تالش (یا طالش ) ، منطقه ای در ایران (استان گیلان ) و جمهوری آذربایجان ، نیز نام رشته کوه ، قوم ، و گویشی منسوب به آن .

1) منطقه ای در گیلان . از شمال به جمهوری آذربایجان ، از مشرق به دریای خزر، از مغرب به خط الرأس رشته کوه تالش ــ که آب پخشان آن حد طبیعی این منطقه با شهرستان خلخال محسوب می شود ــ و از جنوب و جنوب شرقی به شهرستان فومن محدود است . این منطقه مشتمل است بر شهرستانهای آستارا، طوالش ، رضوانشهر و ماسال .

منطقه ای که تالشها در آن ساکن اند، از دو قسمت کاملاً متمایز تشکیل شده است : کوهستانی در غرب ، متشکل از رشته کوه تالش ؛ جلگه ای در شرق ، در کنارة دریای خزر. فاصلة میان کرانة دریا تا انتهای غربی کوههای تالش ، پوشیده از جنگل و شالیزار و خانه های مسکونی به شکل «خانه باغ » است .

منطقة تالش در ناحیة آب و هوایی بسیار مرطوب قرار دارد. میزان بارندگی سالانة آن در ایستگاه هواشناسی آستارا (شمالیترین نقطه ) 8ر1446 میلیمتر و در ایستگاه پیلَم بَرا (تقریباً جنوب منطقه ، در چهار کیلومتری شمال رضوانشهر) بیش از 1800 میلیمتر است . حداقل درجة حرارت در هر دو نقطه ْ5 - ، حداکثر آن در آستارا ْ4ر33 و در پیلم برا ْ4ر34 است (سازمان هواشناسی کشور، ص 10، 514).

رودهای متعددی در منطقة تالش جریان دارند که عمدتاً از دامنه های شرقی رشته کوه تالش سرچشمه می گیرند و به سوی شرق امتداد می یابند و پس از آبیاری کردن زمینهای زراعی جلگه های ساحلی خزر، به دریای خزر می ریزند. از جمله چشمه های آب معدنی تالش اینهاست : ملاهادی چای در نزدیکی آستارا، چشمه های حوالی آق اِوْلَر، چشمة آب سرد قره گول در حوضچة مرتفع کرگانرود و چشمة آب گرم علی داشی در نزدیکی آستارا (بازن ، ج 1، ص 104).

پوشش گیاهی این منطقه را درختان لَرگ ، شیردار، کَلهو، آزاد، شب خسب (نامهای دیگر آن : گل ابریشم ، هزارولَک )، انجیلی ، مازو و لیلکی (نوعی آکاسیای خاردار) و درختان میوه دار وحشی ، انار، انجیر، آلو، گیلاس ، زردآلو، ازگیل ، گلابی ، سیب ، به ، گردو، فندق و کَلَمو یا خرمالوی وحشی که از آن دوشاب تهیه می کنند، تشکیل می دهد (رجوع کنید به همان ، ج 1، ص 112، 114).

طبقات جنگلی تالش شامل طبقة خزری است که بین دره ها قرار دارد و اغلب زمینهای صاف آن را به زمینهای کشاورزی تبدیل کرده اند. مهمترین درختان جنگلی آن عبارت اند از: مازو، اوجا (سَمَد/ سیمت )، اَفرا (باسکون / باسکُم )، مَمْرز (فق ، اولَس )، آزاد (سَق / سیادار) و انجیلی یا آسوندار (دمیر آغاجی ، زوند). در طبقة زیر آنها، درختهای کوچکتری مانند شب خسب ، انجیر، به ، آلوچه ، لالِکی (لیلکی )، شمشاد (کیش ) و گیاه آغْتی (شوند) قرار دارند (برومبرژه ، ص 15ـ16). گیاهان همیشه سبز طبقة زیرین را جَل (چرمه لیره )، خاس ، رز، داردوست ، ازملک (کولکه دانه ، والی گیلی ) تشکیل می دهد و بوته های تمشک نیز در آنجا می روید. از درختهای دره ای پَست رسوبی می توان از توسکا، سفید پلت ، لرگ و بید نام برد. درخت مهم راش یا آلش که بلندی اش به چهل تا پنجاه متر می رسد، در ارتفاع پانصد متر به بالا دیده می شود. در ارتفاع 200 ، 2 متری جنگل درختچه ها آغاز می شود. از عمده ترین گیاهان کوهستانی آن ، گون و چمن است (بازن ، ج 1، ص 112ـ113، 119ـ120).

جانوران منطقة تالش عبارت اند از: ببر (بسیار نادر)، پلنگ ، گرگ ، روباه ، شغال ، گراز، خرس قهوه ای ، آهو، مارال ، بز کوهی ، خرگوش ، سمور، راسو، خز، موش آبی ، موش صحرایی و موش سیاه . از پرندگان آنجا از غاز وحشی ، خوتکا، مرغ غواص ، یلوه ، مرغابی ، تورنگ (قرقاول )، گیلانشاه و آبیا می توان نام برد (همان ، ج 1، ص 132، 134).

تالش شامل چهار شهرستان است : آستارا به مرکزیت شهر آستارا، طوالش به مرکزیت شهر هشت پر؛ رضوانشهر به مرکزیت شهر رضوانشهر، و ماسال به مرکزیت شهر ماسال .

جمعیت این منطقه براساس برآورد سال 1378ش ، 659 ، 340 تن بوده است (سازمان برنامه و بودجة استان گیلان ، ص 92). جمعیت تالش براساس زبان به تالش ، گیلک ، ترک و تات تقسیم می شود. مذهب غالب منطقه شیعه است ، ولی شمار زیادی از ساکنان ، بویژه در تالش مرکزی و شمالی ، سنّی شافعی اند (بازن و برومبرژه ، ص 22ـ23).

فعالیتهای عمدة اقتصادی در این منطقه شامل کشاورزی (برنج کاری ، باغداری ، کاشت توتون ، چای و گندم ) و دامداری و ماهیگیری وپرورش کرم ابریشم است . همچنین فعالیتهای عمومی اقتصادی مانند کار در کارخانه (بخصوص کارخانة چوب چوکا) و فعالیتهای ساختمانی و خدمات نیز در این منطقه مشاهده می شود. بازارچة مرزی در آستارا فعال است ( دوران ، سال 1، ش 52، ص 10). شهرک صنعتی کشلی در سی کیلومتری جادة تالش ـ آستارا و در شمال دهستان کرگانرود با وسعت چهل هکتار بنا شده است (همان ، سال 1، ش 48، ص 10). مشاغل تالشها به سبب تمرکز آنان در ارتفاعات ، بیشتر دامداری و زنبورداری و زراعت ، بویژه کشت گندم ، است . شغل گیلکها به علت تمرکز آنان در جلگه و نواحی پست ، برنج کاری و ماهیگیری است و ترکهااغلب به مشاغل خدماتی مشغول اند. در سالهای اخیر مرز شغلی میان گروههای قومی ـ زبانی تالش ، بدون توجه به گرایشهای مذهبی یا زبانی ، تا حدود زیادی از میان رفته است .

از آثار مهم منطقة تالش ، گورستان باستانی مِریان و آق اولر، واقع در 34 کیلومتری جنوب غربی شهرستان تالش در درة کرگانرود است . این محوطه بیش از چهارصد هکتار وسعت دارد و روستاهای مکش ، تندابین ، ناوان و قلعه بین را نیز در خود جای داده است . این دو گورستان متعلق به نیمة دوم هزارة دوم قبل از میلاد و آغاز عصر آهن تا دورة ساسانی است . گورهایی خاص نشان دهندة مراکز مهم استقرار اقوام کادوسی است (همان ، سال 1، ش 51، ص 10). از دیگر آثار تاریخی آنجاست : پل آجری بر روی رود شفارود واقع در پونِل ؛ پل آجری دلیک در هفت دَغَنان ؛ قلعة لیسار یا صلصال واقع در لیسار، در مسیر آستارا ـ بندرانزلی ؛ اسپید مَزگِت یا مسجد سفید، بنایی از دوران پیش از اسلام که در دورة اسلامی به عنوان مسجد از آن استفاده شده و به آن مسجد عبداللّه نیز می گویند؛ قلعة سیابناور در شاندَرمَن ؛ قلعة کل در کیشخانی ماسال ؛ قلعة تاس کوه در ماسال و قلعه رودخان واقع در ارتفاعات تالش .

در زمان فتحعلی شاه قاجار، منطقة تالش ، والی نشین ، و مشتمل بود بر کرگانرود که مرکز آن هشت پر و والی آن بالاخان بود، و اسالم که مرکزآن دیگه سرا و والی آن مصطفی خان بود. بخشهایی از والی نشین گسکر/ گسگرات ــ که بلوکهای تابع آن امروزه جزو تالش اند ــ عبارت بوده اند از: گیل دولاب و تالش دولاب ، مرکز آن پونل و زیکسار و والی آن محمدقلی خان و علی قلی خان ؛ شاندرمن ، مرکز آن بیتَم و والی آن رحیم خان ؛ ماسال ، والی آن حاجی محمدخان ماسالی و مهدی خان (رجوع کنید به رابینو، 1364ش ، ص 55 ـ61؛ همو، 1366ش ، ص 20ـ21، 98، پانویس ، ص 119ـ 120، 131، 171ـ174). در نخستین قانون تقسیمات کشوری (1316ش )، کرگانرود و اسالم و طوالش (به مرکزیت کرگانرود) یکی از مناطق پنج گانة گیلان را تشکیل دادند. این منطقه در 1325ش ، به نام طوالش یکی از نه بخش استان یکم شد.

---

منابع :
(1) ایران . وزارت کشور، قانون تقسیمات کشور و وظایف فرمانداران و بخشداران ، مصوب 16 آبان ماه 1316 ، چاپ اول ، تهران ( بی تا. ) ؛
(2) مارسل بازن ، طالش : منطقه ای قومی در شمال ایران ، ترجمة مظفر امین فرشچیان ، مشهد 1367ش ؛
(3) مارسل بازن و کریستیان برومبرژه ، گیلان و آذربایجان شرقی : نقشه ها و اسناد مردم شناسی ، ترجمة مظفر امین فرشچیان ، تهران 1365ش ؛
(4) کریستیان برومبرژه ، مسکن و معماری در جامعة روستائی گیلان ، ترجمة علاءالدین گوشه گیر، تهران 1370ش ؛
(5) دوران ، سال 1، ش 48، 21 دی 1379، ش 51، 25 دی 1379، ش 52، 26 دی 1379؛
(6) یاسنت لویی رابینو، فرمانروایان گیلان ، ترجمة محمدتقی پوراحمد جکتاجی و رضا مدنی ، رشت 1364ش ؛
(7) همو، ولایات دارالمرز ایران : گیلان ، ترجمة جعفر خمامی زاده ، رشت 1366ش ؛
(8) سازمان برنامه و بودجة استان گیلان . معاونت آمار و اطلاعات ، آمارنامة استان گیلان 1377 ، رشت 1378ش ؛
(9) سازمان هواشناسی کشور، سالنامة آماری هواشناسی : 76ـ1375 ، تهران 1378 ش .

