تاکستان ، شهرستان و شهری در استان قزوین .

1) شهرستان تاکستان . در مغرب استان قزوین واقع است . از شمال به بخش مرکزی شهرستان قزوین ، از مشرق و جنوب به شهرستان بوئین زهرا و از مغرب به شهرستان ابهر (در استان زنجان ) محدود می شود و مشتمل است بر چهار بخش مرکزی و اِسفَروَرین و ضیاءآباد و خرّمدشت * و نُه دهستان ، از جمله دو دهستان قدیمی قاقازان / قاقزان شرقی و غربی و شهرهای اسفرورین و ضیاءآباد و تاکستان . مرکز آن شهر تاکستان است . بیشتر آبادیهای این شهرستان در دشت واقع است . شمال و شمال غربی و جنوب آن کوهستانی است . مهمترین کوههای آن در شمال و شمال غربی قَره قلعه (بلندترین قله : ح 131 ، 2 متر)، سلطانلو (بلندترین قله : ح 750 ، 1 متر) و در جنوب ، کوه تل وزیرخان (بلندترین قله : ح 420 ، 2 متر) است . باد شمال یا باد سرد (نامهای محلی : مِهْ، منجیل ، کهک ، قاقازان ) و باد جنوب یا باد گرم (نامهای محلی : راز، شره ) در آن می وزد. رودهای خررود (به طول ح 230 کیلومتر) و ابهررود (به طول ح 175 کیلومتر با جهت شمال غربی ـ جنوب شرقی ) اراضی آن را مشروب می کنند و با پیوستن به یکدیگر در جنوب تاکستان ، رود شورِ فشاپویه را تشکیل می دهند. این شهرستان چشمه هایی دارد، از جمله چشمة آب گرم معدنی در آبادی آبگرم (ح 24 کیلومتری شمال شهر آوج ) و چشمة آب گرم یَله گنبد (ح 39 کیلومتری شمال غربی شهر قزوین ). از گیا یمیشان (زالزالک )، شیرین بیان ، گون ، گل گاوزبان و درختچه های دارویی و صنعتی دارد. از زیا گربة وحشی ، سیاه گوش (از خانوادة گربة وحشی )، گراز، قوچ ، میش ، آهو، کَل و بز، مرغابی کلّه سبز، غاز وحشی ، بلدرچین ، کبک و تیهو در آن یافته می شود. منطقة حفاظت شدة حیات وحش نیز به وسعت 000 ، 26 هکتار در شمال شهر تاکستان قرار دارد ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 26، ص 138ـ 139؛ رحمانی ، ص 17).

شهرستان تاکستان از قطبهای صادرات انگور و کشمش (میانگین تولید سالانة انگور در دهة 1370 ش : دویست هزار تن ) به شمار می رود. علاوه بر آن ، مهمترین محصولات زراعی و باغی شهرستان ، گندم ، جو، شلیل و سیب است . دامداری آن اهمیت دارد. پرورش صنعتی و نیمه صنعتی طیور و زنبورداری در آن رایج است و قالی بافی ، گلیم بافی و جاجیم بافی و تولید ابریشم در بعضی نواحی آن رواج دارد ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 26، ص 139؛ رحمانی ، ص 70، 80؛ رزم آرا، ج 1، ص 44). از صنایع جدید، دارای کارخانه های تهیة مواد غذایی و مصالح ساختمانی است . سیلوی آن 000 ، 68 تُن ظرفیت دارد. پس از تأسیس شهر صنعتی تاکستان (در حدود هشت کیلومتری مغرب شهر تاکستان ) فعالیت صنعتی شهرستان بیشتر شده است ( جغرافیای کامل ایران ، ج 1، ص 734ـ 735؛ رحمانی ، ص 78ـ79).

تاکستان دارای معادن مهم از جمله آلومینیم مرغوب (برآورد: 500 میلیون تن )، کائولن (در نزدیکی آبادی عَلَنقیه در دوازده کیلومتری شمال غربی شهر تاکستان )، سنگ شیشه (نزدیک آبادی سیف آباد در نُه کیلومتری جنوب شرقی شهر ضیاءآباد) و سرب و نقره (در آبادی شاکین در حدود پانزده کیلومتری جنوب غربی شهر ضیاءآباد) است ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 26، ص 138؛ رحمانی ، ص 81؛ مجتهدزاده ، ص 119). راه اصلی قزوین ـ زنجان ، قزوین ـ همدان و راه آهن سراسری شمال غرب کشور از این شهرستان می گذرد. برخی از آثار قدیمی و زیارتگاههای این شهرستان عبارت اند از: تپه های قدیمی از جمله رادکان ، نَرگِه / نَرجِه ، اَک (در آبادی اَک ) و یاسین تپه ؛ قِز قلعه (در حدود پانزده کیلومتری جادة تاکستان ـ زنجان )؛ امامزاده کمال و امامزاده ولی در ضیاءآباد؛ امامزاده صالح در آبادی نهاوند (از 1378ش : خرّمدشت )؛ امامزاده عبداللّه و امامزاده فضل اللّه در آبادی فارسجین در حدود سه کیلومتری شمال غربی ضیاءآباد (حاجی آقا محمدی ، ص 126؛ گلریز، ج 1، ص 985؛ رحمانی ، ص 105ـ107).

طبق تقسیمات کشوری در 1316ش ، بخش ضیاءآباد (تقریباً مشتمل بر شهرستان تاکستان کنونی ) در شهرستان قزوین (در استان یکم ) تشکیل شد. در 1323ش ، دهستانهای رامند (مشتمل بر دوازده آبادی از جمله سیادَهَن /سیادُهُن / سیاه دهن ، دانسفان / دانسفهان ، اسفرورین و نرگه ) و دودانگه (مشتمل بر 33 آبادی از جمله خَندآب ، ضیاءآباد، فارسجین و نهاوند) جزو شهرستان قزوین بودند (ایران . وزارت کشور. ادارة کل آمار و ثبت احوال ، ج 1، ص 11، 139ـ140). در 1337ش ، قصبة تاکستان مرکز دهستان رامند بود (گلریز، ج 1، ص 983). در تقسیمات 1355ش ، بخش ضیاءآباد (مشتمل بر پنج دهستان ) و شهر تاکستان (مرکز بخش ) در شهرستان قزوین (در استان مرکزی ) ذکر شده است . بخش ضیاءآباد به موجب تصویبنامة هیئت وزیران (شمارة 3606 مورخة 5/3/1359ش ) به شهرستان تاکستان (در استان زنجان ) تبدیل شد و در 1370ش دهستانهای ایلات قاقازان شرقی و غربی از آن جدا و به شهرستان قزوین الحاق گردید (ایران . وزارت کشور. حوزة معاونت برنامه ریزی و خدمات مدیریت ، ص 21؛ حاجی آقا محمدی ، ص 120). شهرستان تاکستان در خرداد 1376 از استان زنجان جدا و به استان جدید قزوین ملحق شد (رحمانی ، ص 35). در 1375ش ، جمعیت این شهرستان 983 ، 135 تن بود که از آن میان ، 505 ، 60 تن (ح 5ر44%) در شهرها و بقیه در روستاها ساکن بودند. دو گروه طایفه ای رحمانی و طاهرخانی (ظاهراً از ساکنان اولیة تات زبان ) و عده ای از طوایف لُر (از جمله طایفة کاکاوند، غالباً ساکن در پیرامون آبادی قاقازان ) از ساکنان اصلی تاکستان به شمار می روند (کیهان ، ج 2، ص 372؛ حاجی آقا محمدی ، ص 122ـ123).

مردم تاکستان بیشتر به فارسی و تاتی تاکستانی (برای اطلاع بیشتر از گویشهای تاتی رجوع کنید به تات * ) و برخی به کردی سخن می گویند، و شیعة اثناعشری اند ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 26، ص 139؛ رحمانی ، ص 33، 43).

2) شهر تاکستان ، مرکز شهرستان . در مشرق شهرستان ، در ارتفاع 270 ، 1 متری ، و در حدود 33 کیلومتری جنوب غربی شهر قزوین قرار دارد. نام قدیم آن سیادهن و در میانِ اهالی ، سیادِن است (توکلی مقدم ، ذیل مادّه ؛ پدرام ، ص 45، پانویس 2؛ رحمانی ، ص 100).

نام تاکستان (گویا به دلیل فراوانی باغهای انگور در پیرامون آن ) با تصویب فرهنگستان زبان ، در 1317ش ، بجای سیادهن انتخاب شد (فرهنگستان زبان ایران ، ص 24؛ د. فارسی ، ذیل مادّه ). شهر تاکستان موقعیت ارتباطی ویژه ای در استان قزوین دارد، به طوری که راههای اصلی شمال غرب و مغرب کشور به قزوین و تهران ، در نزدیکی آن به هم می پیوندد. راه آهن سراسری و نیز بزرگراه جدیدالاحداث قزوین ـ زنجان (از جانب شمالی و شمال غربی ) از آن می گذرد. تاکستان با شهرهای ابهر (ح 48 کیلومتری مغرب )، آوج (ح 78 کیلومتری جنوب غربی ) و ضیاءآباد (ح 34 کیلومتری مغرب ) مرتبط است ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 26، ص 141؛ ایران . وزارت راه و ترابری ، ص 51 ـ52، 69ـ70). جمعیت شهر در سرشماری 1375ش ، 192 ، 54 تن بوده است . از آثار قدیمی شهر، بقعة پیر (رجوع کنید به پیر * ، بقعه )، حمام شاه عباسی ، بقعه و تپة خَنْدُو/ خندا/ خندآب و تپة خله کو (ظاهراً مقر اولیة شهر، واقع در جنوب شهر کنونی تاکستان ) است (مشکوتی ، ص 231؛ رزم آرا، ج 1، ص 44؛ رحمانی ، ص 90، 99). تاکستان در 1337ش به شهر تبدیل شد (ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی . دفتر تقسیمات کشوری ، ص 38). در زمین لرزة 1341ش ، شهر تاکستان و بعضی آثار قدیمی آن ، از جمله کاروانسرای حبیب و امامزاده ای متعلق به قرن ششم ، آسیب دید (امبرسز و ملویل ، ص 256).

در مرکز شهر تاکستان ، محله هایی از قدیم باقی مانده که مسکونی است و بناهایی از خشت خام دارد، از جمله محلة «راهْاَک »، محلة «راهْشهر» و محلة «راه قَره باغ ». نام این محله ها از نام آبادیهای اطراف شهر تاکستان گرفته شده است . قسمت جدید شهر نیز در جانب شمالی گسترش یافته است ( جغرافیای کامل ایران ، ج 1، ص 734؛ رحمانی ، ص 99).

