بالْطه جی ، محمدپاشا ، تَبَردار (1071ـ1124) صدراعظم عثمانی دورة سلطان احمد سوم * . در عثمانجق (مرزیفون ) تولّد یافت و، چون از خانواده ای مسلمان بود، در پرتو «انتساب » توانست به خدمت بیرونی قصر سلطان درآید. شغل دیوانی خود را از منشیگری آغاز کرد و، با لطف و حمایت حبشی علی آغا و سایر «بیرون آغا(سی )»ها، در 1099 به درجة «خلیفه » رسید و سپس به خدمت والده سلطان ، خدیجة تَرخان ، درآمد. سپس شاهزاده احمد (بعدها احمد سوم ) او را وارد دستة «بالطه جیان سرای عتیق » کرد، که در آنجا به جهت ویژگیهای موسیقایی صدایش ، به مؤذن خوش آواز (گوزلجه مؤذن ) شهرت یافت . هنگامی که حبشی علی ، در 1107 رئیس خواجگانِ حرم «دارالسعاده آغاسی » سلطان مصطفای دوم * شد، بالطه جی منشی خصوصی حامی خود گردید و ازینرو در زمرة نزدیکان سلطان و شاهزاده احمد پذیرفته شد. بالطه جی ، هنگام جلوس احمد در 10 ربیع الثانی 1115، با 9 سال تجربة خدمت حضوری و سفر به همة نقاط قلمرو حکومت عثمانی ، به مقام میرآخوری * ارتقا یافت . اما انتصابش به «تحصیلداریِ» حلب او را از خدمت دربار دور کرد. در 8 رجب 1116، صدراعظم قلایلی قوز احمدپاشا او را با منصب قپودان پاشایی * به مقام وزیری ارتقا داد. بالطه جی در 27 شعبان 1116 صدراعظم شد، و لذا می بایست جایگاه خود را در برابر جمع رقیبان به رهبری علی پاشا چورلیلی * و ابراهیم پاشا نوشهری * حفظ کند. محمدپاشا، با سوءاستفاده از وحشت مدام سلطان از شورش و خلع شدن ، این تصوّر را در او پدپد آورد که وجودش در دربار ضروری است . وی با دسیسه چینی و متهم کردن ناروای حسین پاشا نشانجی به تهیة مقدمات شورش و، در پی آن ، تبعید او به جزیرة استانکوی ، موفق شد خود را از مباشرت او در مسائل مالی خلاص کند. سلطان تا دیر زمانی ندیم قدیمی خود را، به رغم بیکفایتی آشکارش در مسائل مالی ، تحمل کرد.

سرانجام ، سلطان تصمیم گرفت علی پاشا چورلیلی ، دوست صمیمی معتمد خودرا که سیاستمداری شایسته نیز بود،جایگزین بالطه جی کند (19 محرم 1118). صدراعظم پیشین ، با انتصاب به سمت بیگلربیگی * ارزروم ، محترمانه تبعید و در 1119 به سقز * (خیوس ) منتقل شد. پس از آن ، به سمت بیگلربیگی به حلب رفت که در آنجا نابی * شاعر به خدمتش پیوست .

در 14 جمادی الا´خره 1122، احمد سوم تصمیم گرفت باردیگر دوست قدیم خود را به وزارت برگزیند. بالطه جی در واقع ، تا 3 شعبان در استانبول برسرکار بود. در این هنگام ، یک «گروه هوادار جنگ » که هدفش به راه انداختن جنگی تازه با روسیه بود، تشکیل شد که بر سایر جریانات تفوّق یافت . کارل دوازدهم ، پادشاه سوئد، ملقب به «دمیرباش * » (آهنین سر)، که از 1121/1709 به قلمرو عثمانی پناه برده بود، در دسیسه ها مشارکت داشت . همپیمان عثمانی او، خان کریمه ، دولت گرای ( رجوع کنید به خانهای کریمه * ) دوم (دورة دوم حک : 1120ـ1125) بود که در 1122/1710 به استانبول آمد تا هدفهایی را که از جنگ با پطر کبیر، تزار روس ، داشت عملی سازد.