/ محمدرضا پورجعفری /

2) منطقه ای در جمهوری آذربایجان . این منطقه در منتهی الیه جنوب شرقی جمهوری آذربایجان واقع شده است . از شمال شرقی به جلگة کُرـ ارس و از شرق به دریای خزر محدود می شود و از جنوب و غرب با ایران همسایه است . مساحت آن 200 ، 5 کیلومترمربع است و از شش ناحیة روستایی به نامهای لنکران (مرکز منطقه )، جلیل آباد، ماساللی ، آستارا، لریک و یاردیملی تشکیل می شود. در 1370ش / 1991، جمعیت این منطقه حدود 600 ، 631 تن بوده است . تالش در منطقه مرطوب جنب مداری قرار دارد ( > جغرافیای اقتصادی و اجتماعی جمهوری آذربایجان < ، ص 151). به لحاظ ناهمواری ، این منطقه به ناحیة جلگه ای لنکران و ناحیة کوهستانی تالش تقسیم می شود (بوداگُف و غریبلی ، ص 165).

ناحیة جلگه ای لنکران . اقلیم این ناحیه خشک و معتدل ، و میانگین دمای سالانة آن ْ14 است (همان ، ص 163). این ناحیه به سبب تراکم شبکة رودها با دیگر نواحی آذربایجان تفاوت دارد. رودهای آن اغلب از آب برف تغذیه می شوند، از کوههای تالش سرچشمه می گیرند و پس از آبیاری زمینهای کشاورزی دشتها به دریای خزر می ریزند ( > نقشة تفصیلی جغرافیای عمومی جمهوری آذربایجان < ، 1992). در نواحی پایکوهی ، جنگلهای پهن برگ در خاکهای زرد گسترده شده اند. در جنگلهای این ناحیه حدود 150 گونه درخت هست که از آن میان 36 گونه بومیِ منطقه اند. منطقة حفاظت شدة «هیرکان » که در ناحیة ایجاد شده مجموعه ای از درختان کمیاب را در خود جای داده است ( د. آ. ، ج 9، ص 134). این ناحیه از نظر طبیعی برای پرورش باغهای چای ، مرکّبات و میوه و محصولات جالیزی بسیار مناسب است (همان ، ج 9، ص 135).

منابع معدنی زیرزمینی منطقة اقتصادی لنکران اندک است . سنگهای رودخانه ای ، شن ، خاک رس ، و ماسه به عنوان مصالح ساختمانی دارای اهمیت اقتصادی است . چشمه های آب گرم لنکران (مِشَه سو) و گروه «ماساللی » معروف اند. سواحل ماسه ای کنار دریای خزر، چشم اندازهای زیبای طبیعی ، آبهای معدنی و آبهای گرم ، اقلیم مناسب و شبکه های گسترده حمل ونقل ناحیه ، برای ایجاد مراکز گردشگری اهمیت بسیاری دارند. در حال حاضر، مرکز گردشگری لنکران و مرکز درمانی مشه سو فعالیت دارد ( > جغرافیای اقتصادی و اجتماعی جمهوری آذربایجان < ، ص 151ـ152).

ناحیة کوهستانی تالش . این ناحیه از مشرق به جلگة لنکران و از مغرب تا قله های قیزیوردو (ارتفاع : 400 ، 2 متر) و کؤمورکؤی (ارتفاع : 477 ، 2 متر) کشیده شده است . به طرف شمال شرق ، بتدریج از ارتفاع کاسته می شود و رشته کوههای کم ارتفاع «پشت سر» و سپس رشته کوه «بورو وار» جایگزین کوههای مرتفع می شوند (بوداگف و غریبلی ، ص 167). چاله های وسیع بین کوهی ، رشته کوههای بورو وار و پشت سر را از هم جدا می سازد. در دامنه ها مواردی از رانش کوه دیده می شود (همانجا).

در این ناحیه سنگ بنا، رُس ، چشمه های معدنی آب گرم و سرد فراوان است . «قُطور سو»، «اَرکیوان »، «آستارا»، «دونوز ئوتَن »، «آشاغی » و «آق کؤرپو» از چشمه های معروف آن است (همانجا).

در نواحی کم ارتفاع ، در سراسر سال هوا گرم و مرطوب است . در کوههای پشت سر در تابستان اقلیم زودگذر خشک و گرم و مرطوب ، در اطراف کوه کؤمورکؤی اقلیم تابستانی خشک و نیمه بیابانی سرد و نیمه بیابانی خشک تسلط دارد (همانجا). میانگین دمای سالانه بین صفر تا چهارده درجه در نوسان است . در نواحی پایکوهی سالانه هزار تا 400 ، 1 میلیمتر و در نواحی کوهستانی با ارتفاع متوسط بین دویست تا سیصد میلیمتر باران می بارد. تعداد روزهای برفی در کوهستانها 120 روز و در پایکوهها بیست روز است (همان ، ص 168). ساکنان کوههای تالش از نظر طول عمر در دنیا معروف اند؛
شیرعلی مسلم اف 163 ساله در دهة 1350 ش / 1970 در این ناحیه می زیست .

بلوط ، مَمْرز، زیزفون ، راش شرقی ، افرای مخمری ، خرمای قفقازی ، شمشاد، پوشش گیاهی این ناحیه را تشکیل می دهد. اراضی جنگلی را چمنزارهای بوته ای تُنُک و دشتهای چمنی پوشانده است . جوجه تیغی ، خوک وحشی ، گوزن ، ببر، سنجاب جنگلی ، گربه جنگلی و دله کوهی در جنگلها یافت می شود. در زمینهای پایکوهی و دامنه ها گیاهان جنب مداری ، همچون غلات و توتون کشت می شود. باغداری و پرورش دام نیز رواج دارد. در دامنة کوهها و در پیرامون جنگلهای طبیعی و چمنزارها، مساحت زیادی به باغ میوه ، تاکستان و زمینهای کشاورزی اختصاص داده شده است (همانجا).

جنگلهای منطقة تالش عمدتاً در کوههای تالش است و قسمتهایی از جلگة لنکران را نیز می پوشاند. این جنگلها که تا ارتفاع 200 ، 2 متری از سطح دریا گسترده شده است ، حدود 000 ، 150 هکتار مساحت دارد. از جمله رستنیهای آنجاست : درخت آهن ، بلوط ، اقاقیای ابریشمی ، شمشاد هیرکانی ، گردو، انجیر هیرکانی ، آلوچه ، ازگیل ، زالزالک ، انار و شمشاد کولخیسی . ارتفاعات در گسترش جنگلهای کوهستانی تالش ، تأثیر داشته اند و نوارهایی (زونهایی ) به وجود آورده اند. این نوارها به نواحی دشتی ، پایین کوهی ، میان کوهی ، بالا کوهی ، نیمه آلپی و چمنی ـ کوهی تقسیم می شوند. هر نوار دارای پوشش گیاهی ویژه خود است . در نواحی دشتی توسکا، بلوطهای شاه بلوطی برگ ، درخت آهن و در نوار جنگلی بالاکوهی ، شاه بلوط شرقی و

افرا و ممرز درختان غالب را تشکیل می دهند ( د.آ. ، ج 9، ص 134ـ 135).

وضع کنونی منطقة تالش . این منطقة مرزی پیش از فروپاشی شوروی با دنیای خارج بی ارتباط بود و این وضع بر توسعة اقتصادی و اجتماعی آن تأثیر منفی گذاشت . اگرچه مبادلة کالا بین ایران و شوروی از مرز آستارا صورت می گرفت ، هماهنگیها در مسکو انجام می شد. پس از استقلال آذربایجان ، محدودیت مرزی آن برطرف شد و مبادلات اقتصادی با ایران گسترش یافت . مبادلة کالا و آمدوشد مسافر از آذربایجان به جمهوری خودمختار نخجوان و با دنیای خارج نیز رو به توسعه است ( > جغرافیای اقتصادی و اجتماعی جمهوری آذربایجان < ، ص 151ـ152).

حدود یک پنجم ساکنان منطقه در نقاط شهری و بقیه در روستاها زندگی می کنند. این منطقه 620 نقطة روستایی دارد (همان ، ص 152). اکثر جمعیت آن تالشی اند ولی در اسناد رسمی و دولتی آذربایجان آذری قلمداد می شوند و بنا به اطلاعات منتشر شده ، مقامات دولتی 98% مردم منطقه را آذربایجانی می دانند (همان ، ص 151).

ساکنان منطقه را تالشها، آذربایجانیها، روسها و ارمنیها تشکیل می دهند. به نوشتة ژاک دو مورگان ، باستان شناس فرانسوی که در 1307ـ 1308/1890 در این منطقه تحقیقات میدانی کرده است ، تالشها بخش اعظم ساکنان منطقه را تشکیل می داده اند و آشکارا خصایصی ایرانی داشته اند (ج 1، ص 303ـ304). به نوشتة آکینر در اوایل دهة 1310ش / 1930 چند نشریه به گویش تالشی در این منطقه منتشر می شد. در 1332ش / 1953 دستور زبان تالشی و در 1355ش / 1976 واژه نامة تالشی ـ روسی به چاپ رسید. استفاده از گویش تالشی به عنوان زبان ادبی پس از جنگ جهانی دوم منسوخ شد. اکنون بیشتر تالشها به ترکی آذربایجانی سخن می گویند و همین زبان در مدارس آنها تدریس می شود. در مطبوعات و رادیو هم از این زبان استفاده می شود (آکینر، ص 331).

