responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3257

 

تبوک ، ناحیه و شهری در شمال غربی شبه جزیرة عربستان و نام یکی از غزوات رسول اکرم .

1) ناحیه و شهر. این ناحیه از غرب به دریای سرخ و از شمال به کشور اردن و از شرق به دو منطقة جوف و حائل و از جنوب به منطقة مدینه محدود می شود ( الموسوعة العربیة العالمیة ، ذیل مادّه ؛ قثامی ، ج 1، ص 85). بعضی مورخان و جغرافیدانان مسلمان تبوک را جزو سرزمین شام (بلاذری ، ص 67؛ بکری ، ج 1، ص 303) و بعضی دیگر آن را جزو قلمرو حجاز شمرده اند (جوادعلی ، ج 1، ص 167؛ کحّاله ، ص 131). یاقوت حموی (ذیل مادّه ) آن را جزو هر دو سرزمین ذکر کرده است . اختلاف نظر مورخان اسلامی بدان سبب است که این ناحیه در میان راه شام به حجاز قرار گرفته (ابن رسته ، ص 183؛ ابن خرداذبه ، ص 150) و به نوشتة قثامی (ج 1، ص 85 ـ86) در مرز این دو سرزمین واقع شده است . رشته کوه شَرَورَی در چهل کیلومتری شمال تبوک واقع است (قثامی ، ج 2، ص 94) و کوههای حِسْمی ، ناحیة تبوک را از دریای سرخ و خلیج عقبه جدا می سازد ( د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل مادّه ).

ناحیة تبوک دره های سوزان و مخوفی چون الاَخْضَر/ الاُخَیْضِر و العُوَیْنَد و بَقار دارد (ابن بطوطه ، ج 1، ص 127؛ کحّاله ، ص 73؛ قثامی ، ج 1، ص 108) و در مسیر شهر تبوک به مکه زمینهای سوخته ای با سنگهای آتشفشان معروف به «حَرّه » قرار گرفته است (کحّاله ، ص 78ـ79). در مسیر حرکت رسول اکرم از مدینه تا شهر تبوک مساجدی ساخته شد. مورخان نام هفده تا بیست مسجد را ذکر کرده اند، از جمله تاراء و جَوض و حَوصاء و ذوالحِیفَه / ذوالجیفه (واقدی ، ج 3، ص 999؛ ابن هشام ، ج 4، ص 174ـ 175؛ یاقوت حموی ، ذیل «حَوْصاء»). امروزه از این مساجد اثری نمانده است ( دایرة المعارف تشیع ، ذیل مادّه ). درة سَرْغ در 117 کیلومتری شمال غرب تبوک قرار دارد و به سبب توقف خلیفه دوم در آنجا، هنگام حرکتش به شام ، شهرت تاریخی دارد (ابن منظور، ذیل «سرغ »؛ قثامی ، ج 1، ص 91).

از آثار دورة اسلامی ناحیة تبوک ، ثنیّة المِدْراری (مَدِران جدید) واقع در بیست کیلومتری شهر تبوک است که گفته اند پیامبر اکرم در آنجا نماز گزارده است (قثامی ، ج 1، ص 91، 103). محلی نیز به نام منبر پیامبر یا تل پیامبر بر روی کوه شروری واقع است که به گفتة قثامی (ج 2، ص 94) بلال حبشی از فراز آن کوه اذان گفته و صدایش در شهر تبوک شنیده شده است . از 1304 ش / 1925، و پس از آنکه سعودیها حجاز را تصرف کردند تاکنون ، حاکم ناحیة تبوک را سعودیها تعیین می کنند. بیشتر حاکمان تبوک از آل سعود یا آل سِدیر برگزیده می شوند ( د. اسلام ، همانجا).

