تِجانی ، خاندان ، از خاندانهای مشهور به علم و ادب و متصدیان امور دیوانی دولت حفصیان * (حک : 625ـ981) در تونس . این خاندان خود را به قبیلة تِجان ، یکی از قبایل مراکش (مغرب اقصی ) نسبت می دهند (تجانی ، مقدمة عبدالوهاب ، ص 7). افراد این خاندان حدود سه قرن به کارهای دیوانی و علمی در دربار سلاطین حفصی مشغول بودند (همان مقدمه ، ص 11؛ نیفر، ج 1، ص 279).

به نظر می رسد ابوالقاسم تجانی نخستین فرد از این خاندان بود که با سپاه عبدالمؤمن موحدی (حک : 524 ـ 558) در حدود 555 در فتح تونس (افریقیه ) شرکت کرد و در آنجا اقامت نمود و ازدواج کرد و جزو دبیران دولت موحدون * گردید (تجانی ، مقدمة عبدالوهاب ، ص 7ـ 8). فرزند او محمد نیز شغل دبیری امیران تونس را برگزید (همان مقدمه ، ص 8).

در سال 600 که بنوغانیه * ، از بازماندگان مرابطون ، تونس را تصرف کردند، محمد در معرض مصادرة اموال و املاک قرار گرفت ، اما با سرکوب شدن بنوغانیه به مقام پیشین خود بازگشت (تجانی ، ص 356، مقدمة عبدالوهاب ، ص 8 ـ9).

در آغاز حکومت حفصیان در تونس (625) ابراهیم و احمد، فرزندان محمد تجانی ، از دولتمردان و دبیران حکومت شدند و جایگاه والایی نزد ابوزکریا یحیی / ابوزکریای اول (حک : 625ـ647)، بنیانگذار دولت حفصیان ، یافتند (همان ، مقدمة عبدالوهاب ، ص 9). نسل خاندان تجانی از این دو برادر است (همان مقدمه ، ص 10).

ابراهیم (متوفی ح 660) در پاسخ به منتقدانِ قصیدة سینیة ابن اَبّار ــ که وی آن را در محضر ابوزکریای اول سروده و از وی برای نجات شهر بَلَنْسیه (والِنثیا/ والنسیا) مدد جسته بود ــ کتابی به نام مؤازرة الوافد و مبارزة الناقد فی الانتصار لابن الابـّار نوشت که تقدیر و ستایش معاصرانش را به دنبال داشت (همان مقدمه ، ص 9ـ10؛ محفوظ ، ج 1، ص 205).

چند تن از شخصیتهای برجستة علمی و ادبی که از نسل این دو برادر بودند و در برخی منابع تاریخی به آنها اشاره شده است عبارت اند از:

1) ابوالحسن علی بن ابراهیم تجانی . او در 635 در تونس به دنیا آمد (ابن طواح ، ص 165؛
وادی آشی ، ص 59؛
نیفر، ج 1، ص 303). دروس مقدماتی را نزد نیای مادری اش ، قاضی ابوالقاسم جُمَحی و پدرش ، ابراهیم تجانی ، فراگرفت (ابن طواح ، ص 162ـ163؛
وادی آشی ، همانجا). همچنین نزد استادانی چون ابن ابّار و حازم قَرطاجِنی و ابن غماز و ابوعبداللّه سوسی تلمذ کرد (مراکشی ، سفر اول ، قسم 1، ص 413؛
وادی آشی ، همانجا).

او فقیه و ادیب و کاتب و از شعرای خوش قریحه بود و در سرودن اشعار، سریع البدیهه و حاضرجواب و شوخ طبع بود (ابن طواح ، ص 162؛
وادی آشی ، ص 59 ـ60؛
نیز رجوع کنید به ابن رُشید، ج 2، ص 199).

ابوالحسن علی تجانی پس از مرگ استادش ابن غماز قاضی و محدّث تونسی در 693، اخبار و آثار وی را در کتابی به نام تسلیة القلب الحزین فی مراثی قاضی قضاة المسلمین گردآورد (مراکشی ، سفر اول ، قسم 1، ص 412ـ413؛
وادی آشی ، ص 40؛
محفوظ ، ج 1، ص 215). برخی مورخان ، کتاب علامة الکرامة فی کرامة العلامة را اشتباهاً به وی نسبت داده اند (محفوظ ، ج 1، ص 216).

عَبدَری ، نویسندة سفرنامه ای معروف به رحلة العَبدری ، ابوالحسن تجانی را بسیار ستوده و اشعاری از وی نقل کرده و تأکید کرده است که بیشتر اعضای خاندان تجانی ادیب و شاعر و دانشمندند و نیز بیشتر آنان ، چه زن چه مرد، قریحة شعری دارند (ص 257ـ263).

ابوالحسن تجانی دوازدهمین معلم از خاندان تجانی بود که به تعلیم در مسجد تونس پرداخت (عبدری ، ص 257).