بیشتر ساکنان این منطقه ، فعالیت توأم کشاورزی و صنعتی دارند. اقلیم ملایم و گرم ، خاک حاصلخیز و آب و نیروی انسانی کافی ، برای توسعة کشاورزی در این منطقه امکان مطلوبی فراهم آورده است . کشت برنج در تالش دارای سابقه ای دیرینه است (قولی یف ، ص 12ـ 15). تولید ابریشم نیز یکی از فعالیتهای اقتصادی مردم در منطقه بوده و ابریشم آنجا به خارج از منطقه صادر می شده است (ولی یف ، ص 14ـ15، 18). کشت سبزی ، چای ، انگور و غلات در آنجا رواج دارد. حدود 90% از چای تولیدی جمهوری ، بیش از نیمی از محصول سبزی و جالیزی و 20% از محصول انگورِ جمهوری در این منطقه تولید می شود ( > جغرافیای اقتصادی و اجتماعی جمهوری آذربایجان < ، ص 152ـ153). تالش ، منطقة پرورش مرکّبات جمهوری آذربایجان است و در قسمتهای جلگه ای آن لیمو، نارنگی ، پرتقال ، فیخوآ، تانگ و برگ بو (درخت غار) پرورش داده می شود. تعاونی پرورش گل نیز در این منطقه فعالیت دارد. صید ماهی از آبهای ساحلی خزر نیز از مشاغل اهالی است (همان ، ص 154). این منطقه پیش از فروپاشی شوروی ، سبزی و محصولات جالیزی مرزهای شمالی را تأمین می کرد و به «جالیز اتحاد شوروی » معروف بود. در بخشهای جلیل آباد و لریک نیز با کاهش اراضی زیرکشت انگور ــ که در دورة شوروی برای تولید شراب بر مساحت آن افزوده می شد ــ کشت غله گسترش یافته است . به علت کمبود اراضی کشاورزی ، در نواحی هموار به توسعة دامداری در طویله ها و در نواحی کوهستانی به دامداری در چراگاهها اولویت داده می شود (همانجا).

حدود 90% از صنایع در این منطقه به تولید مواد غذایی اختصاص دارد، از جمله صنایع فرآوری ماهی (نریمان آباد، لنکران ) و چای (لنکران ، آستارا و ماساللی ) و کنسرو میوه و سبزی (لنکران و ماساللی ) و شراب (جلیل آباد، لنکران ) و توتون (ماساللی ). صنایع شیر، گوشت ، پنیر و تولید نان نیز در بخش صنایع غذایی فعالیت دارند. در این منطقه مصالح ساختمانی و مبل نیز تولید می شود (همانجا). تالشها در بافت قالی مهارت دارند، بویژه در بافتن «کنارة تالشی » که قالیچه ای بلند و باریک با نقوش خاص است ، شهرت دارند (آکینر، ص 330ـ331).

راه آهن باکو ـ آستارا و به موازات آن جادة آسفالت در حمل بار و مسافر اهمیت بسیار دارند. فرودگاه لنکران امکان برقراری پروازهای محلی و ارتباط با سایر شهرهای جمهوری را فراهم می سازد. برای توسعة کشتیرانی در دریا نیز امکانات فراهم است . از این منطقه محصولاتی چون تره بار و شراب و انگور صادر، و کود و ماشین آلات و فرآورده های نفتی و محصولات جنگلی وارد می شود. در سالهای اخیر در نتیجة افزایش سطح آب دریای خزر، بسیاری از اراضی نواحی ساحلی منطقه را آب فراگرفته و به مناطق روستایی و ساختمانها، تأسیسات صنعتی ، و راهها خسارات زیادی وارد آمده است . در توسعة اقتصادی منطقه ، شهر لنکران اهمیت بسیاری دارد ( > جغرافیای اقتصادی و اجتماعی جمهوری آذربایجان < ، ص 151ـ156).

پیشینة تالش ایران و جمهوری آذربایجان . ظاهراً منطقة تالش محل استقرار قوم کادوس بوده است (دیاکونوف ، ص 82). زمینهای کادوسیان * در زمان آستیاک و کوروش در کوههای جنوب دریای خزر بود (همان ، ص 35). کسروی واژة تالش را شکل تغییر یافتة واژة کادوس / کادوش دانسته است (ص 424ـ425). در دورة مادها، کادوسیان مستقل بودند و در منطقة خود به شکل جماعتهای بدوی زندگی می کردند و از راه شکار و دامداری روزگار می گذراندند (پیرنیا، ج 2، ص 1128ـ 1129).

تالش یکی از کهنترین مراکز تمدنی در پیرامون دریای خزر است و در آن تمدنی باستانی به نام «تمدن تالش ـ مغان » متعلق به دورة پایانی عصر مفرغ و دورة آغازین عصر آهن (سدة 14ـ7 ق م ) شناسایی شده است . این تمدن را نخستین بار در 1308/1890 ژاک دو مورگان ، در ناحیة لریک در روستاهای کوهستانی بررسی کرد. در 1319/1901 نیز وی و برادرش هِنری آثار به دست آمده از گورستانهای باستانی تالش را بررسی کردند. در قسمتهای کوهستانی ، گورهای سردابی و در زیر آن تابوتهای سنگی وجود دارد. در گورها مرده ها به صورت گروهی ، زوجی یا تک تک (بنابر فقر یا ثروت آنان ) اصولاً به صورت نشسته و برخی به صورت درازکش دفن شده اند ( د.آ .، ج 9، ص 136).

برخی از اشیای کشف شده متعلق به این تمدن عبارت اند از: شمشیرهای بلند مفرغی و آهنی با تیغه های چهار وجهی و شمشیرهایی با دسته های رکابی شکل ، چندین خنجر و تبر و پیکان و سرنیزه ، ظروف گلی عمدتاً بدون لعاب و نقش ، ظروفی شبیه به قوری ، قدحهای پایه دار با دو دسته که شباهت بسیاری به ظروف گلی تمدن کرت ـ مکینا (تمدن اژه ) دارند (همانجا). برخی از علایم اشیای باستانی به دست آمده از تمدن تالش ـ مغان ، بیش از شباهت به تمدنهای هم عصر در قفقاز و پیرامون ، به تمدن آسیای غربی شباهت دارد که نشان می دهد طوایف محلی با آسیای غربی (مانند سوریه و فلسطین ) و با نواحی اطراف دریای مدیترانه ارتباط گسترده ای داشته اند. در قلمروهای کوهستانی اهالی به دامداری و در نواحی هموار و دشتها به زراعت مشغول بوده اند. تولید مصنوعات فلزی بسیار پیشرفته بود. باستان شناسان ، تالش را یکی از پنج ناحیة مهم ذوب فلزات قفقاز می دانند. سفالگری و بافندگی در آنجا بسیار گسترش یافته بود (همان ، ج 9، ص 136).

در ربع آخر قرن هفتم و نیمة قرن ششم پیش از میلاد، تالش در قلمرو دولت ماد بود. در دورة آلبانیای قفقاز، کاسپیها در این منطقه ساکن بودند. تالشها در قرن چهارم پیش از میلاد به اطاعت از کوروش گردن نهادند (دیاکونوف ، ص 607ـ 608). در قرن سوم پیش از میلاد تالش در قلمرو ایالت کاسپیانا و در ترکیب آلبانیای قفقاز قرار داشت . از قرن سوم تا هفتم میلادی تالش در ترکیب دولت آتروپاتن جزو قلمرو ساسانیان و از قرن دوم / هشتم نیز در ترکیب ایالت کاسپیانای آلبانیا بود. در دورة حکومت مسلمانان ، تالش جزو ایالت موغان / مغان آذربایجان بود. در نیمة دوم قرن سوم و چهارم / نهم و دهم تالش در ترکیب روادیان ، ساجیها و سالاریها قرار داشت . از قرن پنجم / یازدهم تا نیمة دوم قرن ششم / دوازدهم تالش در ترکیب دولت روادیها بود. ایلدگیزها از 530 تا 622/ 1136ـ1225 تالش را در تصرف خود داشتند. در قرن هفتم و هشتم / سیزدهم و چهاردهم این منطقه تحت حکومت جلایریان ، و در قرن نهم / پانزدهم جزو قلمرو قراقوینلوها بود ( > نقشه های تاریخی آذربایجان < ، 1994؛
> اطلس جمهوری آذربایجان شوروی < ، 1963). تالش از دورة صفویه (906ـ1135) تا اواسط دورة قاجاریه در کنار دیگر مناطق قفقاز در قلمرو دولت ایران بود (رجوع کنید به ادامة مقاله ).

تالشها که بیشتر ساکنان این منطقه را تشکیل می دهند، از نسل قبایل بومی ساکن زاویة جنوب شرقی جمهوری آذربایجان و نواحی مجاور آن در استان اردبیل و گیلان اند. این قوم نشان دهندة اختلاط عناصر قفقازی و ایرانی است . صدها سال منطقة آنان صحنة پیکار امپراتوریهای رقیب بوده است . در سدة دوازدهم / هجدهم عثمانی و روسیه و ایران بر سر مالکیت قفقاز جنوبی ، و از جمله تالش ، با یکدیگر در جدال بودند (آکینر، ص 330).

ظاهراً با استفاده از موقعیتی که بر اثر ضعف حکومت مرکزی ایران به وجود آمده بود، در اواسط قرن دوازدهم / هجدهم در تالش «خانات تالش » * به وجود آمد. این خانات با گیلان ، اردبیل ، قره داغ و خانات جواد و سلطاناتِ سالیان هم مرز بود. مرکز خانات ابتدا آستارا بود و بعدها شهر لنکران شد ( د.آ. ، ج 9، ص 135). پس از مرگ نادرشاه در 1160، تعدادی خان نشین کمابیش مستقل نظیر خانات قوبه ، باکو، شماخی ، قره باغ و گنجه در تالش تشکیل شد. در میان این خانات ، خانات تالش هم به رهبری زمامدارانی با عنوان «حاکم » به وجود آمد. این خانات با هم متحد نبودند و همچنانکه با قدرتهای خارجی می جنگیدند در میان خود نیز ستیز داشتند. تا 1220/ 1805 تعدادی از آنها تحت الحمایگی روسیه را پذیرفتند (آکینر، همانجا).

در نتیجة جنگهای ایران و روس و امضای عهدنامة گلستان * (1228/ 1813) و ترکمانچای * (1243/ 1828)، بخشی از تالش در کنار دیگر مناطق قفقاز از ایران جدا شد و به روسیه پیوست . مردم مسلمان تالش که از این جدایی ناراضی بودند، نارضایتی خود را به صورت قیامهای پراکنده نشان می دادند. در 1247/ 1831 ساکنان منطقه علیه مأموران تزاری و فئودالهای محلی قیام کردند. خودسریهای مأموران حکومتی تزار بویژه فرماندهان نظامی محلی ، ستم فئودالهای محلی ، دشواری زندگی دهقانان ، برقراری انواع مالیاتها، در تنگنا قرار دادن بیکهای تالش و نارضایتی نایبان و روحانیان سبب بروز نارضایتی مردم و آغاز قیام شد. میرحسن خان (خان تالش که در 1241ـ1242/ 1826 تحت تعقیب ایلینسکی ، فرمانده ایالت ، قرار داشت و به ایران پناهنده شده بود) به رهبری این قیام برگزیده شد. شورشیان ، آبادی عنبران را ــ که اکثر اهالی آن در دورة حکومت خان پیشین از رعایا و خدمتگزاران میرحسن خان بودند ــ پایگاه مقاومت خود کردند. در رمضان 1246/ 5 مارس 1831 میرحسن خان با بیست سوار مسلح از مرز گذشت و به سوی کوههای تالش رهسپار شد. هنگام نزدیک شدن وی به لنکران عده ای از اهالی لنکران و دریق و آللار به او پیوستند. شورشیان قسمتهای بسیاری از خانات را تصرف کردند، ولی عده ای از اهالی در این قیام شرکت نکردند و برخی از بیکهای محلی ، همچنین ساکنان لنکران و روستاهای حومة آن مسلحانه به نفع روسها وارد نبرد شدند. در چهاردهم مارس بیش از هشتصد تن از شورشیان تصمیم گرفتند قوای روس را در تنگنا قرار دهند، لیکن با کمک دسته ای شبه نظامی متشکل از اهالی محلی به عقب رانده شدند. در اوایل آوریل شورش فروکش کرد. میرحسن خان دوباره به ایران پناه آورد. تضاد شدید طبقات مختلف مردم ، سوءاستفادة سران شورشی از این حرکت و پاره ای مسائل دیگر سبب شکست این قیام شد ( د.آ .، همانجا).