در 28 رمضان 1122/8 نوامبر 1710، مجمع «مشورت عظیمه » در قصر سلطان تشکیل یافت و به روسها اعلان جنگ داده شد. فرماندهی سپاه به صدراعظم جدید محوّل شد. عملیات جنگی معروف به پروت در بهار 1123/1711 آغاز یافت . تزار به روش سیاسی نتوانست از اقدام عثمانیها جلوگیری کند و دو لشکر، پس از راه پیمایی به جانب یکدیگر، در 12 جمادی الا´خره / 18 ژوئیه در بُغدان * (مُلداوی ) نزدیک خان تپه سی (استانیلِستی ) در ساحل رود پروت ، در سراشیبی جاده ای از یاش * (یاسی ) با یکدیگر برخورد کردند. هیچکس در لشکر روسیه نمی دانست که بالطه جی نزدیک شده است . عثمانیان ، که بسیاری از تاتارها و قزاقها و سپاهیان لهستان آنها را تقویت می کردند، مجموعاً 000 ، 120 تن با 400 تفنگ ، و سخت مجهّز بودند. لشکر روسیه ، با 000 ، 40 پیاده و 000 ، 14 اسب و 122 تفنگ ، سه هفته بود که دچار فقدان غذا و علوفه بود. نیروی کمکی و تجهیزاتی که شاهزادة بغدان ، دمتریوس کانتمیر (1673ـ1723)، به موجب معاهده ای سرّی ، ناظر به جنگ روس و عثمانی ، متعهد اعزام آن شده بود، گسیل نشد، زیرا محصولات زراعی در نتیجة خشکسالی و حملة ملخها از میان رفته بود. در 5 جمادی الا´خره 1123/11 ژوئیة 1711، لشکر بالطه جی روسها را کاملاً محاصره کرد و آمادة حملة عمومی با توپخانه شد. پطر، که همراه لشکرش بود، دریافت که نیروهایش نابود خواهند شد و عجولانه تصمیم به درخواست صلح و متارکة جنگ گرفت . این تصمیمِ او را نه تنها صدراعظمش ، پترشافیروف بلکه همسرش کاترین نیز تأیید کردند. احتمالاً مداخلة این بانو منشأ آن افسانه های تاریخی شده است حاکی از این که صدراعظم فاسد و رشوه خوار عثمانی بسادگی تسلیم پیشنهادهای روسها شد و همچنین در این ماجرا ملکه جواهرات خویش را به شخص بالطه جی تقدیم و از او دلرباییها کرد. به هر حال ، بالطه جی ، پیشنهادهای روسیه را آسان پذیرفت . وی پیش از آن با عقب نشینی روسها از آزوف (آزاق )، تخریب استحکامات جدیدالتأسیس آنان در تاگانروگ و کمنی زتون و در امتداد سواحل دنیپر، تعطیل سفارت دایمی روسیه در باب عالی ، تخلیة قلمرو لهستان و ضمانت روسها برای عدم مداخله در مسائل آن کشور قانع و راضی شده بود. تمام زندانیهای عثمانی می بایست آزاد می شدند و به شاه سوئد اجازه و ایمنی عبور داده می شد. سپاهیان روس ، در ازاء عقب نشینی داوطلبانه ، از نظر غذا تأمین می شدند. در 6 جمادی الا´خره 1123/12 ژوئیه 1711، به رغم اعتراضات دولت گرای خان دوم و نمایندة کارل دوازدهم و ژنرال لهستانی ، پونیاتوفسکی ، معاهدة صلح با شتاب بسته شد. ظاهراً پیروزی خلاف انتظار بالطه جی او را از خود بیخود کرده بود. به هر حال ، گویا معلوم شده بود که ینی چریها برای جنگ در این سرزمین و در ایران انگیزة لازم را نداشتند و سپاهیان همواره از تحمل خسارات جنگی متمادی ناراضی بودند. وانگهی ، چه بسا بی اعتمادی صدراعظم نسبت به گروه فشار سیاسی پیرامون پادشاه سوئد در بِنْدِر * او را به تسلیم شدن به شرایط ، پیش از آنکه آنان بتوانند مداخله کنند، سوق داده باشد.