او در 684 عازم حج شد و مدتی ناخواسته در طرابلس اقامت گزید و بعد از انجام مناسک حج به تونس بازگشت و به تدریس مشغول شد و در صرف و نحو عربی سرآمد شد (تجانی ، ص 258؛
سیوطی ، ج 2، ص 141؛
نیفر، ج 1، ص 303ـ304).

تجانی شاگردان بسیاری تربیت کرد که مشهورترین آنها محمدبن جابر وادی آشی مؤلف برنامج الوادی آشی و ابومحمد عبداللّه تجانی نویسندة سفرنامة معروف رحلة و عبدالواحد محمدبن طواح مؤلف سبک المَقال لفک العقال بودند (ابن طواح ، ص 162؛
وادی آشی ، ص 59ـ60؛
محفوظ ، ج 1، ص 214).

ابوالحسن تجانی در 713 و به روایتی در پانزدهم صفر وفات یافت (ابن طواح ، ص 165؛
وادی آشی ، ص 60، پانویس 2).

2) ابوحفص عمربن ابراهیم تجانی . او برادر ابوالحسن تجانی و همانند وی فقیه و ادیب و شاعر بود. عبدری با وی ملاقات کرده و ابیاتی از اشعار او را در سفرنامه اش آورده است (عبدری ، ص 262ـ263؛
تجانی ، مقدمة عبدالوهاب ، ص 15).

3) ابوالفضل محمدبن علی بن ابراهیم بن محمدبن ابی القاسم تجانی . او دبیر دیوان انشا در دربار ابوعَصیده (حک : 694ـ709) و ابویحیی زکریا لحیانی (حک : 711ـ717) و پسرش محمدبن یحیی معروف به ابوضربه (حک : 717ـ 718) بود (تجانی ، همانجا؛
محفوظ ، ج 1، ص 217) و از نوابغ عصر و از شعرای مشهور تونس به شمار می رفت . پسرعمویش ، عبداللّه تجانی ، قصاید و نامه هایی از او را در کتابش نقل کرده است (تجانی ، مقدمة عبدالوهاب ، ص 16). ابوالفضل محمد تجانی کتابهای متعددی داشته که اکنون موجود نیست . به استناد برخی منابع ، مهمترین آنها دو کتاب الناسم و الحِلی التیجانیة ( فی ) و الحِلل التجانیة ، در بارة تراجم بزرگان و نوابغ خاندان تجانی ، بوده است (مقّری ، ج 4، ص 121؛
تجانی ، مقدمة عبدالوهاب ، ص 16ـ17؛
محفوظ ، همانجا).

ابوالفضل تجانی به همراه سلطان ابوضربه به مصاف ابوبکر حفصی ، سلطان مراکش ، رفت و در همان نبرد در 718 کشته شد (محفوظ ، همانجا؛
تجانی ، مقدمة عبدالوهاب ، ص 15ـ16).

4) محمدبن ابراهیم تجانی . در تونس به دنیا آمد و در همانجا نزد علمای وقت تلمذ کرد (نیفر، ج 1، ص 279ـ280) و وارد دیوان انشا شد. آنگاه به بِجایه رفت و در 684 دبیرِ دربار الواثق باللّه ابو زکریا یحیی بن اسحاق حفصی (حک : 683ـ 698) شد و سپس به فرمان سلطان ابویحیی زکریا لحیانی به تونس بازگشت و بخشی از کار دیوان رسایل را به عهده گرفت (تجانی ، مقدمة عبدالوهاب ، ص 17ـ 18). در 706 امیر ابویحیی زکریا هنگام سفر به مشرق و سفر حج ، محمد تجانی را در رأس دیوان انشا قرار داد (همان مقدمه ، ص 18). محمد تجانی شعر نیز می سرود ( رجوع کنید به تجانی ، ص 19؛
نیفر، ج 1، ص 280ـ283).

او در حدود 710 درگذشت . از وی دو فرزند به نامهای ابوالعباس احمد و ابومحمد عبداللّه به جا ماند (تجانی ، مقدمة عبدالوهاب ، ص 18ـ19).

5) ابوالعباس احمدبن محمد تجانی . از تاریخ تولد و فوت و زندگی او اطلاعی در دست نیست ؛
فقط می دانیم که در تونس به دنیا آمد و در آنجا علم و ادب آموخت . او نیز همانند دیگر افراد خاندانش شعر می سرود (نیفر، ج 1، ص 292ـ 295).

6) عبداللّه بن محمدبن ابراهیم تجانی . او مشهورترین و نامدارترین عضو این خاندان به شمار می رود ( رجوع کنید بهتجانی * ، عبداللّه ).

7) احمدبن محمدبن عبداللّه تجانی مشهور به ابوالعباس بن کُحَیل . در 802 در تونس به دنیا آمد (ابن قاضی ، ج 1، ص 88؛
تنبکتی ، ص 126؛
وزیر، ج 1، ص 631؛
تجانی ، مقدمة عبدالوهاب ، ص 30؛
مخلوف ، ص 258). سخاوی (ج 2، ص 136) نام او را «بجائی » ضبط کرده است .

او نزد بزرگانی چون عیسی غَبرِینی و محمدبن آجُرُّم صَنهاجی و محمد عَجِیسی دانش آموخت (سخاوی ، ج 2، ص 136ـ137؛
مقّری ، ج 5، ص 428؛
محفوظ ، ج 1، ص 206).

در 846 در قاهره با ابن حَجَر عَسقَلانی و سخاوی ، هر دو از مورخان مشهور مصری ، ملاقات کرد و زندگی اش را برای سخاوی شرح داد. سخاوی در الضوء اللامع شرح زندگی او را بتفصیل آورده است (سخاوی ، همانجا؛
محفوظ ، ج 1، ص 207؛
تجانی ، مقدمة عبدالوهاب ، ص 30ـ31). از وی کتابهایی چون المقدمات ، الوثائق العصریة ، عون السائرین الی الحق باقی مانده است (سخاوی ، ج 2، ص 137؛
وزیر، همانجا؛
تجانی ، مقدمة عبدالوهاب ، ص 31؛
محفوظ ، ج 1، ص 208؛
مخلوف ، ص 258ـ259).

احمد تجانی در 856 از سمت قاضی عسکری کنار گذاشته شد (زرکشی ، ص 145)، اما سال بعد به مقام سابقش بازگشت (زرکشی ، ص 147) و تا 865 در این سمت باقی ماند، آنگاه مفتی شهر شد. وی در اواخر 865 (زرکشی ، ص 152؛
محفوظ ، ج 1، ص 207ـ 208) یا در 869 وفات یافت (سخاوی ؛
تجانی ، همانجاها؛
عبدالوهاب ، 1990، ج 1، بخش 2، ص 793ـ 795).

از زنان مشهور آل تجانی ، زنی به نام زینب بود که به روایتی ، مادر علی بن ابراهیم تجانی و به روایتی دیگر، خواهر وی (تجانی ، مقدمة عبدالوهاب ، ص 13ـ 15؛
عبدالوهاب ، 1966، ص 110) بود. زینب اشعاری سروده که عبدری چند بیت آن را، به نقل از ابوالحسن علی ، آورده است (عبدالوهاب ، 1966، ص 111).

---

منابع :
(1) ابن رشید، مل ء العیبة بما جمع بطول الغیبة فی الوجهة الوجیهة الی الحرمین مکة و طیبة ، ج 2، چاپ محمدحبیب بن خوجه ، تونس 1982؛
(2) ابن طواح ، سبک المقال لفکّ العقال ، چاپ محمدمسعود جبران ، بیروت 1995؛
(3) ابن قاضی ، درة الحجال فی اسماء الرجال (ذیل وفیات الاعیان )، چاپ محمد احمدی ابوالنور، ج 1، قاهره 1390/ 1970؛
(4) عبداللّه بن محمد تجانی ، رحلة التّجانی ، چاپ حسن حسنی عبدالوهاب ، تونس 1377/ 1958؛
(5) احمدبابا بن احمد تنبکتی ، نیل الابتهاج بتطریز الدیباج ، چاپ عبدالحمید عبداللّه هرامة ، طرابلس 1398/ 1989؛
(6) محمدبن ابراهیم زرکشی ، تاریخ الدّولتین الموحّدیّة والحفصیّة ، چاپ محمد ماضور، تونس 1966؛
(7) محمدبن عبدالرحمان سخاوی ، الضوء اللامع لاهل القرن التاسع ، قاهره ( 1354ـ1355 ) ؛
(8) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النّحاة ، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم ، قاهره 1384؛
(9) حسن حسنی عبدالوهاب ، شهیرات التونسیات ، تونس 1966؛
(10) همو، کتاب العمر فی المصنّفات والمؤلفین التونسیّین ، ج 1، چاپ محمد عروسی مطوی و بشیر بکوش ، بیروت 1990؛
(11) محمدبن محمد عبدری ، رحلة العبدری المسماة الرحلة المغربیة ، چاپ محمد فاسی ، رباط 1968؛
(12) محمد محفوظ ، تراجم المؤلفین التونسیین ، بیروت 1982ـ1986؛
(13) محمدبن محمد مخلوف ، شجرة النور الزکیّة فی طبقات المالکیة ، قاهره 1349ـ1350، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(14) محمدبن محمد مراکشی ، الذیل و التکملة لکتابی الموصول و الصّلة ، سفر اول ، چاپ محمدبن شریفه ، بیروت : دارالثقافه ، ( بی تا. ) ؛
(15) احمدبن محمد مقّری ، نفح الطیب ، چاپ احسان عباس ، بیروت 1388/ 1968؛
(16) محمد نیفر، عنوان الاریب عمّا نشأ بالبلاد التّونسیّة من عالم اریب ، تذلیل و استدراک علی نیفر، بیروت 1996؛
(17) محمدبن جابر وادی آشی ، برنامج الوادی آشی ، چاپ محمد محفوظ ، بیروت 1982؛
(18) محمدبن محمد وزیر، الحلل السّندسیّة فی الاخبار التونسیّة ، چاپ محمدحبیب هیله ، بیروت 1985.

/ ستار عودی /