در 1253/1837 منطقة تالش ، «قضایِ لنکران » در ایالت شیروان بود ( > نقشه های تاریخی آذربایجان < ، 1994). قضای لنکران تا 1338/ 1918 نیز پابرجا بود. در دورة جمهوری خلق آذربایجان (حکومت مساواتها؛
1336ـ1339 (1300ش )/ 1918ـ1921) نیز تالش همچنان قضای لنکران نامیده می شد. تا پیش از جنگ جهانی دوم ، تالش به شش ناحیة اداری به نامهای آستاراخان بازار، ماساللی ، یاردیملی ، لریک ، لنکران و آستارا تقسیم می شد ( > اطلس جمهوری آذربایجان شوروی < ، 1963).

پس از سقوط کمون باکو در 1336/ 1918، انقلابیون ارتش سفید با حمایت اقشار مختلف روستاهای روسیه (دِنیکِنها و کمیتة ملی روس باکو) در لنکران و مغان «حکومت مغان » را تشکیل دادند. این حکومت برای دنیکنها پایگاه تشکیل حکومت آیندة سفیدها در قفقاز جنوبی بود.در اوایل دوره ای که حکومت شوروی ، قفقاز را اشغال کرد، مردم منطقة تالش برای مبارزه ، جمهوری شوروی مغان (جمهوری شوروی لنکران ) را تشکیل دادند. این جمهوری در 24 رجب 1337/ 25 آوریل 1919 تأسیس شد و تا 28 رمضان / 27 ژوئن همان سال دوام یافت . تعدادی از دهقانان و کارگران مغان به رهبری بلشویکها برای تشکیل حکومت شوروی و سرنگونی حکومت مغان مبارزه می کردند. کمیتة باکو و تشکیلات بلشویکی «عدالت » و «همت » وابسته به کمیتة مملکتی قفقاز از حزب کمونیست (بلشویک ) روسیه ، این مبارزه را رهبری و به آن کمک می کرد، از جمله در لنکران ایستگاه رادیویی مخفی تأسیس و تشکیلات حزبی برپا شده بود. در 13 رجب / 25 آوریل ، بلشویکها حکومت مغان را سرنگون کردند و ادارة امور را به دست گرفتند ( د.آ. ، ج 7، ص 84).

در بیستم رجب 1336/ دوم مه 1918 کنگرة شورای نمایندگان کارگران و دهقانان در شهر لنکران تشکیل شد و بر اساس مصوبات آن مقرر گردید که جمهوری شوروی مغان به مرکزیت لنکران تشکیل شود. این جمهوری دارای نهادهایی مشتمل بر کمیتة اجرایی ، شورای اقتصاد، کمیسیون فوق العاده ، کمیتة جنگ ، شعبات امور خارجه ، دادگستری ، امور داخله ، فرهنگ مردم و دارایی بود. برخی از اقدامات این جمهوری عبارت بود از مصادرة اراضی مالکی و تقسیم آن بین دهقانان و زحمتکشان ، تأسیس کمیته های دهقانی ، نشر پول و تشکیل قوای مسلح . جمهوری شوروی مغان ، حکومت مساواتها را ــ که بر سایر نقاط آذربایجان حکفرمایی می کرد ــ به رسمیت نشناخت و تقریباً چهار ماه در مقابل هجوم مخالفان مقاومت کرد. کارگران باکو و روسیة شوروی با ارسال جنگ افزار و نیرو و رهبران حزبی ، به جمهوری مغان کمک می کردند. مخالفان که در اواسط ژوئن به مبارزان شوروی در لنکران هجوم آورده بودند، شکست خوردند ولی در پنجم رمضان / پانزدهم ژوئن مجدداً حمله کردند. بلشویکها در مقابل حملات تاب نیاوردند، تعدادی از آنان به جزیرة ساری عقب نشینی کردند و انگلیسیها و روسهای سفید عده ای را دستگیر و در آشوراده تیرباران کردند. سرانجام حکومت جمهوری شوروی مغان سرنگون شد و در چارچوب جمهوری دمکراتیک آذربایجان قرار گرفت . پس از برقراری حکومت جمهوری شوروی در آذربایجان در 1338ـ1339/ 1920، اراضی جمهوری شوروی مغان نیز جزو آنجا شد (همانجا).

بعد از الحاق رسمی خانات تالش به روسیة تزاری بر اساس عهدنامة گلستان ، و لغو خانات تالش در 1241ـ1242/ 1826، نام تالش دیگر به کار برده نشد. پس از فروپاشی اتحاد شوروی در 1370ش / 1991 و استقلال جمهوری آذربایجان ، نامهای جغرافیایی تاریخی و قدیمی ، از جمله بیلقان و گنجه ، احیا شد، اما به جهت حساسیت حکومت آذربایجان نسبت به تالشها ــ که ایرانی الاصل بودند و زبان آنان ترکی نبود ــ ناحیة تالش را که تاریخی بسیار کهنتر از تاریخ ترکان قفقاز جنوبی دارد، در نظام اداری جمهوری آذربایجان ، «ناحیة اقتصادی لنکران » خواندند ( > اطلس جمهوری آذربایجان شوروی < ، 1963).

در قانون اساسی جمهوری آذربایجان (مصوب 1374ش / 1995)، اقلیتهای قومی ساکن در این جمهوری به طور رسمی مطرح نشده است . اعلام زبان آذربایجانی به عنوان زبان رسمی جمهوری در قانون اساسی (جمهوری آذربایجان . قوانین و احکام ، ص 11) و ذکر نکردن اقلیتهای شایان توجهی چون تالشها و تاتها و کردها، و اقلیت لِزگی ساکن در شمال و شمال غربی جمهوری آذربایجان که پیوستگی قومی با ساکنان داغستان دارند، اعتراض شدید تالشها و لزگیها را برانگیخت ، به طوری که لزگیها از اعزام سرباز به جبهه های قره باغ خودداری کردند و تالشهای آستارا و لنکران خواستار به رسمیت شناخته شدن زبان و فرهنگ تاتی ـ تالشی در قانون اساسی آذربایجان شدند. پس از آغاز جنگ آذربایجان و ارمنستان (1371 ش / 1992) و ضعف حکومت مرکزی در ادارة امور، وضع بحرانی شد. در 22 مرداد 1372/ 13 اوت 1993 علی اکرم همت اف ، افسر شورشی که نواحی جنوبی جمهوری آذربایجان را از دوماه قبل به عنوان جمهوری تالش و مغان اعلام کرده بود، خود را رئیس جمهور این منطقه معرفی کرد ( مجلة مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز ، سال 1، ش 1، ص 325، سال 2، ش 2، ص 279ـ 280). این بحران تا آغاز دورة ریاست جمهوری حیدر علی یف ادامه داشت . علی یف پس از به دست گرفتن قدرت ، نیروهای نظامی جنبش تالش را سرکوب کرد و این نیروها به لنکران گریختند (همان ، سال 2، ش 3، ص 355).

---

منابع :
(10) شیرین آکینر، اقوام مسلمان اتحاد شوروی ، ترجمة محمدحسین آریا، تهران 1367 ش ؛
(11) حسن پیرنیا، ایران باستان ، یا تاریخ مفصّل ایران قدیم ، تهران 1369 ش ؛
(12) جمهوری آذربایجان . قوانین و احکام ، قوانین و آئین نامه های مربوط به توسعة فعالیت سرمایه گذاری در جمهوری آذربایجان ، ( تهران : سفارت جمهوری آذربایجان ، 1998 ) ؛
(13) ایگور میخائیلوویچ دیاکونوف ، تاریخ ماد ، ترجمة کریم کشاورز، تهران 1357 ش ؛
(14) احمد کسروی ، کاروند کسروی ، چاپ یحیی ذکاء، تهران 1352 ش ؛
(15) مجلة مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز ، سال 1، ش 1 (تابستان 1371)، سال 2، ش 2 (پاییز 1372)، سال 2، ش 3 (زمستان 1372)؛
(16) ژاک ژان ماری دو مورگان ، هیئت علمی فرانسه در ایران : مطالعات جغرافیائی ، ترجمه و توضیح کاظم ودیعی ، تبریز 1338ـ1339ش ؛






(17) Atlas Azerbayjanskoy SSR , Baku: Akademiya Nauk Azerbayjanskoy SSR, Institut Geografiya, Baku 1963;
(18) A ¦zarba ¦yja ¦n Sa ¦vet Ensiklopediya ¦s i , Baku 1976-1987;
(19) Az rbaycan Respublikas i n i n iqtisadi v sosial cog §rafiyas i , by N. Allahverdiyev et al. , Baku: عyr tm n, 1993;
(20) Az rbaycan tarixi x rit l ri , Baku: Az rbaycan Ensiklopediyas â, 1994;
(21) Azerbayjanskaya Respublika spravoc §naya obshegeografic §eskaya karta , scale 1:500 ، 000, Baku: Goskomgeodeziya Azerbayjanskoy Respubliki, 1992;
(22) Budaq Budaqov and Yaqub Q ribli, Az rbaycan Respublikas i n i n fiziki cog §rafiyas i , Baku 1994;
(23) Sh.A. Ghuliyev, Azarbayjanda chaltikchilik: tarikhi etnografik tadghighat , Baku 1977;
(24) T.T. Veliyev, XX Asrin avvalinda Azarbayjanin ipak e'mali sanayesi ( 1900-1917 yillar ), Baku 1977.