امروزه ناحیة تبوک به مرکزیت شهر تبوک ، در شمال غربی عربستان سعودی واقع است (جاسر، 1397، ذیل مادّه ؛ قثامی ، ج 1، ص 83). بر اساس تقسیمات اخیر کشوری ، ناحیة تبوک یکی از سیزده ناحیة پادشاهی سعودی است و جزو مهمترین نواحی شمال غربی عربستان است و دروازة ورود به این کشور از سوی شام به شمار می رود ( الموسوعة العربیة العالمیة ، همانجا؛ قثامی ، ج 1، ص 83 ـ84). این ناحیه پنج استان به نامهای الوَجه ، ضَباء، تیماء، أَمْلَج و حَقْل و حدود هشتاد روستا و تعدادی توابع دارد ( الموسوعة العربیة العالمیة ، همانجا؛ قثامی ، ج 1، ص 106).

در سرشماری 1342 ش /1963، جمعیت کل ناحیة تبوک 642 ، 27 تن (جاسر، 1397، همانجا؛ همو، 1970، ص 488ـ 489)، در 1355 ش / 1976، 763 ، 193 تن (قثامی ، ج 1، ص 106؛ جاسر، 1970، ص 488ـ489) و در سال 1379 ش / 2000، نیم میلیون تن بود (محجوب ، ج 8، ص 469؛ الموسوعة العربیة العالمیة ، همانجا).

شهر تبوک در چهار منزلی حِجْر (یاقوت حموی ، ذیل مادّه ؛ حِمْیَری ، ص 130) و شش منزلی مَدْیَن (یاقوت حموی ، همانجا) و یازده منزلی دمشق (شام ) و دوازده منزلی مدینه قرار دارد (یاقوت حموی ، همانجا؛ قس قثامی ، ج 1، ص 85). تبوک آب فراوان و هوای معتدل دارد و ارتفاع آن از سطح دریا نهصد متر است ( الموسوعة العربیة العالمیة ، همانجا؛ قس د. اسلام ، همانجا؛ قثامی ، ج 1، ص 107). این شهر را رشته کوههای حسمی و شروری احاطه کرده است (یاقوت حموی ، همانجا).

در بارة وجه تسمیة تبوک میان مورخان اختلاف نظر وجود دارد. محمدبن احمد ازهری (متوفی 370)، لغوی نامدار عرب ، نوشته است که اگر تاء تبوک جزو اصل کلمه باشد، از تَبَک گرفته شده و من معنی آن را نمی دانم و اگر تاء استقبال باشد، از بَاکَتْ تَبُوکُ است ، وی برای این وجه اشتقاق چند معنا ذکر کرده است (رجوع کنید به ج 10، ص 154، ذیل «تبک »، ص 405، ذیل «باک »). بعضی این نام را برگرفته از نام چشمه ای متعلق به فرزندان سعد از قبیلة بنی عُذرَه دانسته اند (رجوع کنید به یاقوت حموی ، همانجا) و برخی نیز آن را به جمله ای نسبت داده اند که پیامبراکرم هنگام رسیدن به چشمة تبوک فرمود (بکری ، ج 1، ص 303؛ یاقوت حموی ، همانجا؛ ابن منظور، ذیل «بوک »؛ حمیری ، همانجا). برخی مورخان معاصر عرب معتقدند که تبوک برگرفته از واژة لاتینی ثپوکا است که این واژه نیز از تپوا ، دیگر واژة لاتینی ، به معنای «سرزمین مهجور و دورافتاده » (جاسر، 1397؛ الموسوعة العربیة العالمیة ، همانجاها) مشتق شده است . بَطلَمیوس واژة تپوا را در کتاب الجغرافیا ی خود (ص 198، 202) به کار برده است ، ازینرو بعضی نسبت نامگذاری آن را به جملة پیامبر اکرم رد کرده اند (جاسر، 1397، همانجا؛ قثامی ، ج 1، ص 96؛ جوادعلی ، ج 4، ص 251).

شهر تبوک بیش از 2500 سال قدمت دارد و گفته اند که این شهر بخشی از سرزمین مَدیَن * ــ که نامش در قرآن (اعراف : 85) آمده ــ بوده است ( الموسوعة العربیة العالمیة ، همانجا). تبوک در حدود دو هزار سال پیش شاهد تمدن عظیم نبطیها بود و هنوز هم آثاری از آنان در منطقه به چشم می خورد (قثامی ، ج 1، ص 93). نبطیها از مرکز تبوک ، قلمرو خویش را تا ناحیة باستانی «مداین صالح » (منسوب به حضرت صالح ) توسعه دادند (فیلیبی ، ص 111ـ 131؛ قثامی ، ج 1، ص 86، 112، به نقل از فیلیبی ). این شهر در 106 ق م ، جزو ولایت عربی رومیان قرار گرفت ( د. اسلام ، همانجا). در دورة جاهلی ، تبوک علاوه بر آنکه محل اقامت تعدادی از نظامیان روم شرقی بود (همانجا)، سکونتگاه قبایل گوناگون عرب از جمله بنی عَبْس و مُرَّه و ذِبْیان (قثامی ، ج 1، ص 110) و جُذام (ابن حائک ، ص 243؛ یاقوت حموی ، همانجا؛ قثامی ، ج 1، ص 98ـ99، 110ـ111) و بنی عذره (ابوالفرج اصفهانی ، ج 13، ص 82؛ جوادعلی ، ج 4، ص 41، 246، 251، 431) و بنی لَخم و بَلی ' (ابن حائک ، ص 245؛ یاقوت حموی ، همانجا) و غَسّان و عامِله (یاقوت حموی ، همانجا) و بنی کلب از قبیلة قُضاعَه (جوادعلی ، ج 4، ص 426؛ قثامی ، ج 1، ص 110) بود. در این دوره ، حکومت تبوک را متناوباً قبیلة کلب یا سکون کِنْدی یا بنی عذره برعهده داشتند (ابن خلدون ، ج 2، ص 298؛ جاسر، 1397، همانجا؛ جوادعلی ، ج 4، ص 430). از قرن سیزدهم / نوزدهم تاکنون ، بیشتر ساکنان تبوک از طوایف حَمِیدات و بنی عَطیه و حُوَیْطات و بلی و عَنزَه و بنی کعب بوده اند (کحّاله ، ص 142، 114؛ قثامی ، ج 1، ص 91، 113؛ جاسر، 1970، ص 444).

تبوک در سال نهم /630 با غزوة مشهور پیامبر اکرم شهرت بسیار یافت ، به نحوی که در تمام کتب سیره و مغازی نام آن آمده است (برای نمونه رجوع کنید به واقدی ، ج 3، ص 999؛ ابن هشام ، ج 4، ص 170؛ ابن کثیر، ج 5، ص 17). چاه صالح (بِئر صالح ) را که در این شهر قرار داشت و به صالح پیامبر منسوب بود، ظاهراً ابن عَریض یهودی به دستور خلیفة دوم ، کور کرد (واقدی ، ج 3، ص 1007؛ یاقوت حموی ، همانجا). آثار تاریخی شهر تبوک عبارت اند از: چشمة معروف آن ، که به برکت رسول اکرم همواره پر آب است (واقدی ، ج 3، ص 1012؛ ابن هشام ، ج 4، ص 171؛ قثامی ، ج 1، ص 103)، قلعة تبوک که چشمة مذکور در آن قرار دارد، و دیواری که گفته اند رسول اکرم بر آن تکیه زده است (یاقوت حموی ، همانجا). قدمت قلعة تبوک را بیش از 3500 سال تخمین زده اند ( الموسوعة العربیة العالمیة ، همانجا). این قلعه اقامتگاه اصحاب اَیْکه (شعراء : 176) بود که شعیب پیامبر از شهر مدین برای هدایت آنان (اعراف : 85) مبعوث شد (یاقوت حموی ، همانجا؛ حمیری ، ص 130). مشهورترین اثر اسلامی شهر تبوک ، مسجد توبه است . معروف است که این مسجد را عمربن عبدالعزیز اُموی (حک : 99ـ101) در سال 99 در جایی ساخته که پیامبر اکرم ده شبانه روز در آنجا نماز خوانده اند ( د. اسلام ، همانجا). این مسجد همواره نزد مسلمانان محترم بوده و طی چهارده قرن گذشته بارها بازسازی و نوسازی شده است (واقدی ، ج 3، ص 1017؛ حمیری ، همانجا؛ قثامی ، ج 1، ص 105؛ الموسوعة العربیة العالمیة ، همانجا).

از آنجا که تبوک استراحتگاه حاجیان شام و ترکیه بود (ابن بطوطه ، ج 1، ص 127)، عثمانیها در 965/ 1557 و در 1064 / 1653 قلعه هایی برای آسایش و امنیت حجاج ساختند که هنوز هم این قلعه ها به نام «حِصن حُجّاج » وجود دارند (محجوب ، ج 8، ص 469؛ الموسوعة العربیة العالمیة ، همانجا؛ جاسر، 1970، ص 443؛ د. اسلام ، همانجا). امروزه در اطراف شهر تبوک مکانهای تاریخی بسیاری وجود دارد، مانند مداین صالح ، وادی القُری '، الحِجْر و الجَناب از سرزمینهای ثَمود، مدین و غارهای قوم شعیب و اصحاب ایکه (شعراء : 176) و رَسّ (ق : 12) و حِسْمی ' (قثامی ، ج 1، ص 103).

بسیاری از مشاهیر، مانند ابن بطوطه (متوفی 779) و صلاح الدین صفدی (متوفی 764) و محمدبن رُشَید اندلسی (متوفی 721)، از تبوک دیدن کرده و از سنّت ورود حجاج به تبوک با شمشیرهای برهنه و حالت حمله ، با اقتدا به حرکت پیامبر اکرم در غزوة تبوک ، خبر داده اند (ابن رُشَید، ج 5، ص 7؛ ابن بطوطه ، همانجا؛ قثامی ، ج 1، ص 87). ابراهیم خیاری مدنی که در 1080 / 1669 از تبوک دیدن کرده ، این شهر را وصف کرده و از امنیت و رفاه و دادوستد بازرگانان شام با مردم تبوک خبر داده است (جاسر، 1970، همانجا).

جهانگردان غربی نیز در قرن سیزدهم / نوزدهم از تبوک دیدن کرده اند؛ از جمله گئورگ آگوست والین در 1266/ 1850 تبوک را روستایی کوچک با شصت خانوار و چارلز دوتی در 1294/1877 آن را دهی با چهل خانوار وصف کرده اند و چارلز هوبر هنگامی که از آنجا دیدن کرده خالی از سکنه بوده و او فقط پنج شخص مسلح را در قلعة تبوک دیده است (قثامی ، ج 1، ص 94ـ96؛ فیلیبی ، ص 158ـ159؛ د. اسلام ، همانجا). این شهر به سبب موقعیت حساس جغرافیایی و قرارگرفتن بر سر راه حجاج شام به مدینه و وجود یکی از بزرگترین پایگاههای نظامی عربستان در آن ، از اهمیت بسزایی برخوردار است ( الموسوعة العربیة العالمیة ، همانجا).

پیش از کشیده شدن راه آهن سراسری شام ـ حجاز در 1324/1906، تبوک آبادی (واحه ) بود و حدود دویست تن جمعیت داشت (محجوب ، همانجا؛ قثامی ، ج 1، ص 94ـ96). در 1330 ش /1951 جمعیت آن به دو هزار تن رسید که نیمی از آنان بازرگان و کارمند دولت بودند (قثامی ، ج 1، ص 94ـ96). در سرشماری 1342 ش /1963 جمعیت شهر 016 ، 3 تن (جاسر، 1397، همانجا؛ همو، 1970، ص 488ـ489) و در 1379 ش / 2000 جمعیت آن 000 ، 150 تن بود (محجوب ؛ الموسوعة العربیة العالمیة ، همانجاها).