اخبار پیروزی و صلح ابتدا در استانبول بخوبی پذیرفته شد؛ امّا چون صدراعظم بازگشت خود را به پایتخت ، به عذر طولانی شدن مذاکرات با روسها برای تکمیل عهدنامه ، به تأخیر انداخت ، سلطان به وی بد گمان شد. در واقع ، فقدان نتایج مستقیم مثبت صلح سبب ناخشنودی عمومی از مشی سیاسی صدراعظم شد. گروه مخالف روسیه ، زیر لوای «علمای برجسته »، توانستند بر دوستداران صلح فایق آیند. پس از ورود سپاه به ادرنه ، به فرمانده کل ، بالطه جی ، فرمان داده شد مُهر وزارت را تحویل دهد. او در زندان بستانجی باشی بازداشت و حکم صورت برداری از داراییها و پول نقد او صادر شد. خود او به جزایر مِدِلْلی (لِسبوس ) و بعدها به لِمْنی تبعید شد و هنگام اقامتش در آنجا از مصادرة داراییش آگاهی یافت . احتمالاً والده سلطان برای نجات جان او وساطت کرد، امّا دو معاون اصلی او در دیوان ، یعنی مباشر او، عثمان آغا و منشی او، عمرافندی ، محکوم به مرگ شدند. بالطه جی در پی بیماری کوتاهی در 1124 در لمنی درگذشت . برخی از مورّخان عثمانی او را خائن بزرگ اسلام و دولت عثمانی دانسته اند و برخی دیگر از او به عنوان فرماندة پیروز و موفّق ترک ستایش کرده اند. به نظر می رسد که او پروردة نمونه وار فرهنگ دربار عثمانی و، به گفتة کورات ، بیشترْ اهل قلم و از اشراف عثمانی بود تا سیاستمدار و جنگجویی ترک .

---

منابع :
(1) احمد رفیق (آلتین آی )، بالطه جی محمدپاشا و بیوک پطرو 1711ـ1911 ، استانبول 1327؛
(2) همو، ممالک عثمانیه ده دمیر باش شارل ، استانبول 1332 , I=) â (TOEM, Kدlliyyat ؛
(3) عطا، تاریخ عطا ، استانبول 1291ـ1293، ج 2، ص 146ـ149؛






M. Munir Aktepe, "Baltaci Mehmed pa í a'nin 1711 Prut Seferi ile ilgili emirleri", in TED , I, Istanbul 1970,

(4) 131-170 (با تصحیحاتی از کــورات ، 1951ـ1953) ;
A. K. An â t, Baltac i Mehmet Pa í a ve Birinici Katerina , Istanbul 1946

(5) (اثـــری غیــرپـژوهـشـی ) ;
Ar í iv K â lavuzu, 1-pl. V.10

(6) ان ،18 اوت 1711) لط (نسخة عکسی و خلاصة یادداشت بالطه جی محمد به والده س ;
(7) D. Cantemir , The history of the growth and decay of the Othman Empire , London 1734-1735, II, 442-445n., 450-453;
I A, s. v. "Baltac â Mehmed Pa í a" (by Akdes Nimet Kurat)

(8) شامل فهرست مفصلی ازمنابع و مواد؛
9- مالة مزبورمبنای مالة حاضرراتشکیل می دهد ;
(10) A.N. Kurat, ed. The despatches of Sir Robert Sutton, Ambassador in Constantinople (1710-1714) , London 1953 (= Camden Soc., 3rd Series, 78);
(11) idem, Ekler I (documents), Istanbul 1943;
idem, ed., "Ha ª zine-i b ª â ru ª n ka ª tibi Ahmed b. Mahmud'un 1123-1711 Prut seferine ait defteri (=

(12) ms. Preuss. Stsb. Or. Abt. 1209)", in TED , IV, Ankara 1966 ، 261-426;
idem, XII. Karl'in Tدrkiye'de kal i í i ve

(13) bu s i ralarda Osmanl i I mparatorlug § u , Istanbul 1943;


(14) idem, Prut seferi ve Bar i í i 1123 (1711 ), Ankara 1951-1953 (= Ankara غn. Dil Tarih ve Cog § rafya Fak. Y. 8-9), رساله ای صریح دربارة این موضوع ;
(15) idem, "Der Pruthfeldzug und der Pruthfrieden von 1711", in Jahrb. f. d. Gesch. Osteuropas , X (1962), 13-66;
(16) Kurat and K.V. Zetterstإen eds., Tدrkische Urkunden , Uppsala 1938 (docs. V. VI. VII);
(17) Sila ¦ h ¤ da ¦ r Fin ¤ dikli Meh ¤ med A gh a, Nus ¤ retna ¦ me , ed. I. Parmaks â zog § lu, Istanbul 1966-1969, II (index);
(18) S`O , IV, 208ff.;
(19) B. H. Sumner, Peter the Great and the Ottoman Empire , Oxford 1949, 37-43;
(20) W. Theyls, Gedenkschriften betreffende het Leeven van Karel de XII... geduurende sijn verblijf in het Ottomannische gebied... , Leiden 1721, I, 6-29 (Fr. tr., Mإmoire pour servir ب l'histoire de Charles XII , Leiden 1722);
(21) Voltaire, Remarques d'un seigneur polonais (= St. Poniatowski) sur l'histoire de Charles XII, roi de Suةde , The Hague 1741.

) / د. اسلام / گروت (