/ بهرام امیراحمدیان /

3) رشته کوه تالش . در حاشیة جنوب غربی دریای خزر در استانهای گیلان و اردبیل و زنجان قرار دارد. این رشته کوه از جلگة لنکران (تقریباً از مغرب شهر لنکران در جنوب جمهوری آذربایجان ) آغاز می شود و از شمال به جنوب به موازات ساحل غربی دریای خزر، به طول 270 کیلومتر تا حدود مغرب شهر رودبار (در حدود 67 کیلومتری جنوب شهر رشت ) امتداد می یابد. امتداد آن در شمال ، مرز ایران و جمهوری آذربایجان را تشکیل می دهد و در جنوب ، سفیدرود آن را تقریباً به صورت عمودی از بقیة البرز جدا می کند. مشرق آن به جلگة ساحلی خزر و مغرب آن به درة رودهای قِزِل اوزَن و قره سو منتهی می شود. فاصلة این رشته کوه تا دریای خزر در نزدیکی آستارا شانزده تا بیست کیلومتر است . عرض آن در قسمتهای شمالی ، میانی و جنوبی بترتیب در حدود سی ، شصت و 110 کیلومتر است (جعفری ، ج 1، ص 70). دامنه های شرقی و جنوب غربی تالش در استان گیلان و دامنه های غربی آن در استان اردبیل و بخش کوچکی از قسمت جنوب غربی آن در استان زنجان ممتد است . شیب دامنه های شرقی از دامنه های غربی بیشتر است .

گسل فعال تالش (یا گسل آستارا) در جنوب غربی دریای خزر، به طول تقریبی چهارصد کیلومتر از شمال به جنوب ، دامنه های شرقی تالش را در ایران و قفقاز کوچک را در جمهوری آذربایجان قطع می کند. این گسل را در فرونشینی بستر حاشیة غربی دریای خزر و زلزله های پیرامون مؤثر می دانند. وجود این گسل در گیلان در مشرق و یک صفحة مقاوم در آذربایجان در مغرب ، سبب شکل گیری نهایی ارتفاعات تالش در جهتی متفاوت با البرز ذکر شده است (رجوع کنید به درویش زاده ، ص 155، 261ـ262).

رشته کوه تالش از چند رشته کوه کوچک (از جمله بَغروداغ / بکروداغ / بقروداغ ، آق داغ ، ماسوله و پشته کوه ) و کوهها و قلل متعدد تشکیل شده است . برخی از کوههای مهم آن عبارت است از: آق داغ (بلندترین قله : 303 ، 3 متر) در حدود 36 کیلومتری جنوب شهر خلخال ؛
بغروداغ (بلندترین قله : 197 ، 3 متر) در حدود 32 کیلومتری شمال غربی شهر هشت پر؛
ماسوله داغ (بلندترین قله : 050 ، 3 متر) در حدود 34 کیلومتری غرب شهر فومن ؛
عَجم داغ (بلندترین قله : 010 ، 3 متر) در حدود یازده کیلومتری شمال شرقی شهر خلخال ؛
حصاربُلاغی (بلندترین قله : 904 ، 2 متر) در حدود 36 کیلومتری جنوب شرقی شهر اردبیل ؛
شیراگْلی داغ (بلندترین قله : 870 ، 2 متر) در حدود هجده کیلومتری جنوب شرقی شهر خلخال ؛
دِلماده داغ (بلندترین قله : 785 ، 2 متر) در حدود 35 کیلومتری جنوب شرقی شهر خلخال ؛
آسبیناس (بلندترین قله : 005 ، 2 متر) در حدود 33 کیلومتری شمال شرقی شهر اردبیل و بَرْزْکوه (بلندترین قله :490 ، 1 متر) در 28 کیلومتری جنوب غربی شهر هشت پر (جعفری ، ج 1، جاهای متعدد). گردنة «حیران »، از گذرگاههای مهم قسمت شمالی این رشته کوه ، در مسیر اصلی آستارا ـ اردبیل قرار دارد. همچنین گردنه های «سلک سیاو» در پنج کیلومتری غرب شهر ماسوله و «آندره » در هفت کیلومتری شمال غربی آن در این رشته کوه واقع است .

دامنه های شرقی تالش از سنگهای آهکی و رسوبی کِرتاسه (متعلق به دورة اول از دوران مزوزوئیک ) و دامنه های غربی آن از رسوبات جدیدتر (پالئوژن تا نئوژن ؛
متعلق به دوران سنوزوئیک ) تشکیل شده است . در جنوب غربی فومن و مشرق ماسوله نیز سنگهای دگرگونی (سنگهایی که در اصل آذرین یا رسوبی بوده اند، اما از نظر خصوصیت و وضع ظاهر تغییر کرده اند) مشاهده می شود. این رشته کوه معادن مهمی دارد، از جمله میکا، فلدسپات ، آهن ، گرانیت ، کائولن ، تِراوِرْتن و سنگ آهک ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 15، ص 209، 217، 527).

میانگین دمای سالانه در قسمتهای شمالی و مرکزی رشته کوه تالش پنج تا ده درجه و در نواحی شرقی مشرف به درة سفیدرود پانزده تا بیست درجه است . میزان بارش سالانه در دامنه های مشرف به دریای خزر حدود هشتصد تا دوهزار میلیمتر و در دامنه های غربی چهارصد تا هشتصد میلیمتر است (جعفری ، ج 1، ص 70).

دریاچة آب شیرین نئور/ نوئور در قسمت شمالی تالش ، در 48 کیلومتری جنوب شرقی شهر اردبیل و چهار کیلومتری آبادی عباس آباد، در ارتفاع 500 ، 2 متری واقع است . مساحت آن حدود 240 هکتار و میانگین عمق آن سه متر است و ماهی قزل آلا در آن پرورش داده می شود ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 8، ص 121ـ122؛
فائقی ، ج 1، ص 59؛
علیزاده پروین و خاماچی ، ص 85).

از ارتفاعات تالش ، رودهای متعددی سرچشمه می گیرد که از مهمترین آنها در دامنه های شرقی آستاراچای ، هَویق ، هَرِه دشت ، کَرگانرود، لُمیر، شفارود، شاندِرمَن ، ماسوله و ناو رود، و در دامنه های شمال غربی و غربی قره سو (از شاخابه های جنوبی رود ارس ) و سرشاخه های آن و نیز رودهای آرپاچای ، شاهرود، کَندرچای / کندرچو و سنگور (از شاخابه های قزل اوزن ) است (جعفری ، ج 2، جاهای متعدد).

رشته کوه تالش پوشش گیاهی متنوعی دارد. دامنه های شرقی آن ــ عمدتاً تا ارتفاع 500 ، 1 متری ــ جنگلی است ( جغرافیای کامل ایران ، ج 2، ص 1012). مهمترین مناطق جنگلی در تالش ، برنا، شکی ، جیرده و لرزانه با درختان جنگلی بلوط ، صنوبر، وَن و گونه های مذکور در منطقة تالش است . همچنین گیاهانی که کاربرد دارویی و صنعتی دارند، مانند شیرین بیان ، پونه ، آویشن ، گل گاوزبان ، گل خطمی ، گل بنفشه ، پامچال ، شقایق ، لاله کوهی ، قروه ، کاسنی ، بومادران ، گزنه و گلپر، در دامنه های آن می روید. تالش مراتع ییلاقی برای چرای دام نیز دارد ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 8 و 15، جاهای متعدد). قسمتهای مرتفع تالش فاقد پوشش جنگلی است (رزم آرا، ج 2، ص 186).

در کوههای تالش علاوه بر گونه های نامبرده در منطقة تالش ، کفتار، کَل ، بز، خرس ، سنجاب ، بلدرچین ، عقاب ، بلبل ، سهره و سار یافت می شود ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 15، جاهای متعدد). به نوشتة ملگونوف (ص 207) در 1275ـ1277/ 1858ـ 1860، در این کوهها ببر زندگی می کرده است .

از مهمترین مراکز سکونتی در دامنه های تالش ، خلخال ، هِشَجین ، ماسوله ، سیاه مَزگی ، هیر، کُلُور و خِمِس / خَمِس است . در حاشیة دامنه های آن ، شهرهای آستارا، هشت پر، ماسال ، شاندرمن ، فومن ، امامزاده هاشم ، آب بَر و رودبار واقع اند (رجوع کنید به نقشه ). راه اصلی منجیل ـ رشت ـ آستارا از جانب شرقی تالش ، راه هشجین ـ خلخال ـ کیوی پایین ـ هیر از جانب غربی آن ، و راه اَسالم ـ خلخال و فومن ـ ماسوله از میانِ این رشته کوه عبور می کند. کارخانة چوب و کاغذ در دامنة شرقی آن در حوالی رضوانشهر قرار دارد. ساکنان رشته کوه تالش ، در بخش شرقی به گالشی ، در بخش غربی به تالشی و برخی نیز در شمال کرگانرود به ترکی آذری سخن می گویند (بازن و برومبرژه ، ص 21ـ23).

ظاهراً نام کوههای تالش نخستین بار در قرن هشتم در نزهة القلوب حمداللّه مستوفی (ص 217) ذکر شده است . در دورة ناصرالدین شاه (1264ـ1313)، اعتمادالسلطنه (ج 1، ص 656) در ذکر «سرحد دولتین ایران و روس » به مرز جداکنندة کوههای تالش از مَحالّ ارس اشاره می کند. مسعود کیهان در 1310ش ، کوههای تالش را مانند سدی بین فلات آذربایجان و دریای خزر ذکر کرده و به اهمیت جغرافیایی آن اشاره نموده است (ج 1، ص 34). به نوشتة او، حد کوههای تالش تا ماسوله است و قسمتهای جنوبی آن ، کوههای گیلان نام دارد. وی از رود تالش و گردنة قیرچَم در این رشته کوه نیز یاد کرده است (ج 1، ص 34، 67). بازن و برومبرژه ــ که میان سالهای 1351 تا 1356 ش در ایران بوده اند ــ تالشیهای دامنه های غربی تالش و گالشیهای دامنه های شرقی آن را از دامداران متحرک منطقه معرفی کرده اند (ص 58).

برخی از مهمترین آثار در این رشته کوه عبارت اند از: زیارتگاههای شیخ جنید و جمال الدین انصاری در بَرزْکوه ، امامزاده هاشم در کنار آبادی همنام آن در 27 کیلومتری جنوب شهر رشت ، امامزاده شفیع در کنار آبادی همنام آن در سیزده کیلومتری شمال غربی شهر ماسال ، امامزاده عینعلی و زینعلی و امامزاده ابراهیم و نیز قلعه هایی در نزدیکی ماسوله ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 15، ص 48، 529، ج 16، ص 26؛
ملگونوف ، ص 192ـ193).

---

منابع :
(25) اعتمادالسلطنه ؛
(26) اولین نقشة برجسته نمای آذربایجان ، مقیاس 000 ، 500:1، تهران : سحاب ، 1363ش ؛
(27) مارسل بازن و کریستیان برومبرژه ، گیلان و آذربایجان شرقی : نقشه ها و اسناد مردم شناسی ، ترجمة مظفر امین فرشچیان ، تهران 1365ش ؛
(28) عباس جعفری ، گیتاشناسی ایران ، ج 1: کوهها و کوهنامة ایران ، ج 2: رودها و رودنامة ایران ، تهران 1368ـ1376ش ؛
(29) جغرافیای کامل ایران ، تهران : سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی ، 1366ش ؛
(30) حمداللّه مستوفی ، نزهة القلوب ؛
(31) علی درویش زاده ، زمین شناسی ایران ، تهران 1370ش ؛
(32) رزم آرا؛
(33) حسن علیزاده پروین و بهروز خاماچی ، شگفتیهای سبلان ، تبریز 1370ش ؛
(34) ابراهیم فائقی ، آذربایجان در مسیر تاریخ ایران ، تبریز 1375ش ؛
(35) فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 8 : اردبیل ، ج 15: بندر انزلی ، ج 16: رشت ، تهران : سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح ، 1371ش ، 1377ش ؛
(36) مسعود کیهان ، جغرافیای مفصّل ایران ، تهران 1310ـ13ش ؛
(37) گریگوری والریانوویچ ملگونوف ، سفرنامة ملگونف به سواحل جنوبی دریای خزر ( 1858 و 1860م )، تصحیح ، تکمیل و ترجمة مسعود گلزاری ، تهران 1364ش ؛
(38) ( نقشة ) اردبیل ، مقیاس 000 ، 500:1، تهران : سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح ، 1370ش ؛
(39) نقشة تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران ، مقیاس 000 ، 500 ، 2:1، تهران : سازمان نقشه برداری کشور، 1379ش ؛
(40) نقشة راهنمای البرز غربی : گیلان ، مقیاس 000 ، 300:1، تهران : گیتاشناسی ، ( بی تا. ) ؛
(41) ( نقشة ) رشت ، مقیاس 000 ، 500:1، تهران : سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح ، 1371ش ؛
(42) نقشة ناهمواریها و حوضة رودخانه های ایران ، مقیاس 000 ، 000 ، 2:1، تهران : گیتاشناسی ، 1377 ش .

/ معصومه رضازاده شفارودی /

4) قوم تالش . در منطقه ای در مغرب و شمال غربی گیلان ، بین کوههای تالش و دریای خزر زندگی می کنند. خودزِکو (ص 78) به سبب تشابه نام این قوم با نام امیرتالش بن حسن نوادة امیرچوپان مغول (حافظ ابرو، 1317ش ، بخش 1، ص 135)، برای تالشها منشأ ترکی قایل شده است . این گمان نیز وجود داشته است که تالشها ایرانی (نیکیتن ، ص 102) یا از آریاییان اند، بویژه اینکه گویش تالشی از گروه زبانهای ایرانی شمال غربی است و نشانه های بسیاری از اوستایی و فارسی باستان و فارسی میانه در آن دیده می شود (اورانسکی ، ص 330ـ334).

تالشها در گذشته از اقوام کوه نشین گیلان بوده اند و ظاهراً عده ای از آنان به مرور در دشتها مستقر شده اند (بازن ، ج 2، ص 57). دامداری از مشاغل اصلی آنان بوده و هنوز شغل اصلی کوه نشینان تالش است (نیکیتن ، همانجا؛
بازن ، ج 2، ص 5 ؛
بازن و برمبرژه ، ص 58؛
مرکز آمار ایران ، 1368ش . ص 78). بیشتر کشاورزان جلگه نشین تالش قرنهاست که به کِشت برنج اشتغال دارند (بازن ، همانجا؛
حمداللّه مستوفی ، ص 84، 162). بعضی از تالشها شیعة دوازده امامی و بعضی سنّی شافعی اند (بُرادگاهی ، ص 36، 46؛
بازن ، ج 2، ص 199ـ200، 208؛
رابینو، 1366ش ، ص 100، 112، 120، 138؛
اوبن ، ص 146). مذهب شیعه پیش از تشکیل دولت صفوی و احتمالاً پس از تغییر مذهب خاندان شیخ صفی الدین اردبیلی در این سرزمین گسترش یافت . شیخ صفی در میان تالشها طرفداران بسیاری داشت و تالش از مراکز مهم نفوذ خاندان او بود (فضل اللّه بن روزبهان ، ص 263ـ 265؛
قس بازن ، ج 2، ص 199، که می گوید گرایش به مذهب شیعه در طالش شمالی باید در نیمة دوم دورة صفوی شروع شده باشد). این خاندان از 806 املاکی در تالش داشتند که تیمور گورکانی (حک : 771ـ807) آنها را وقف ایشان کرده بود (لمتون ، ص 223، پانویس ). خلفای شیخ حیدر، پدر شاه اسماعیل اول صفوی ، و پیروانشان در تالش در جنگهای او با داغستانیها و چرکسها شرکت داشتند (فضل اللّه بن روزبهان ، ص 274،280). در آغاز قرن دهم بسیاری از صوفیان صفوی در «طالشستان » (تالش ) به سرمی بردند (ابن کربلائی ، ج 2، ص 204).

سرزمین قوم تالش نوار نسبتاً باریکی مرکّب از دو قسمت کوهستانی و جلگه ای است که از شمال به جنوب گسترده می شود. شمال آن به خط فرضی میان قسمت سفلای رود کُر و مصب رود مرزی بالهارود در دشت مغان جمهوری آذربایجان (برادگاهی ، ص 33؛
اوبن ، ص 143)، جنوب آن به مغرب دشت گیلان (دشت فومنات ؛
بازن ، ج 2، ص 73)، مشرق آن به دریای خزر و مغرب آن به استان اردبیل متصل است . معروفترین مناطق تالش نشین عبارت اند از: موغان / مُغان ، اُجارود، اُلوف ، دَشْتوَند، دَریغ ، لَنْکَران ، زُووند، ویلکیج ، آستارا، کَرْگانرود، اَسالِم ، دیناچال ، تالشدولاب ، شانْدِرمَن ، ماسال ، ماسوله و بعضی نواحی کوهستانی فومن و شَفْت (برادگاهی ، ص 31ـ35؛
رابینو، 1366ش ، ص 21، 182، 218، 233؛
همو، 1369ش ، ص 57ـ 58).

دامنة پراکندگی قوم تالش در گذشته بیش از امروز بوده است . مردم کَلِیْبَر * در نیمة اول قرن هشتم ترک و تالش بودند (حمداللّه مستوفی ، ص 84). اراضی ملتقای رودهای کر و ارس و بعضی نواحی قراباغ در قرن دهم متعلق به تالشان بود (باکیخانوف ، ص 95، 103). اطراف خورگام / خرکام در قرن ششم (کاشانی ، ص 192)، مغرب کوهدُم در قرن نهم (مرعشی ، ص 436) و طالشستان لاهیجان در قرنهای دهم و یازدهم (فومنی ، ص 271) تالش نشین بود. در تقسیمات اداری 150 سال گذشته ، بخشهایی از نواحی تالش نشین ، چون ویلکیج و اجارود، ضمیمة اردبیل شد (برادگاهی ، ص 35). امروزه همة مردم آن نواحی ، به غیر از اهالی چند روستا، به ترکی سخن می گویند (اوبن ، ص 144؛
بازن ، ج 2، ص 81 ـ 85).

در بارة طوایف و تقسیمات درونی قوم تالش ، به سبب استحالة آنان در میان مردم یکجانشین ، اطلاعات کمی در دست است (بازن ، ج 2، ص 213ـ214). شناخته شده ترین طوایف تالش از شمال به جنوب عبارت اند از: طایفة بزرگ دِلاغَردِه (برادگاهی ، ص 45) یا دلاغرده لو که در روستاهای مرزی اجارود سکونت دارند، همه ترک زبان اند و خود را از شاهسَوَنان می دانند (صادق ، مجموعة 5، ص 170، 195)؛
طوایف آقاجانی و مشایخ ، ساکن کرگانرود شمالی (بازن ، ج 2، ص 191، 199؛
مرکز آمار ایران ،1370ش ، ص 12، 22)؛
طایفة بزرگ خاشابری و تیره های شیرازی و بوداغ ، ساکن تالشدولاب (میرزاابراهیم ، ص 206؛
رابینو، 1366ش ، ص 120؛
ستوده ، ج 1، ص 84)؛
طوایف آسْتَرایی و آلیانی ، ساکن کوههای ماسوله (رابینو، 1366ش ، ص 218). شماری از خاندانهای بزرگِ احتمالاً ترک تبار نیز در بعضی مناطق تالش به سر می برند، ازجمله خاندان ایشیک آقاسی و داداشلی در پشت حَویق ، نَظرلی و قَره اوشاغی در لَمیر و شریفلی در چوبَر (بازن ، ج 2، ص 191). نام بعضی از روستاهای تالشدولاب ــ همچون چَراج ، وَسْکُه ، رینَج ، خِیل گاوان ، بوداغ محله ، اَرْده (رابینو، 1366ش ، ص 122ـ125) ــ ظاهراً از نام طوایف ساکن در آنها گرفته شده است (عبدلی ، ص 42ـ50).

در دورة قاجاریه شماری از تالشها با اجبار به نقاط دورتری ، همچون اشرف / بهشهر و سخت سر/ رامسر انتقال داده شدند (میرزاابراهیم ، ص 89، 151؛
رابینو، 1365 ش ، ص 37، 51، 106). اهالیِ تات زبانِ روستای گَلین قَیَة هرزنداتِ مرند نیز گمان می کنند که اجدادشان از تالش به هرزندات مهاجرت کرده اند (ذکاء، ص 54ـ55). امروزه بیشتر از نیمی از مردم تالش در ایران و بقیة آنان در جمهوری آذربایجان به سر می برند. این تقسیم پس از پایان جنگهای ایران و روسیه و انعقاد عهدنامه های گلستان و ترکمان چای صورت گرفته است (برادگاهی ، ص 33 ؛
اسنادی از روابط ایران با منطقة قفقاز ، ص 335ـ336؛
آکینر، ص 131).

