responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3236

 

تبریزی ، میرزاآقا ، اولین نمایشنامه نویس فارسی زبان . اهل تبریز بود، و نام کامل او میرزاآقابن محمدمهدی است . از طفولیت به آموختن زبانهای فرانسه و روسی پرداخت ، و زبان فرانسه را در حدی فراگرفت که منشی اول سفارت فرانسه در ایران و مترجم معلمان دارالفنون شد. مأموریتهایی در بغداد و استانبول داشت و نشانهای درجه یک و دو و سة معلمخانة پادشاهی (دارالفنون ) و نشان مجیدیه از دولت عثمانی دریافت کرد (آخوندزاده ، نامة میرزاآقا تبریزی ، ص 389). از تاریخ تولد و مرگ او اطلاعی نیست ، فقط می توان حدس زد که در 1288/ 1871 بین سی تا چهل سال داشته است (تبریزی ، 1355ش ، مقدمة مؤمنی ، ص بیست وپنج ). میرزاآقا مجذوب شیوة نویسندگی میرزا فتحعلی آخوندزاده و طیاطر (تئاتر) بود که احتمالاً تمثیلات ِ او، موجب آشنایی میرزاآقا با آن شده بود، ولی درخواست آخوندزاده را برای ترجمة طیاطر نپذیرفت و خود به پیروی از او برای ادامة آن سیاق به فارسی نمایشنامه نوشت و برای آخوندزاده فرستاد و تقاضا کرد که مدتی کتاب از نظرها پوشیده بماند تا وقت اشتهار آن برسد (آخوندزاده ، نامة میرزاآقا تبریزی ، ص 391ـ392). آخوندزاده در جواب نامه های میرزاآقا ضمن تحسین نمایشنامه های او، توصیه هایی در مورد زبان نمایشنامه و پرهیز از استهجان ، و راهنماییهایی در بارة اجرای نمایش و اصول آن ، مطابق با تئاتر اروپایی ، کرد (تبریزی ، 1355ش ، ص 200ـ215).

در حدود سالهای 1324 تا 1326 عبداللّه قاجار، رئیس مطبعة شاهنشاهی ، نمایشنامه ای را بدون نام نویسندة آن منتشر کرد. در 1326 بخشی از این نمایشنامه در پاورقی روزنامة اتحاد تبریز چاپ شد که با تعطیل جراید مشروطه خواه ، ناتمام ماند (بکتاش ، 1356ش ب ، ص 24؛ آرین پور، ج 1، ص 358ـ359). همین نمایشنامه در 1340 در نخستین مجموعة فارسی ادبیات نمایشی ایران زیر عنوان مجموعه مشتمل بر سه قطعه تیاتر منسوب به میرزاملکم خان ناظم الدوله در چاپخانة کاویانی برلین به چاپ رسید. آثار این مجموعه از آرشیو فردریش روزن خاورشناس آلمانی (1856ـ 1935 میلادی ) به دست آمده بود و اغلب محققان ایرانی و ایران شناسان تا 1333ش /1954 که آ. ع . ابراهیموف ، محقق آذربایجانی ، آرشیو اسناد و نامه های آخوندزاده را منتشر ساخت ، آنها را متعلق به میرزاملکم خان می دانستند. از نامه های آخوندزاده که از آرشیو وی در باکو به دست آمد، معلوم شد که این نمایشنامه ها متعلق به میرزاآقا تبریزی است (ملک پور، ج 1، ص 185ـ186؛ قس براون ، ج 4، ص 330 و افشار، ص 7 که آنها را از ملکم خان دانسته اند).

نسخة خطی چهار نمایشنامة تبریزی اکنون در آرشیو آخوندزاده در باکو نگهداری می شود و تاریخ نگارش آنها 1288 است (تبریزی ، 1355ش ، مقدمة مؤمنی ، ص شش ، دوازده ـ سیزده ). این نمایشنامه ها عناوین مفصّلی دارند به این شرح : 1) سرگذشت اشرف خان حاکم عربستان در ایام توقف او در طهران که در سنة 1322 به پایتخت احضار می شود و حساب سه سالة ولایت را پرداخته مفاصا می گیرد و بعد از زحمات زیاد دوباره خلعت حکومت پوشیده می رود و این حکایت در چهار مجلس تمام می شود ان شاءاللّه تعالی ؛ 2) طریقة حکومت زمان خان بروجردی و سرگذشت آن ایام در چهار مجلس تمام می شود بعون اللّه ؛ 3) حکایت کربلا رفتن شاهقلی میرزا و سرگذشت آن ایام و توقف چند روزه در کرمانشاهان نزد شاهمراد میرزا حاکم آنجا در چهار مجلس تمام می شود ؛ 4) حکایت عاشق شدن آقاهاشم خلخالی به سارا نام دختر حاجی پیرقلی و سرگذشت آن ایام (آرین پور، ج 1، ص 360؛ سلطان زاده ، ص 86 ـ87؛ ملک پور، ج 1، ص 195). پس از شناسایی رسالة اخلاقیه در مجموعة نسخ خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران ، نمایشنامة پنجمی نیز اضافه شد به نام حکایت حاجی احمد مشهور به حاجی مرشد کیمیاگر (ملک پور، همانجا). رسالة اخلاقیه بجز این نمایشنامه شامل چند داستان و واقعة تاریخی و چند تمثیل کوتاه به صورت سؤال و جواب است . در رساله ، شرح مسافرت میرزاآقا در 1279 از استانبول به حلب به شیوة کتابهایی چون سیاحتنامة ابراهیم بیک * نوشته شده و در چهارده فصل به طرح موضوعات اخلاقی پرداخته شده است (همان ، ج 1، ص 191؛ تبریزی ، 1354ش ، مقدمة صدیق ، ص بیست ودو).

میرزاآقا آنچه را از طریق مراوده و مکاتبه با اندیشمندان عصر چون میرزاآقاخان کرمانی ، میرزاحبیب اصفهانی ، ملکم خان ناظم الدوله و سیدجمال الدین اسدآبادی دریافته بود، در نمایشنامه های خود منعکس می کرد. ازینرو نقد اجتماعی در نمایشنامه های او رنگ بارز و مشخص دارد (زرین کوب ، ص 161). کمتر اثر ادبی از دوران قاجار، مانند نمایشنامه های او مستقیماً دربار را هجو کرده است (ملک پور، ج 1، ص 197).

در آثار تبریزی اصول و قواعد نمایشنامه نویسی فرنگی رعایت نشده ، اما او در پرداخت شخصیتها و انعکاس واقعی گفتگوهای قشرهای گوناگون مردم موفق است . مثلهای محلی (برای نمونه رجوع کنید به تبریزی ، 1355 ش ، ص 34)، تکیه کلامهای مردم و لهجه های محلی ، مثل گفتارهای وارطانوس ، دقیق و روشن منعکس می شوند (رجوع کنید به همان ، ص 52 ـ60). نگرش دقیق میرزاآقا به رفتار و روحیة شخصیتهای نمایش و جستجوی صمیمانة او همانند کار مستندساز است و نمایش برای او امکانی است تا فساد حکومتی را افشا کند (شهریاری ، ص 18). با توجه به اینکه در دورانی طولانی بعد از دورة ناصرالدین شاه حتی یک نمایشنامة در خور توجه نوشته نشد، کار او را در آن شرایط دشوار اجتماعی و سیاسی می توان جنبشی در نمایشنامه نویسی دانست (بکتاش ، 1356 ش الف ، ص 85).


منابع :
(1) فتحعلی آخوندزاده ، الفبای جدید و مکتوبات ، گردآورنده حمید محمدزاده ، تبریز 1357ش ؛
(2) یحیی آرین پور، از صبا تا نیما ، ج 1، تهران 1357ش ؛
(3) ایرج افشار، «نمایشنامه نویسی در ادبیات ایران »، اطلاعات ماهانه ، سال 4، ش 2 (اردیبهشت 1330)؛
(4) ادوارد گرانویل براون ، تاریخ ادبیات ایران ، ج 4: از صفویه تا عصر حاضر ، ترجمة بهرام مقدادی ، چاپ ضیاءالدین سجادی و عبدالحسین نوائی ، تهران 1369ش ؛
(5) مایل بکتاش ، «قاضی بغداد»، فصلنامة تئاتر ، ش 1 (پاییز 1356 الف )؛
(6) همو، «میرزاآقا تبریزی »، فصلنامة تئاتر ، ش 1 (پاییز 1356 ب )؛
(7) میرزاآقا تبریزی ، چهار تیاتر ، با مقدمة محمدباقر مؤمنی ، تهران 1355ش ؛
(8) همو، نمایشنامه های میرزاآقا تبریزی ، با مقدمة ح . صدیق ، تهران 1354ش ؛
(9) عبدالحسین زرین کوب ، از گذشتة ادبی ایران : مروری بر نثر فارسی ، سیری در شعر فارسی با نظری بر ادبیات معاصر ، تهران 1375ش ؛
(10) و. سلطان زاده ، «پیرامون نمایشنامه نویسی در ایران »، در مسایل ادبیات نوین ایران ، ترجمة ح .صدیق ، تهران 1354ش ؛
(11) خسرو شهریاری ، «یک تصویر در دو آینه »، فصلنامة تئاتر ، ش 9 و 10 (بهار و تابستان 1369)؛
(12) جمشید ملک پور، ادبیات نمایشی در ایران ، ج 1، تهران 1363ش .

/ مریم بهاری /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3236
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست