسته است ــ پرداخته نشده و مباحث آن بدقت تحلیل نشده است . به نظر او (همان ، مقدمة یحیی ، ص 57) مشایخ صوفیه به حسب فکر و اراده و حس و ذوق خود، به ساحت توحید مخلصانه قدم نهاده اند، اما توفیق صعود بمراتب متعالی آن را نیافته اند، ازینرو وی در التجلیّات در قالب سفری انفسی ، به صورت شخصی غریب از زمان و مکان ظاهر شده که همراهش امانتی است که برای قدما و معاصران او مجهول بوده است . او در تجلیات گوناگون این سفر، از مشایخ متقدم صوفیه در بارة توحید و مظاهر گوناگون آن پرسش کرده و خود پاسخ داده است (همان ، مقدمة یحیی ، ص 17)؛ مثلاً با جُنَید در بارة غیب و شهود حق (ص 372) و تجلی توحید ربوبی (ص 407ـ 410) سخن گفته و با حلاج در بارة تجلی العلة (ص 382ـ 387) و با ذوالنون (ص 392ـ393) در بارة تشبیه و تنزیه و با ابن عطا در بارة تجلیات معرفت (ص 417ـ419) گفتگو کرده است . برخی مشایخ صوفیه ، از جمله جنید (ص 408ـ410) و ابوسعید خَرّاز ( رسائل ، ج 2، ش 23، ص 34)، از پاسخ به پرسشهای ابن عربی و ادامة گفتگو با او اظهار ناتوانی کرده اند. به نظر ابن عربی (ص 313ـ316) آمیختگی دو نور ایمان و اسلام در انسان ، موجب وصول به مقام کشف و معاینه و مطالعه خواهد شد. او می گوید (ص 343) شرط آگاه شدن انسان از غیب ، طهارت نفس و پیراستگی از کدورات بشری است . ابن عربی در این کتاب (ص 348ـ350) به مخاطب توصیه کرده است که از لذاتی که موجب حجاب می شود، بپرهیزد و به علم ــ که نزد وی شریفترین مقام است و موجب عبودیت انسان می شود ــ متحقق شود. او توحید را دارای سه مرتبه می داند: توحید عِلم که توحید دلیل یا توحید عامه است ؛ توحید حال که در آن حق ، وصف عارف می شود؛ بار دیگر توحید عِلم که توحید مشاهده است و این مرتبة شهود اشیا از حیث وحدانیت است (ص 353ـ 354). التجلیّات الاءلهیـّة را، به دلیل شیوة خاص آن در ادای معانی و تصور افکار، در میان آثار ابن عربی بی مانند دانسته اند و گفته اند که از نظر ادبی می توان آن را با رسالة الغفران ابوالعلاء مَعَرّی (متوفی 449) مقایسه کرد. در این کتاب مبحث تجلیات به طور پراکنده و موجز مطرح شده ، اما مباحث توحید، تحلیلی و تفصیلی است (همو، مقدمة طاهری عراقی ، ص شش ـ هفت ). ابن عربی در دیگر آثار خود نیز بحث توحید را مطرح کرده ، اما در این کتاب به صورتی بدیع به آن پرداخته است (مقدمة یحیی ، ص 54). ابن تَیمیَّه این کتاب را «التخیّلات الشیطانیّة » نامیده است (همان ، مقدمة یحیی ، ص 5، پانویس 1). ماسینیون نیز در تحلیل انتقادی از آن گفته است که عقیدة توحید در این کتاب ، بر پایة تمایز قایل نشدن میان وحدت عددی و وحدت ذاتی است (همانجا).

پنج تعلیقه و شرح بر التجلیّات الاءلهیّـة نوشته شده که بترتیب اهمیت عبارت اند از: 1) تعلیقات ابن سودکین . به گزارش ابن سودکین (متوفی 646)، در 610 یکی از عالمان حلب از این کتاب انتقاد کرد. ابن عربی در آن هنگام در حلب نبود، اما پس از بازگشت وی (610 یا 611)، ابن سودکین ماجرا را برای او نقل کرد و ابن عربی در توضیح و تبیین متن کتاب مطالبی گفت

و او آنها را نوشت ؛ ازینرو تعلیقات ابن سودکین متمم کتاب

به شمار می آید (ابن عربی ، مقدمة یحیی ، ص 4ـ11). تعلیقات ابن سودکین را به اشتباه به صدرالدین قونیوی نسبت داده اند (یحیی ، ص 233). 2) کشف الغایات فی شرح مَاَاکْتَنَفَتْ علیه التَّجَلیّات که در متنِ دستنوشت آن ، به هویت مؤلف و زمان و مکان تألیف و غرض مؤلف از تألیف آن اشاره نشده است (ابن عربی ، مقدمة یحیی ، ص 3، 11). بروکلمان ( > ذیل < ، ج 2، ص 284) نوشته ای با عنوان کشف الغایات شرح کتاب التجلیّات از تألیفات عبدالکریم گیلانی (جیلی ، متوفی 820) معرفی کرده که نسخة خطی آن در کتابخانة رضا در رامپور هند موجود است ، اما معلوم نیست که این کتاب شرح التجلیّات الاءلهیّـة ابن عربی باشد ( رجوع کنید به ابن عربی ، مقدمة یحیی ، ص 11). 3) فصوص الیاقوت فی اسراراللاهوت ، تألیف ابراهیم بن حیدر صفوی (1151) در شرح قسمتهایی از التجلیّات الاءلهیّـة و فصوص الحکم (یحیی ، همانجا). 4) شرح بخشی از التجلیّات که مؤلف آن نیز ناشناخته است (همانجا). 5) تعلیقات و حواشی عثمان یحیی .

التجلیّات الاءلهیّـة نخستین بار در 1367 بر اساس نسخة خطی کتابخانة آصفیة حیدرآباد و به اهتمام مؤسسة دایرة المعارف العثمانیّة در مجموعة رسائل ابن عربی در حیدرآباد دکن چاپ شد و بعدها در بیروت (بی تا.) افست گردید. سپس عثمان اسماعیل یحیی متن تصحیح شدة آن را همراه با تعلیقات ابن سودکین و کشف الغایات فی شرح مااکتنفت علیه التجلیّات و مقدمه و حواشی خود، در نُه شمارة مجلة المشرق در بیروت (1966ـ 1967) چاپ کرد. این چاپ 109 فصل ، و هر فصل عنوانی مستقل و چند بند دارد و در آن توضیحات شارحان و مصحح به صورت پانویس آمده است . این متن با مقدمة فارسی احمد طاهری عراقی در 1367ش در تهران چاپ عکسی شده است . مزیّت این چاپ ، فهرستهای متنوع و دقیقی است که مصحّح برای آن تهیه کرده است .


منابع :
(1) ابن عربی ، التجلیّات الاءلهیّـة ، همراه با تعلیقات ابن سودکین ، و، کشف الغایات فی شرح ما اکتنفت علیه التجلیّات ، چاپ عثمان اسماعیل یحیی ، تهران 1367ش ؛
(2) همو، رسائل ابن العربی ، ج 2، ش 23: کتاب التجلیّات ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(3) عثمان اسماعیل یحیی ، مؤلَّفات ابن عربی : تاریخها و تصنیفها ، ترجمة عن الفرنسیة احمدمحمد طیب ، ( مصر ) 1413/ 1992؛


(4) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949, Supplementband , 1937-1942.

/ حسن سیدعرب /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3299
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست