تبرُّک ، برکت جستن از خداوند، پیامبران ، امامان و اولیا و آثار آنان . گذشته از مستندبودن این عمل به شواهد قرآنی و احادیث و سنّت نبوی و نیز سیرة ائمه علیهم السلام ، اعتقاد بدان بر اساس مبانی کلامی و روان شناختی قابل تبیین است . همچنین در غالب ادیان اینگونه اعمال رایج است ، برای نمونه می توان به برکت جستن از بزرگان دینی در دین یهود و مراسم عشاء ربانی در مسیحیت اشاره کرد. انسان در عملِ برکت جستن سعی دارد به واسطة آثار برکت بخش ، از فیض و قدرت الاهی بهره مند شود. برکت عطیه ای الاهی است که بر انسان و طبیعت و اشیا نزول می یابد و عبارت است از احسان و منفعتی مادّی یا معنوی که از رحمت الاهی نشأت می گیرد. بدینسان در نحوة تحقق آن می توان گفت انتقال قدرتی است مقدّس و مؤثر که از جهان فوق طبیعت صادر می شود و کیفیتی نو به متعلَّق آن می بخشد.

تبرّک و فعل برکت در آیات و احادیث بسیاری تأیید و بر آن تأکید شده است . یکی از مستندات قرآنیِ تبرّک را آیة 93 و 96 سورة یوسف دانسته اند که بنا بر آن یعقوب با برکت جستن از پیراهن یوسف ، بینایی اش را بازیافت (رجوع کنید به زمخشری ، ج 2، ص 502 ـ 504؛ فخررازی ، ج 18، ص 206ـ207؛ طنطاوی بن جوهری ، ج 4، جزء 7، ص 54؛ مراغی ، ج 13، ص 36ـ 38؛ قس قاسمی ، ج 9، ص 274ـ275: که عامل بینایی او را سرور و شادمانی می داند). در آیات دیگری نیز به اشخاص و مکانهای متبرک اشاره شده است (مثلاً بقره :125 در بارة مقام ابراهیم ، بقره : 218 در بارة تابوت بنی اسرائیل ، کهف : 21 در بارة ساختن مسجد در محل به خواب رفتن اصحاب کهف ؛ نیز رجوع کنید به برکت * ).

به استناد روایات تاریخی ، تبرّک به آثار پیامبر اکرم از صدر اسلام رایج بوده است و محدّثان و سیره نویسان نیز احادیث و اخبار بسیاری در این باره نقل کرده اند، از جمله اینکه صحابه از آب وضو و باقیماندة غذا و مکان نماز آن حضرت برکت می جستند، فرزندان خود را جهت کام برداشتن (تحنیک ) نزد پیامبر می بردند و بعد از رحلت نیز مرقد و منبر ایشان را عامل برکت می دانستند (رجوع کنید به ابن حنبل ، ج 4، ص 329ـ330، ج 6، ص 212؛ بخاری جعفی ، ج 1، ص 55، 127؛ مسلم بن حجاج ، ج 4، ص 1943؛ ابن حجر عسقلانی ، ج 1، ص 5، 96؛ برای آگاهی بیشتر رجوع کنید به الموسوعة الفقهیّة ، ج 10، ص 70ـ74؛ سبحانی ، 1414، ص 198ـ214). بنابه روایاتی ، پیامبر اکرم خود نیز به برکت جستن از آب زمزم و قرآن و گاه محصولات مدینه و مانند اینها ترغیب می کرده اند (رجوع کنید به احمدی ، ص 310ـ329).

به رغم این شواهد از کتاب و سنّت ، برخی مؤلفان ، همچون ابن تیمیّه و پیروانش ، تبرّک به مرقد و دیگر آثار پیامبر و اولیا را بدعت شمرده و هرگونه برکت جویی از غیر خدا را شرک دانسته اند. در دورة اخیر محمدبن عبدالوهاب و وهابیان ، با استناد به چند حدیث بر این عقیده پافشاری کرده اند (برای آگاهی از روایات متعارض و نقد آنها رجوع کنید به سبحانی ، 1414، ص 214ـ 219؛ همو، 1417، ص 153ـ154). عمده ترین مخالفت اینان در برکت جستن از قبر و منبر پیامبر است که بنابه نظر بسیاری از فقهای اهل سنّت این اعمال جایز و بدعت بودن آن منتفی است ، برای نمونه از عبداللّه فرزند امام احمدبن حنبل روایت شده که او از پدرش در بارة برکت جستن از منبر و قبر پیامبر سؤال کرد و پدرش پاسخ داد که این کار رواست (رجوع کنید به طبسی ، ص 44ـ47).

از نظر کلامی ، کسانی که برکت جستن را منافی با توحید و آن را مصداق شرک دانسته اند، این نکته را درنظر نگرفته اند که به اعتقاد کسی که از چیزی برکت می جوید، فاعل فعلِ برکت ، خداوند است . به تعبیر دیگر، چنین نیست که فعل خداوند در همة امور عالم ، بی واسطه باشد؛ خداوند عالَم را بر اساس نظامی ایجاد کرده و تحقق بسیاری از امور را به علل و اسباب موکول کرده است . کسی که برکت می جوید، در حقیقت به عوامل و اسبابی که خداوند برای تحقق امور قرار داده ، متوسل می شود و بنابراین ، کنه آن توسل به خدا و باور به توحید است . نهایت اینکه ، در فضای ایمانی ، اسباب و عوامل به مجموعة عوامل شناخته شدة مادّی منحصر نیست و خداوند از بسیاری راههای ناشناخته فیض می رساند. گزارش قرآن از داستان مریم متضمن نمونه هایی از فیض الاهی ، به طریق غیرمعهود، است ؛ مریم در محراب به عبادت اشتغال داشت و هر روز که زکریا برای سرکشی به او می رفت با غذایی آماده روبرو می شد و چون از مریم در این باره می پرسید، پاسخ می شنید که این روزی از جانب خداست و خدا به هر که بخواهد بی حساب روزی می دهد (رجوع کنید به آل عمران : 37)، برهمین قیاس است حوادثی که به ولادت عیسی علیه السلام انجامید (رجوع کنید به مریم : 15ـ26). تأثیر اشیای مادّی و عوامل طبیعی نیز، در تحلیل کلامی و فلسفی ، مستند به ارادة خداست . در واقع ، کسی که از آثار و اشیای پیامبر و اولیای دین برکت می جوید، دایرة عوامل مؤثر در این عالم را از محدودة جهان شناخته شدة مادّی فراتر می داند (برای آگاهی بیشتر رجوع کنید به بلاغی ، ص 375ـ457؛ طباطبائی ، ج 10، ص 295ـ 296). بر همین اساس ، تأثیرگذاری در عالم از راه «برکت » با قانون علیت نیز سازگار است و برخلاف نظر کسانی که برکت جستن را توسل به اموری می دانند که در نظام علّی و معلولی جا ندارد، اعتقاد به تبرّک ، اعتقاد به این واقعیت است که در نظام علّت و معلول ، مجموعه ای از علل ناشناخته وجود دارد.

برکت جویی در روابط محبت آمیز نیز قابل مطرح شدن و بررسی است . گاه در روابط انسانی نیز اقبال و توجه از سر محبت و ارادت به شخصی خاص و اشیا و امور وابسته به او بر کیفیت یا کمیّت امور اثر می گذارد (برای گزارش برکت جستن احمدبن حنبل از آب پیراهن امام شافعی رجوع کنید به مقری ، ص 329؛ قس ابن کثیر، ج 10، ص 346). حال ، با توجه به تصریح و تأکید بر محبت داشتن به پیامبر اکرم و اهل بیت و اولیا در سنّت اسلامی ، مسلماً این محبت بدون آثار و مظاهر در زندگانی مسلمانان نیست و بسیاری از کارهایی که مؤمنان با عنوان برکت جستن از اولیای دین انجام می دهند ــ و گاه با فرهنگهای بومی و تلقی بسیط و عوامانه آمیخته است ــ تنها نشانة محبت و پیوند قلبی با آنان است . در این میان ممکن است برخی از این کارها مستند دینی نداشته باشد، که طبعاً از این حیث مورد تأیید عالمان دینی نیست . با اینهمه ، توصیة آنان به کنار گذاشتن اینگونه امور، از منظر پالایش و محفوظ نگاه داشتن دین از افزوده ها و تحریفها بررسی می شود، نه از

منظر مبارزه با شرک و بدعت (برای تفصیل رجوع کنید به سبحانی ، 1416، ص 121ـ 128).

در بارة تبرّک ، علی احمدی کتاب التبرّک و محمدطاهربن عبدالقادر تبرّک الصحابة را نگاشته اند و مجموعة اعمال و ادعیة مستخرج از آیات و احادیث در کتاب البرکة اثر محمدبن عبدالرحمان وصّابی (متوفی 166) گرد آمده است .

---

منابع :
(1) علاوه بر قرآن ؛
(2) ابن حجر عسقلانی ؛
(3) ابن حنبل ، مسندالامام احمدبن حنبل ، ( قاهره ) 1313، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(4) ابن کثیر، البدایة و النهایة ، ج 10، چاپ احمد ملحم و دیگران ، بیروت 1407/ 1987؛
(5) علی احمدی ، التبرّک ، بیروت 1403/ 1983؛
(6) محمدبن اسماعیل بخاری جعفی ، صحیح البخاری ، استانبول 1401/ 1981؛
(7) محمدجواد بلاغی ، الرّدّ علی الوهّابیّة ، چاپ محمدعلی حکیم ، به ضمیمة تراثنا ، سال 9، ش 2ـ3 (ربیع الا´خر ـ رمضان 1414)؛
(8) زمخشری ؛
(9) جعفر سبحانی ، البدعة : مفهومها، حدّها و آثارها ، قم 1416؛
(10) همو، فی ظل اصول الاسلام ، بقلم جعفرالهادی ، قم 1414؛
(11) همو، الوهّابیّة فی المیزان ، تهران 1417؛
(12) طباطبائی ؛
(13) نجم الدین طبسی ، الوهابیة : دعاوی و ردود ، تهران 1420؛
(14) طنطاوی بن جوهری ، الجواهر فی تفسیر القرآن الکریم ، ( بیروت ، بی تا. ) ؛
(15) محمدبن عمر فخررازی ، التفسیر الکبیر ، قاهره ( بی تا. ) ، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛
(16) جمال الدین قاسمی ، تفسیر القاسمی ، المسمی محاسن التأویل ، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی ، بیروت 1398/ 1978؛
(17) احمدمصطفی مراغی ، تفسیرالمراغی ، بیروت 1985؛
(18) مسلم بن حجاج ، صحیح مسلم ، استانبول 1401/ 1981؛
(19) احمدبن محمد مقری ، فتح المتعال فی مدح النعال ، حیدرآباد دکن 1334؛
(20) الموسوعة الفقهیّة ، ج 10، کویت : وزارة الاوقاف والشئون الاسلامیّة ، 1407/ 1986.

/ جعفر سبحانی /