راه آهن شام ـ حجاز که از تبوک می گذشت ، بین سالهای 1324 تا 1326/ 1906ـ 1908 ساخته شد و تبوک به سبب آن مشهور شد و در جنگ جهانی اول (1914ـ 1918) اهمیت بسیار یافت ( الموسوعة العربیة العالمیة ؛ محجوب ، همانجاها؛ رجوع کنید به حجاز * ، راه آهن ). امروزه این شهر با راههای آسفالت با سایر شهرها مرتبط است . مهمترین راه آن ، تبوک ـ مدینه 674 کیلومتر است (کحّاله ، ص 137؛ قثامی ، ج 1، ص 85؛ الموسوعة العربیة العالمیة ، همانجا). فرودگاه تبوک جزو مهمترین فرودگاههای شمال عربستان است ( الموسوعة العربیة العالمیة ، همانجا؛ قثامی ، ج 1، ص 103).

پس از قیام اعراب و اعلام موجودیت مملکت حجاز، شهر تبوک جزو استان جدید مَعَن شد. در 1320 ش / 1941 نخستین مدرسه و در 1334 ش / 1955 اولین درمانگاه در تبوک تأسیس شد ( الموسوعة العربیة العالمیة ، همانجا). در 1349 ش /1970 رونق اقتصادی و آبادانی فراوانی در شهر پدید آمد (محجوب ، ج 8، ص 469؛ جاسر، 1397، همانجا؛ قثامی ، ج 1، ص 105). در تبوک به علت فراوانی آب وچشمه ، محصولات کشاورزی متنوعی مثل انجیر و انگور و انار و به و خربزه و خرما و زیتون و لیمو به عمل می آید (حمیری ، ص 130؛ فیلیبی ، ص 158؛ جاسر، 1970، ص 430؛ قثامی ، ج 1، ص 91، 104). امروزه تبوک جزو مراکز دفاعی مهم عربستان سعودی است (کحّاله ، ص 214).


منابع :
(1) علاوه بر قرآن ؛
(2) ابن بطوطه ، رحلة ابن بطوطة ، چاپ محمد عبدالمنعم عریان ، بیروت 1407/ 1987؛
(3) ابن حائک ، صفة جزیرة العرب ، چاپ محمدبن علی أکوع ، بغداد 1989؛
(4) ابن خرداذبه ؛
(5) ابن خلدون ؛
(6) ابن رسته ؛
(7) ابن رُشَید، مل ء العیبة بما جمع بطول الغیبة فی الوجهة الوجیهة الی الحرمین مکة و طیبة ، ج 5، چاپ محمدحبیب بن خوجه ، بیروت 1408/ 1988؛
(8) ابن کثیر، البدایة والنهایة ، بیروت 1411/1990؛
(9) ابن منظور؛
(10) ابن هشام ، السیرة النبویة ، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری ، و عبدالحفیظ شلبی ، بیروت : دارحیاءالتراث العربی ، ( بی تا. ) ؛
(11) ابوالفرج اصفهانی ؛
(12) محمدبن احمد ازهری ، تهذیب اللغة ، ج 10، چاپ علی حسن هلالی ، قاهره ( بی تا. ) ؛
(13) کلاودیوس بطلمیوس ، الجغرافیا ، ترجمة عربی ، چاپ فؤاد سزگین ، فرانکفورت 1407/1987؛
(14) عبداللّه بن عبدالعزیز بکری ، معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع ، چاپ مصطفی سقا، بیروت 1403/1983؛
(15) بلاذری ؛
(16) حمد جاسر، فی شمال غرب الجزیره : نصوص ، مشاهدات ، انطباعات ، ریاض 1970؛
(17) همو، المعجم الجغرافی للبلاد العربیة السعودیة ، قسم 1، ریاض 1397/ 1977؛
(18) محمدبن عبداللّه حمیری ، الرّوض المعطار فی خبرالاقطار ، چاپ احسان عباس ، بیروت 1984؛
(19) دایرة المعارف تشیع ، زیر نظر احمد صدر حاج سیدجوادی ، کامران فانی ، و بهاءالدین خرمشاهی ، تهران 1366 ش ـ ، ذیل «تبوک » (از مشایخ فریدنی )؛
(20) جوادعلی ، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام ، بیروت 1976ـ 1978؛
(21) عبداللّه فیلیبی ، ارض الانبیاء: مدائن صالح ، تعریب عمر دیراوی ، ریاض ( بی تا. ) ؛
(22) حمّود قثامی ، شمال الحجاز ، بیروت 1412ـ 1413/ 1991ـ1993؛
(23) عمررضا کحّاله ، جغرافیة شبه جزیرة العرب ، چاپ احمدعلی ، مکه 1384/ 1964؛
(24) فاطمه محمد محجوب ، الموسوعة الذهبیة للعلوم الاسلامیة ، ج 8 ، قاهره 1993؛
(25) الموسوعة العربیة العالمیة ، ریاض : مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع ، 1419/ 1999؛
(26) محمدبن عمر واقدی ، کتاب المغازی للواقدی ، چاپ مارسدن جونز، لندن 1966؛
(27) یاقوت حموی ؛


(28) EI 2 , s.v. "Tabu ¦k" (by M.A. Al-Bakhit).

/ ستار عودی /

2) غزوة تبوک ، واپسین غزوة رسول اکرم در رجب و شعبان سال نهم ، در منطقة تبوک .

در اغلب آثار برجای مانده از سیره نگارانِ نخستین ، روایاتی در بارة غزوة تبوک آمده است ، اما این روایات در برخی موارد مهم ، از جمله سبب وقوع این غزوه ، اختلاف دارند. بنا بر روایتی مشهور هدف پیامبر اکرم از این غزوه ، مقابله با تحرکات و تدارک نظامی رومیان در نواحی شام بوده است . گفته شده است نبطیانی که برای فروش آرد و روغن به مدینه می رفتند، اخبار راجع به شام را به مسلمانان می رساندند و به همین سبب مردم مدینه هر روز از اخبار آنجا آگاهی می یافتند. روزی یکی از ایشان خبری بدین مضمون آورد که هِرقل ، فرمانروای روم ، سپاهی بزرگ فراهم آورده ، اعراب قبایل لَخم و جُذام و غَسّان و عامله را با خود همراه کرده است ، طلایع سپاه در ناحیة بَلقاء * در شمال تبوک به سر می برند و فرمانروای روم به حمص آمده است (واقدی ، ج 3، ص 989ـ990؛
نیز رجوع کنید به ابن سعد، ج 2، قسم 1، ص 118ـ 119؛
بلاذری ، 1959، ج 1، ص 368). در روایتهای دیگر، بدون اشاره به این مسئله ، تنها آمده است که پیامبر اکرم به قصد نبرد با رومیان از مدینه خارج شد (عروة بن زبیر، ص 220؛
زهری ، ص 106؛
طبری ، ج 3، ص 101). یعقوبی (ج 2، ص 67) انگیزة پیامبر را از این غزوه ، خون خواهی جعفربن ابی طالب دانسته است .

پس از آنکه حضرت رسول قصد خویش را از نبرد با رومیان آشکار کرد، برخی از اصحاب و بویژه منافقان مدینه از حضور در سپاه تن زدند یا کوشیدند در دل مسلمانان از نتیجة نبرد با روم هراس بیفکنند (عروة بن زبیر، همانجا؛
واقدی ، ج 3، ص 995ـ 996؛
ابن هشام ، ج 4، ص 168ـ169؛
طبری ، ج 3، ص 101ـ 102، 108). می توان حدس زد که تأکید پیامبر برای رفتن به این سفر جنگی ، بیش از احساس خطر از جانب رومیان ، به سبب مسائلی بود که در مدینه وجود داشت و این سفر برخی از آنها را آشکار کرد. تبلیغات وسیع منافقان مدینه برای پراکندن مسلمانان و صف آرایی نیروهای عبداللّه بن ابیّ در برابر سپاه پیامبر و سپس بازگشت منافقان به مدینه (طبری ، ج 3، ص 103) و بنا بر روایتی ، سوءقصد به جان رسول اکرم به هنگام بازگشت از تبوک (عروة بن زبیر، ص 221؛
نیز رجوع کنید به طبرسی ، ج 1، ص 245ـ247)، مؤیدهایی بر این نظر است .