پیشینه . تاکستان منطقه ای قدیمی است . از دوران پیش از اسلام و سده های اولیة اسلامی آن اطلاع چندانی در دست نیست ، اما در قرون اولیة اسلامی از ناحیة قاقازان (کمابیش منطبق بر منطقة قدیمی در شهرستان تاکستان کنونی ) مطالبی ذکر شده است . در قرن سوم ، بلاذری در بیان فتح قزوین و زنجان به قاقزان و پرداخت عشریة اهالی آنجا اشاره کرده است (ص 158). در اواخر این قرن ، ابن فقیه از احیای اراضی و واگذاری آن به قاسم بن رشید و پرداخت عشریه ای علاوه بر عشریة بیت المال سخن گفته است (ص 282). یاقوت حموی ، در قرن هفتم ، قاقزان را در ناحیة قزوین ضبط کرده و گفته است که باد شدیدی در آنجا می وزد (ج 4، ص 18). در قرن هشتم ، حمداللّه مستوفی مطالبی از قاقزان و ناحیة ابهررود ذکر کرده است ؛ به گزارش او، زمانی که هارون الرشید شهر قزوین را می ساخت ، قسمتهایی از قاقزان و ناحیة ابهررود را به سبب واقع شدن در دشت قزوین جزو قزوین کرد و قزوین «کوره » شد. او به پرداخت عشریه و نیز مزدکی بودن مخفی برخی اهالی قاقزان (از جمله در ده اک ) در دورة مغول اشاره کرده است ( تاریخ گزیده ، ص 777ـ 778). ظاهراً نخستین بار نام سیادهن با ضبط «سیاه دهان » در قرن هشتم در منابع آمده است . حمداللّه مستوفی آن را از دیههای معتبر ولایت قزوین ذکر کرده و ابهررود را در این ناحیه چون زنده رودْ «زاینده » دانسته است ( نزهة القلوب ، ص 59، 221).

در دورة قاجار، عباس میرزا نایب السلطنه (1203ـ1249) از «قصبة سیادهن » و جمعیت زیاد آن یاد کرده است . به نوشتة او سیادهن از رودی مشروب می شود که از بلندی اللّه اکبر به سمت صائین قلعه ، ابهر، قروه (از آبادیهای مهم در شهرستان ابهر) و سیادهن جریان دارد (ص 118ـ119). بعضی منابع در همین دوره به کمی آب در آبادی سیادهن اشاره کرده اند (همان ، ص 118؛
شیروانی ، ص 315). در 1247، زین العابدین شیروانی به آبادی سیادهن از قرای قزوین با مردمان ترک که بیشتر شیعی مذهب بودند و همچنین به حدود دویست خانه و محصول هندوانة ممتاز اشاره کرده است (همانجا). اوژن فلاندن حدود ده سال پس از شیروانی از دهکدة بزرگ سیاده و ساختمانهای خوب آن ، مزارع و تاکستانهای پیرامون و انگور مشهورش و دیوارهای متکی به بروج آن مطالبی آورده است (ص 98). در 1295 اعتمادالسلطنه و در 1309/ 1892 کرزن از قریة سیادهن یاد کرده اند (اعتمادالسلطنه ، ج 3، ص 1809؛
کرزن ، ج 1، ص 79). در 1317ـ 1318، مظفرالدین شاه سیادهن را دارای 1200 خانوار و بسیار آباد ذکر کرده است (ص 18، 264). در 1310ش سیادهن مرکز بلوک افشار در قزوین بود (کیهان ، ج 2، ص 371).