پیشینة تاریخی قوم تالش بسیار مبهم است . سکونت این قوم در سرزمینهای کادوسیان و کاسپیان (دیاکونوف ، ص 82، 210) سبب گردیده است که بعضی از پژوهشگران ، تالشها را بازماندگان قوم کادوسی بدانند (کسروی ، ص 424ـ425). پلینیوس در قرن اول میلادی و اسقف سِبِئوس ارمنی در قرن ششم میلادی گمان می کردند که گِلانها (گِل / گیل ) و کادوسیها یک قوم اند (مارکوارت ، ص 237). نام کادوسیان /کادوشیان ظاهراً در اواخر عصر ساسانی تغییر کرده (کسروی ، ص 424) و در آثار اولین مورخان و جغرافی نویسان مسلمان به صورت طیلسان درآمده که به نوشتة یاقوت حموی (ذیل «طیلسان »، به نقل از اصمعی ، لغت شناس عرب در قرن دوم ) معرّب کلمة تالشان است . شورش بِستام (گستهم / وستهم ) بر خسروپرویز، و سلطنت چند سالة او در نیمة شمالی ایران (کریستن سن ، ص 467)، از حمایت وسیع اقوام دیلم و بَبْر * و طیلسان برخوردار بود (دینَوَری ، ص 103). شرح دینوری از شورش بستام ، ظاهراً نخستین اشاره به وجود قوم طیلسان در اواخر

عصر ساسانی است . سرزمین طیلسان در قرون اولیة اسلامی از شهرهای پهلویان بود (ابن خرداذبه ، ص 57؛
ابن فقیه ، ص 209). مورخان مسلمان اخبار مختصری از تصرف گیلان و ببر و طیلسان به دست سپاهیان مسلمان آورده اند (از جمله رجوع کنید به بلاذری ، ص 319ـ320؛
ابن خلدون ، ج 2، ص 571). در اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم واژه های تالشان و طیلسان معمول بود (رجوع کنید به یاقوت حموی ، ذیل «تالشان » و «طیلسان »). واژة طیلسان در نیمة اول قرن هفتم متروک ، و کلمة تالشان به جای آن متداول شد (رجوع کنید به رشیدالدین فضل اللّه ، ج 2، ص 1302). ظاهراً در همین روزگار اسامی طالش و طوالش (حمداللّه مستوفی ، ص 84، 162) مانند کلمة تالش رایج شده است .

تالشها (طوالش ) در 794 از یاری امیرمحمود ــ حاکم خلخال که پس از شکست از امیرخرّم ، حاکم سلطانیه ، به میان تالشها گریخته بود ــ خودداری کردند (زین الدین بن حمداللّه مستوفی ، ص 140). در 824 کلانتران تالش همراه تعدادی از امیران آذربایجان ، در قراباغ به حضور شاهرخ تیموری رسیدند (حافظ ابرو، 1380 ش ، ج 4، ص 750). تالشها در 873 کاروان حامل جسد سلطان ابوسعید تیموری را که از سرزمین آنان می گذشت ، در قزل آقاج غارت کردند (روملو، ج 11، ص 488؛
طهرانی ، ص 493؛
تتوی و دیگران ، ص 184). از آغاز دولت صفوی سرکردگان تالشی به خدمت آنان درآمدند و در دستگاه شاه اسماعیل و شاه طهماسب و شاه عباس به مناصبی چون امارت سپاه و حکومت ایالات و سفارت دست یافتند ( جهانگشای خاقان ، ص 53، 57، 61، 91ـ، 376؛
اسکندرمنشی ، ج 1، ص 141، 267، ج 2، ص 380، ج 3، ص 1086). پس از این تاریخ ، تالشها تا دورة قاجاریه و جنگهای ایران و روسیه نقش چندانی در تاریخ ایران نداشتند، جز چند مورد، همچون همکاری بعضی گروههای تالش با نظر علی خان شاهسون بر ضد هدایت اللّه خان رشتی و قتل او به دست خداوردی خان تالش (غفاری کاشانی ، ص 490).

تشکیل خان نشین لنکران ــ که مقدمات آن از دورة نادرشاه فراهم آمده بود ــ و حکومت میرمصطفی خان لنکرانی بر تمام نواحی تالش ، آغاز دوره ای جدید در حیات قوم تالش است . پیوستن میرمصطفی خان به دولت روسیه و تقسیم تالش میان ایران و روسیه ، در ساختار سیاسی و اداری قوم تالش تغییراتی ایجاد کرد. این تغییرات منجر به تشکیل چند حکومت محلی کوچک در تالش ایران گردید که در منابع تاریخی به «خمسة طوالش » یا «خانات تالش » معروف است .

---

منابع :
(43) شیرین آکینر، اقوام مسلمان اتحاد شوروی ، ترجمة علی خزاعی فر، مشهد 1366ش ؛
(44) ابن خرداذبه ؛
(45) ابن خلدون ؛
(46) ابن فقیه ؛
(47) ابن کربلائی ، روضات الجنان و جنات الجنان ، چاپ جعفر سلطان القرائی ، تهران 1344ـ1349ش ؛
(48) اسکندرمنشی ؛
(49) اسنادی از روابط ایران با منطقة قفقاز ، تهران : دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی ، 1372 ش ؛
(50) اوژن اوبن ، ایران امروز ، 1907ـ1906 : سفرنامه و بررسیهای سفیر فرانسه در ایران ، ترجمه و حواشی و تعلیقات از علی اصغر سعیدی ، تهران 1362ش ؛
(51) یوسیف میخائیلوویچ اورانسکی ، مقدمة فقه اللغة ایرانی ، ترجمة کریم کشاورز، تهران 1358ش ؛
(52) مارسل بازن و کریستیان برومبرژه ، گیلان و آذربایجان شرقی : نقشه ها و اسناد مردم شناسی ، ترجمة مظفر امین فرشچیان ، تهران 1365 ش ؛
(53) عباسقلی آقا باکیخانوف ، گلستان ارم ، چاپ عبدالکریم علیزاده و دیگران ، باکو 1970؛
(54) سعیدعلی بُرادگاهی ، «جواهرنامة لنکران »، در چهار رساله در زمینة تاریخ و جغرافیای تالش ، چاپ علی عبدلی ، رشت 1378 ش ؛
(55) بلاذری ؛
(56) احمدبن نصراللّه تتوی و دیگران ، تاریخ الفی : تاریخ ایران و کشورهای همسایه در سال های 850 ـ984 ه ، چاپ علی آل داود، تهران 1378ش ؛
(57) جهانگشای خاقان : تاریخ شاه اسماعیل ، چاپ اللّه دتّا مضطر، اسلام آباد 1364ش ؛
(58) عبداللّه بن لطف اللّه حافظ ابرو، ذیل جامع التواریخ رشیدی ، بخش 1، چاپ خانبابا بیانی ، تهران 1317ش ، همو، زبدة التواریخ ، چاپ کمال حاج سید جوادی ، تهران 1380 ش ؛
(59) حمداللّه مستوفی ؛
(60) الکساندر خودزکو، سرزمین گیلان ، ترجمة سیروس سهامی ، تهران 1354ش ؛
(61) ایگور میخائیلوویچ دیاکونوف ، تاریخ ماد ، ترجمة کریم کشاورز، تهران 1357ش ؛
(62) احمدبن داود دینوری ، الاخبار الطوال ، چاپ عبدالمنعم عامر، قاهره 1409؛
(63) یحیی ذکاء، گویش ' گلین قیه ` ، یا هرزندی ، در فرهنگ ایران زمین ، ج 5 (1336ش )؛
(64) یاسنت لویی رابینو، فرمانروایان گیلان ، ترجمة محمدتقی پوراحمد جکتاجی و رضا مدنی ، رشت 1369ش ؛
(65) همو، مازندران و استرآباد ، ترجمة غلامعلی وحیدمازندرانی ، تهران 1365ش ؛
(66) همو، ولایات دارالمرز ایران : گیلان ، ترجمة جعفر خمامی زاده ، رشت 1366ش ؛
(67) رشیدالدین فضل اللّه ؛
(68) روملو؛
(69) زین الدین بن حمداللّه مستوفی ، ذیل تاریخ گزیده ، چاپ ایرج افشار، تهران 1372ش ؛
(70) منوچهر ستوده ، از آستارا تا استارباد ، تهران 1349ش ــ ؛
(71) صادق صادق ، خاطرات و اسناد مستشارالدولة صادق ، چاپ ایرج افشار، تهران 1361ـ1374ش ؛
(72) ابوبکر طهرانی ، کتاب دیار بکریه ، چاپ نجاتی لوغال و فاروق سومر، تهران 1356ش ؛
(73) علی عبدلی ، نظری به جامعة عشایری تالش ، تهران 1371ش ؛
(74) ابوالحسن غفاری کاشانی ، گلشن مراد ، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تهران 1369ش ؛
(75) فضل اللّه بن روزبهان ، تاریخ عالم آرای امینی ، چاپ جان وودز، لندن 1992؛
(76) عبدالفتاح فومنی ، تاریخ گیلان : در وقایع سالهای 923ـ 1038 هجری قمری ، چاپ منوچهر ستوده ، تهران 1349ش ؛
(77) عبداللّه بن علی کاشانی ، زبدة التواریخ : بخش فاطمیان و نزاریان ، ساختة 700، چاپ محمدتقی دانش پژوه ، تهران 1366ش ؛
(78) آرتور امانوئل کریستن سن ، ایران در زمان ساسانیان ، ترجمة غلامرضا رشیدیاسمی ، تهران 1351ش ؛
(79) احمد کسروی ، کاروند کسروی ، چاپ یحیی ذکاء، تهران 1352ش ؛
(80) آن کاترین سواین فورد لمتون ، مالک و زارع در ایران ، ترجمة منوچهر امیری ، تهران 1362ش ؛
(81) یوزف مارکوارت ، ایرانشهر: بر مبنای جغرافیای موسی خورنی ، ترجمة مریم میراحمدی ، تهران 1373ش ؛
(82) ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی ، تاریخ گیلان و دیلمستان ، چاپ منوچهر ستوده ، تهران 1364ش ؛
(83) مرکز آمار ایران ، سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر کوچنده 1366: جمعیت عشایری دهستانها، کل کشور ، تهران 1368ش ؛
(84) همو، سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر کوچنده 1366: فرهنگ عشایری حوزه های 01 و 02 ، تهران 1370ش ؛
(85) میرزا ابراهیم ، سفرنامة استرآباد و مازندران و گیلان و... ، چاپ مسعود گلزاری ، تهران 1355ش ؛
(86) ب . نیکیتن ، ایرانی که من شناخته ام ، ترجمة علی محمد فره وشی ، تهران 1329ش ؛
(87) یاقوت حموی ؛


(88) Marcel Bazin, Le Tہlech: une rإgion ethnique au nord de l'Iran , Paris 1980.

/ علی پورصفر قصابی نژاد /

5) گویش تالشی . از زبانهای شمال غربی ایران که با گیلکی و مازندرانی قرابت دارد. تالشی گویشی کهن و دارای گونه های بسیار است و از عنبرانِ اردبیل تا رودبار گیلان حدود دویست هزار گویشوَر دارد (عبدلی ، ص 66؛
اورانسکی ، ص 154).

برخی محققان معتقدند که تالشها ساکنان اصلی نواحی غربی بحر خزرند و در گذشته نقاط مسکونی ایشان بیشتر از حال به سوی شمال پیش رفته بوده است (اورانسکی ، ص 317). تالشهای آذربایجان همه ترکی می دانند و ترکی تهدیدی بزرگ برای گویش تالشی است . توسعة زبان فارسی در منطقه نیز بیشتر به ضرر گویش تالشی تمام شده است تا ترکی آذری .

تالشی از نظر واژگانی دارای ویژگیهای مشخصی است و، برخلاف نظر محققان قدیم غیرایرانی (خانیکوف ، ص 114)، کاملاً گیلکی نیست بلکه واسطه ای است میان تاتی و گیلکی و گاه به تاتی نزدیکتر است .

میلر تالشی شمالی واقع در جمهوری آذربایجان را بررسی کرده است (بازن ، ج 2، ص 415). در دامنة خشک و مرطوب کوه تالش دو قوم با زبانهای مختلف زندگی می کنند: در غرب ، آذربایجانیهایی که به تاتی تاکستانی صحبت می کنند؛
در شرق ، تالشها که به تالشی سخن می گویند.

در ایران ، علاوه بر تالش ، در مناطقی از شهرهای گرگان ، بهشهر، رامسر و نواحی غربی کرانة دریای خزر به سوی شمال که با مناطق تات نشین همسایه است ، تالشها با گویش تالشی خود حضور دارند. در این گونه های تالشی تفاوتهایی وجود دارد که کم اهمیت تر از آن است که خود تالشها مطرح می کنند. تقریباً مردمان سراسر مناطق ، زبان یکدیگر را می فهمند، اگرچه این تفاهم گاهی آسان نیست ، مثلاً از مجموع 350 کلمة انتخابی در یک تحقیق ، تنها 24 کلمه از نظر ریشه متفاوت بوده است و بقیه بیشتر در نحوة تلفظ تفاوتهایی داشته اند. به طور کلی ، از جنوب به شمال ، این تفاوتها در تلفظ وجود دارد: O جای خود را به U (مانند ترکی ) می دهد؛
اولین واکة بعضی از واژه ها، یا پیش از دو همخوان یا بین آنها تلفظ می شود: ایسپی / سیپی به معنای سفید؛
خ به ح تبدیل می شود: خیرس < حیرس به معنای خرس ؛
حذف ر از پایان کلمه ، مانند دار ، دُر < دُو (بازن ، ج 2، ص 417).

ساخت زمانهای افعال در تالشی جنوب و تالشی شمال با هم فرق می کند ( د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل lish" ¦"Ta ؛
بازن ، همانجا)، ولی حدود آن بین اَشکال جنوبی و شمالی ، در موارد مختلف ، در محل واحدی قرار ندارد و یک تغییر تدریجی زبانی از یک حالت جنوبی انتهایی تا حالت شمالی انتهایی در جمهوری آذربایجان ملاحظه می شود. مرزهای زبانی تولارود و خطبه سرا خط زبانی میان تالش مرکزی و تالش شمالی است . برش مهم دیگر از طرف شمالیترین نقطة خطبه سرا و ویزنه عبور می کند. برش سوم در جنوب تالش دولاب ملاحظه می شود (بازن ، همانجا). در اینجا، بر پایة تحقیقات یارشاطر، توصیفی از اسالمی ، یک گویش مرکزی تالش ، به دست می دهیم : در اسالمی 8 واکه و 23 همخوان وجود دارد. اسم در دو حالت صریح و غیرفاعلی یا غیرصریح واقع می شود. حالت غیرفاعلی در ساخت اضافه و هنگامی که فاعل در ساخت ارگتیو قرار دارد به کار می رود، مثل : harda Varg-i gہ «گرگ گاو را خورد». در ساخت اضافه ، مضاف الیه پیش از مضاف می آید، و نشانة آن -a است : sif-a dہre «درخت سیب ». در ترکیب وصفی نیز موصوف پیش از صفت می آید: «اسب چوبی » ua asb §c . صفت تفضیلی با حرف اضافة ªka به معنای «از» پس از اسم ساخته می شود، مانند:

k nun niapat ªa §a kہ c §kas c §hic «هیچ کس بهتر از او نان نمی پزد». صفت عالی با پسوند -tarin تنها در محاوره به کار می رود و این کاربرد احتمالاً تحت تأثیر فارسی است ، زیرا می توان با نشانة صفت تفضیلی نیز همان مفهوم را رساند:

ہk asb nia §n asb i kہ dunyہ kہ c m § C «از اسب من در دنیا خوبتر نیست ». قید با تکرار یا با افزودن پسوند -na ساخته می شود: tika tika «قطره قطره ». bam -kہ vigata §xuruste-na-s

«او با خوشرویی از من گرفت ». ضمایر به سه دسته تقسیم می شوند: ضمایر شخصی در حالت مستقیم به دو صورت صریح و غیرصریح ، ضمایر ملکی ، ضمایر متصل . ضمایر شخصی مستقیم در حالت صریح و ضمایر غیرصریح ، مانند مفعول مستقیم ، در ساخت ارگتیو به کار می روند. ضمایر ملکی ، مانند صفات ملکی و ضمایر متصل ، در حالت اضافه به کار می روند.

از ویژگیهای مهم اسالمی این است که نه تمام زمانهای حال بر پایة ستاکِ حال ساخته می شوند و نه همة زمانهای گذشته بر پایة ستاکِ گذشته . افعال التزامی ، امری ، حال شرطی ، استمراری ، شرطی استمراری ، بر پایة ستاک حال ساخته می شوند (آنها که ساخت ارگتیو را نیز به کار نمی برند). حال اخباری ، گذشتة استمراری ، حال کامل ، التزامی کامل ، شرطی کامل ، شرطی غیرواقعی و گذشتة بعید بر پایة ستاک گذشته ساخته می شوند. در این ساختها، جز حال اخباری ، ساخت ارگتیو به کار می رود. نشانة نهی ma- و نشانة نفی n - است . دو دستة اصلی شناسه های شخصی وجود دارد: دستة 1 و 2 که دستة 2 نیز دارای دوگونه است : 2 الف که در زمانهای حال ربطی وجود دارد و مانند شناسه هایی عمل می کند که در حال اخباری و گذشته استمراری دیده می شود و 2 ب گونة تغییر یافتة شناسة دستة 2 است که در افعال مرکّب زمان حال اخباری وجود دارد.



2ب 2الف 2 1

مفرد

-m -im -m -um 1

§-s §-is §-s -i 2

zero -a zero -u 3

جمع

-mun -imun -mun -am 4

-n -irun -run -an 5

-n -in -n -un 6



مثال : حال التزامی : r-um vi-g «گرفتم »؛
امر: b -bram «جارو کن »؛
حال شرطی : §agar iyہ b bہs «اگراینجا باشی »؛
گذشتة استمراری (با ستاک حال ): a-vrij-im «می دویدم »؛
شرطی ناقص : b-a-virij-e-m «اگر بدوم »؛
حال (با ستاک گذشته ): b-a-virit-im «می دوم »؛
گذشته : virit-im «دویدم »؛
حال کامل : virit-am «دویده ام »؛
التزامی کامل : a bu §a basi s «باید رفته باشد»؛
گذشتة دور: virit-a bim «دویده بودم »؛
شرطی کامل :

a bہm §agar az s «اگر رفته باشم »؛
شرطی غیرواقعی : agar az ہm a bem/babem «اگرآمده بودم »؛
حال ملموس

e ka §kہr-im s «من دارم به خانه می روم »؛
گذشته ملموس e §bim s ) r ) kہ «من داشتم می رفتم ».

گذشتة افعال متعدی بر پایة ستاک گذشتة افعال لازم ساخته می شود، جز اینکه افعال متعدی در ساخت ارگتیو به کار می رود، جایی که عامل فعل در حالت غیرصریح به کار می رود و مفعول صریح منطقی در حالت صریح است و فعل با مفعول خود مطابقت می کند: muqaddri m nana nivigata «سرنوشت مادر را می گیرد». ستاک حال در مجهول با نشانة -i تکیه دار و ستاک گذشته در مجهول با نشانة -st مشخص می گردد:

suj/ sut «سوختن »، suji/ sujist «سوخته شدن »، ستاک حال در سببی با -an ، ستاک گذشته در سببی با نشانة - st ساخته می شود: xur-ہn «خنداندن »، xur-ہn- st «خنداندن »، مصدر با اضافه شدن -e به آخر ستاک گذشته ساخته می شود: harde «خوردن »، e §s «رفتن »، اسم فاعل با افزودن a- به آغاز ستاک حال ساخته می شود: a xun «خواننده »، اسم مفعول با اضافه شدن -a تکیه دار بر ستاک گذشته حاصل می شود: larzast-a dastun-na «با دستان لرزان »، صفت نسبی بانشانة / §/-( )J ساخته می شود: Asہlem- j «اهل اسالم ».

حروف ربط n, ki, ta, o, va به معانی و، تا، که و همچنین دیده می شود.

در ماسوله ای نیز، به عنوان یک گونة جنوبی از گویش تالشی ، 9 واکه و حدود 23 همخوان وجود دارد. اسم در دو حالت واقع می شود و سه نوع ضمایر شخصی ذکر می شود. در گذشته و حال کامل بین لازم و متعدی تفاوت هست . شناسه های اخباری و التزامی ، بر حسب خاتمه یافتن به واکه متفاوت اند. زمان گذشته و حال کامل افعال لازم نیز دارای شناسه های متفاوتی است .

---

منابع :
(89) یوسیف میخائیلوویچ اورانسکی ، مقدمة فقه اللغة ایرانی ، ترجمة کریم کشاورز، تهران 1358ش ؛
(90) مارسل بازن ، طالش : منطقه ای قومی در شمال ایران ، ترجمة مظفرامین فرشچیان ، مشهد 1367ش ؛
(91) علی عبدلی ، تالشی ها کیستند ، ( ویرایش 2 ) ، تهران 1369ش ؛


(92) EI 2 , s.v. "Ta ¦lis ¢h ¢. 2: Language" (by E. Yarshater);
(93) Nicholas Khanikof, Memoire sur l'ethnographie de la Perse , Paris 1866;
(94) Iosif Mikhailovich Oranskii, Les Langues iraniennes , tr. Joyce Blau, Paris 1977;
(95) Ehsan Yarshater,"The Taleshi of Asa ¦lem", Studia Iranica ,vol.25, no.1 (1996).

/ گیتی شکری /