پیامبر در تجهیز سپاه امر به شتاب فرموده بود، اما دشواریهایی مانند گرمای سخت و دوری راه و فقر مالی

برخی اصحاب وجود داشت (واقدی ، ج 3، ص 992؛
طبری ، ج 3، ص 101ـ102)، چندانکه این سپاه را «جَیش العُسرة » خواندند (رجوع کنید به بلاذری ، همانجا؛
نیز رجوع کنید به عروة بن زبیر، ص 220 که این غزوه را «غزوة العسرة » خوانده است )؛
ازینرو در این غزوه برخلاف غزوات دیگر، پیامبر قصد خود را بروشنی برای مردم بیان کرد تا برای نبرد آماده شوند. پیامبر نخست در ثَنیّة الوداع در نزدیکی مدینه اردو زد و سپس با سپاهی بالغ بر سی هزار تن به سوی شمال مدینه و مرزهای روم به راه افتاد (واقدی ، ج 3، ص 992، 996، 1002؛
ابن سعد، ج 2، قسم 1، ص 199).

پیامبر اکرم پیش از آغاز سفر، علی علیه السلام را به جانشینی خود در مدینه ، و به قولی به سرپرستی خانوادة خود، برجای نهاد (رجوع کنید به مسعودی ، ص 270ـ271). این مسئله موجب طعن منافقان بر امام علی گردید تا بدانجا که آن حضرت در جُرْفْ، جایی در نزدیکی مدینه ، به پیامبر پیوست . پیامبر اکرم ، حضرت علی را بازگرداند و جمله ای را به آن حضرت فرمود که طبق آن نسبت علی بن ابی طالب به پیامبر مانند نسبت هارون به موسی است جز اینکه نبوت با حضرت محمد خاتمه یافته است (زهری ، ص 111؛
ابن هشام ، ج 4، ص 163؛
طبری ، ج 3، ص 103ـ 104). این حدیث ، که بعدها «حدیث منزلت * » نامیده شد، به عنوان یکی از مهمترین مناقب علی علیه السلام ، در آثار روایی به طرق گوناگون روایت گردید (مثلاً رجوع کنید به کوفی ، ج 1، ص 499ـ542؛
ابن بطریق ، ص 126 به بعد) و به عنوان یکی از ادلة نص بر خلافت بلافصل آن حضرت به آن استناد شد (علم الهدی ، ج 3، ص 5 به بعد؛
نصیرالدین طوسی ، ص 230؛
نیز رجوع کنید به جاحظ ، ص 153ـ160؛
ابن تیمیه ، ج 7، ص 325 به بعد). مسئلة مذکور با توجه به توطئة منافقان مدینه در آغاز سفر، بسیار مهم و جالب توجه است .

سپاه پیامبر پس از طی منازلی (رجوع کنید به واقدی ، ج 3، ص 999؛
نقشة تبوک ) به تبوک رسید و حدود بیست شب در آنجا ماند (همان ، ج 3، ص 1015؛
ابن سعد، ج 2، قسم 1، ص 119، 121). بنا بر روایت واقدی ، در همانجا آشکار شد که خبر لشکرکشی رومیان درست نبوده است (ج 3، ص 1019)، ولی بنا بر برخی روایات دیگر، فرمانروای روم نمایندگانی نزد پیامبر فرستاد که مورد توجه و لطف آن حضرت قرار گرفتند (رجوع کنید به بلاذری ، همانجا؛
قس واقدی ، همانجا). در همین فرصت پیامبر با اُکیدِربن عبدالملک کِندی ، حاکم دومة الجَندَل * ، و نیز با اهالی اَذرُح و جربا و اَیله به شرط پرداخت جزیه صلح کرد (واقدی ، ج 3، ص 1029ـ1032؛
ابن سعد، ج 1، قسم 2، ص 37؛
بلاذری ، 1413، ص 59، 68؛
طبری ، ج 3، ص 108ـ 109).