---

منابع :
(1) ابن فقیه ؛
(2) اعتمادالسلطنه ؛
(3) یداللّه افشین ، رودخانه های ایران ، تهران 1373ش ؛
(4) نیکلاس امبرسز و چارلز ملویل ، تاریخ زمین لرزه های ایران ، ترجمة ابوالحسن رده ، تهران 1370ش ؛
(5) ایران . وزارت راه و ترابری ، دفترچة مسافات راههای کشور ، تهران ?( 1366ش ) ؛
(6) ایران . وزارت کشور، تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران ، تهران 1355ش ؛
(7) همو، قانون تقسیمات کشور و وظایف فرمانداران و بخشداران ، مصوب 16 آبان ماه 1316 ، چاپ دوم ، تهران ( بی تا. ) ؛
(8) ایران . وزارت کشور. ادارة کل آمار و ثبت احوال ، کتاب اسامی دهات کشور ، ج 1، تهران 1329ش ؛
(9) ایران . وزارت کشور. حوزة معاونت برنامه ریزی و خدمات مدیریت . تغییر نام واحدهای تقسیمات کشوری و عوارض طبیعی از ابتدای انقلاب اسلامی تا پایان فروردین ماه 1365 ، تهران ( بی تا. ) ؛
(10) ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی . دفتر تقسیمات کشوری ، نشریة تاریخ تأسیس دار: ( تقسیمات کشوری 1378 ) ، تهران 1378ش ؛
(11) احمدبن یحیی بلاذری ، فتوح البلدان : بخش مربوط به ایران ، ترجمة آذرتاش آذرنوش ، چاپ محمد فرزان ، تهران 1364ش ؛
(12) علی پدرام ، «ته آبادابی سیادن »، در نسیم : فرهنگ و هنر و ادب قزوین ، به کوشش محمدعلی حضرتی ، دفتر دوم ، قزوین 1376ش ؛
(13) غلامحسین توکلی مقدم ، وجه تسمیة شهرهای ایران ، ج 1، تهران 1375ش ؛
(14) عباس جعفری ، گیتاشناسی ایران ، ج 1: کوهها و کوهنامة ایران ، ج 2: رودها و رودنامة ایران ، تهران 1368ـ1376ش ؛
(15) جغرافیای کامل ایران ، تهران : سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی ، 1366ش ؛
(16) عباس حاجی آقا محمدی ، سیمای استان قزوین ، قزوین 1377ش ؛
(17) حمداللّه مستوفی ، تاریخ گزیده ؛
(18) همو، نزهة القلوب ؛
(19) د. فارسی ؛
(20) رضا رحمانی ، آشنایی با شهر تاریخی تاکستان ( سیادن )، قزوین 1377ش ؛
(21) رزم آرا؛
(22) زین العابدین بن اسکندر شیروانی ، بستان السیاحه ، یا، سیاست نامه ، چاپ سنگی تهران 1315، چاپ افست ( بی تا. ) ؛
(23) عباس میرزا قاجار (ملک آرا)، شرح حال عباس میرزا ملک آراء برادر ناصرالدین شاه ، چاپ عبدالحسین نوائی ، تهران 1361ش ؛
(24) فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 26: قزوین ، تهران : سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح ، 1378ش ؛
(25) فرهنگستان زبان ایران ، واژه های نو که تا پایان سال 1319 در فرهنگستان ایران پذیرفته شده است ، تهران 1354ش ؛
(26) اوژن ناپلئون فلاندن ، سفرنامة اوژن فلاندن به ایران ، ترجمة حسین نورصادقی ، تهران 1356ش ؛
(27) جرج ناتانیل کرزن ، ایران و قضیة ایران ، ترجمة غ . وحید مازندرانی ، تهران 1362ش ؛
(28) مسعود کیهان ، جغرافیای مفصل ایران ، تهران 1310ـ 1311ش ؛
(29) محمدعلی گلریز، مینودر، یا، باب الجنة قزوین ، ج 1: تاریخ و جغرافیای تاریخی قزوین ، ( قزوین ) 1368ش ؛
(30) پیروز مجتهدزاده ، جغرافیای سیاسی تنگة هرمز: توسعة تدریجی نقش ایران ( دهة 1970 و 1980 )، ترجمة محسن صغیرا، اصفهان 1371ش ؛
(31) مرکز آمار ایران ، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: شناسنامة آبادیهای کشور، استان زنجان ، شهرستان تاکستان ، تهران 1376ش ؛
(32) همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: نتایج تفصیلی کل کشور ، تهران 1376ش ؛
(33) نصرت اللّه مشکوتی ، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران ، تهران 1349ش ؛
(34) مظفرالدین قاجار، شاه ایران ، سفرنامة مبارکة شاهنشاهی ، بمبئی 1321؛
(35) نقشة تقسیمات کشوری ایران ، تهران : گیتاشناسی ، 1377ش ؛
(36) نقشة راههای ایران ، تهران : سازمان نقشه برداری کشور، 1377ش ؛
(37) یاقوت حموی .

/ وحید ریاحی /