پیامبر در رمضان سال نهم به مدینه بازگشت (واقدی ، ج 3، ص 1056؛
یعقوبی ، ج 2، ص 68). آن حضرت عذر و سوگند کسانی را که از رفتن به غزوة تبوک سر باز زده بودند، پذیرفت و برایشان استغفار کرد، اما امر فرمود که مسلمانان با سه تن از آنان ، سخن نگویند و نشست و برخاست نکنند. آن سه تن توبه کردند و خداوند آیات 117 تا 119 سورة توبه را نازل فرمود و آنان را بخشید (زهری ، ص 108ـ111؛
واقدی ، ج 3، ص 1049ـ 1056؛
طبری ، ج 3، ص 111؛
نیز رجوع کنید به ابن قدامه ، ص 89 ـ93).

غزوة تبوک و آیاتی که در شأن آن نازل شد، منافقان را رسوا و اهداف و نقشه های بعدی آنان را برملا کرد و تأثیری بزرگ در گسترش و نفوذ اسلام در سراسر جزیرة العرب نهاد.


منابع :
(29) ابن بطریق ، عمدة عیون صحاح الاخبار فی مناقب امام الابرار ، قم 1407؛
(30) ابن تیمیه ، منهاج السنة النبویة ، چاپ محمد رشاد سالم ، ( حجاز ) 1406/ 1986؛
(31) ابن سعد؛
(32) ابن قدامه ، کتاب التوّابین ، چاپ جورج مقدسی ، دمشق 1961؛
(33) ابن هشام ، السیرة النبویة ، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری ، و عبدالحفیظ شلبی ، قاهره 1355/ 1936؛
(34) احمدبن یحیی بلاذری ، انساب الاشراف ، ج 1، چاپ محمد حمیداللّه ، مصر 1959؛
(35) همو، کتاب فتوح البلدان ، چاپ دخویه ، لیدن 1866، چاپ افست فرانکفورت 1413/ 1992؛
(36) عمروبن بحر جاحظ ، العثمانیة ، چاپ عبدالسلام محمدهارون ، ( قاهره ) 1374/ 1955؛
(37) محمدبن مسلم زهری ، المغازی النبویة ، چاپ سهیل زکار، دمشق 1401/ 1981؛
(38) فضل بن حسن طبرسی ، اِعلام الوری ' بأعلام الهدی ' ، قم 1417؛
(39) طبری ، تاریخ (بیروت )؛
(40) عروة بن زبیر، مغازی رسول اللّه صلی اللّه علیه وسلم ، بروایة ابی الاسود، چاپ محمد مصطفی اعظمی ، ریاض 1401/ 1981؛
(41) علی بن حسین علم الهدی ، الشافی فی الامامة ، چاپ عبدالزهراء حسینی خطیب ، تهران 1410؛
(42) محمدبن سلیمان کوفی ، مناقب الامام امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام ، چاپ محمدباقر محمودی ، قم 1412؛
(43) مسعودی ، تنبیه ؛
(44) محمدبن محمد نصیرالدین طوسی ، تجریدالاعتقاد ، چاپ محمدجواد حسینی جلالی ، ( قم ) 1407؛
(45) محمدبن عمر واقدی ، کتاب المغازی للواقدی ، چاپ مارسدن جونز، لندن 1966؛
(46) یعقوبی ، تاریخ .

/ علی بهرامیان /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3257
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست