تازا ، شهری در شمال شرقی مراکش . این شهر در َ16 ْ34 عرض شمالی و َ01 ْ4 طول غربی ، در حدود صد کیلومتریِ شرق شمال شرقی شهر فاس * در دره ای میان قلل متراکم جبال ریف و دماغه های شمالیِ اطلس متوسط قرار دارد و وادیِ ایناوَن / اِنّاون ، شاخابه ای از وادی سِبو، به آن می ریزد. این دره ، بزرگراهی تاریخی را دربرمی گیرد که از فاس و مِکناسَه تا وجده ، تِلِمْسان و شمال غربی الجزایر امتداد دارد و نیز مسیر راه آهنی است که این نقاط را به هم مرتبط می کند. تازا در شکافی بین کوهها، حدوداً به عرض سه کیلومتر، واقع شده است و مرز ناهموار میان مغرب الاوسط و مغرب الاقصی را تشکیل می دهد. اهمیت عمدة مسیر شرق به غرب به سبب وجود این وادی بود و مزایای راهبردی و اقتصادی با تصرف ناحیة تازا تأمین می شد و تا اندازه ای درة شیبدارِ وادی تازا ــ که به سمت شمال یعنی تا غرب شهر امتداد دارد ــ از آن محافظت می کرد.

در این منطقه ، نشانه های سکونت در دوران نوسنگی پیدا شده است ، اگر چه نقش آنجا در دورة باستان ، شامل دوران روم و بیزانس ، روشن نیست .

در اوایل دورة اسلامی (قرن دوم تا چهارم )، تازا مهمترین سکونتگاه در منطقه ای بود که گروهی از بربرهای نیمه کوچ نشین مکناسه آن را اشغال کرده بودند. بنا بر گفتة ابن خلدون (ج 6، ص 176)، مکناسه ها «رباطِ» تازا را بنیان نهادند. این گفته آشکارا نادرست است ، زیرا تازا در آن زمان هنوز رباط به شمار نمی آمد؛ با وجود این ، احتمالاً در مقابله با ادریسیان (طرفداران فاطمیانِ قَیرَوان ) و در مقابله با فاطمیان (طرفداران امویان قرطبه ) سهم مهمی داشته است . موحدون تازا را به صورت رباط و شهری با استحکامات نظامی درآوردند. در 528، عبدالمؤمن پس از استیلا بر اطلس کبیر و متوسط ، به وادی تازا رسید. ظاهراً وی در آنجا، پیشروی خود را متوقف کرد و مدتی به چاره جویی برای عبور از کوهستان ریف پرداخت و نکوشید برای مقابله با نیروهای مُرابطون وارد دشتها شود. ظاهراً او به ضرورت پاسداری از این منطقة سوق الجیشیِ مهم و ساختن قلعه و پادگان در آنجا پی برده بوده است . کسانی که از این قرارگاه مرزی قلمرو موحدون پاسداری می کردند، به طورطبیعی ، جذب رباط نشینان می شدند (مبارزه با موحدون ، جاذبه های یک جنگ مقدّس را داشت ). رباط نامیدنِ قلعة جدید، به آن ارزش مذهبی می داد، اما تازا هرگز نقش مذهبی رباط را نداشت و همچنان قرارگاه نظامی ــ که از جادة منتهی به فاس پاسداری می کرد ــ باقی ماند. ظاهراً بخش بزرگی از باروهایی که عبدالمؤمن ساخته ، پابرجا مانده است . این بخش ، دیواره ای از قلوه سنگ است که در میان برجهایی با اندازه های نابرابر، قرار گرفته است و بقایای دیواری خارجی در بعضی از قسمتهای جلو آن دیده می شود.

به سبب نبودِ مدافع ، حاکم موحّدیِ تازا نتوانست در برابر مَرینیان ایستادگی کند و آنان در ( ذیحجّه ) 613 تازا

را تصرف کردند (ابن ابی زرع ، ص 286). حاکمان جدید نیز به استحکامات آن توجه کردند. آنان مسجد جامع آنجا را در دو نوبت بازسازی (در 693 و 754) و آن را وقف مدرسه ها کردند. در روزگار آنها، تازا دست کم یک بار به وظیفه اش ، یعنی محافظت از گذرگاه ، عمل کرد و آن هنگامی بود که ابوحَمّود ( ابوحَمّو ) دوم ، سلطانِ عبدالوادی (بنی عبدالوادِ) تلمسان ، در 784 به آنجا حمله برد و یک هفته تازا را محاصره کرد اما مجبور به عقب نشینی شد.

در آغاز قرن دهم / شانزدهم ، لئوی آفریقایی تازا را وصف کرده است . او تازا را سومین شهر پادشاهی فاس معرفی کرده و گفته است که آنجا به عنوان نوعی تیول به پسر دومِ سلطان وطاسیانِ فاس واگذار شد. جمعیت آن حدود پنج هزار خانوار، شامل تعداد زیادی یهودی ( حدود پانصد خانوار ) ، بود که در زیر فشار تهدید همیشگی کوه نشینان اطراف زندگی می کردند (ج 1، ص 354ـ355).

در اواخر قرن دهم ، یکی از شریفان سعدی ( سعدیان * ) ، شاید احمدالمنصور، به منظور مهار کردن چشمه هایی که آب شهر را تأمین می کرد و نیز حفاظت از جان خود در برابر یورشهای ترکهای شهر الجزایر، برای این شهر باستیونی (برجی ) ساخت که هنوز در گوشة جنوب شرقی محوطة شهر باقی مانده است . گفتنی است که از قلعة تازا هرگز برای دفاع در برابر دشمنانی که از جانب شرق آن را تهدید می کردند، استفاده نشد؛ بلکه قلعه ای در دسترس برای مدعیانی بود که در آن مناطق علیه «مخزن » ( دولت ) ، که خود سازندة آن

بود، شورش می کردند (کامپاردو و باسه ، 1919). در 1004 الناصر، برادرزادة المنصور، علیه سلطان قیام کرد و تازا را مرکز عملیات نظامی خود قرار داد. در 1074 اولین سلطان سلسلة علوی ، ( مولای ) رشید، آنجا را مرکز فرماندهی خود برای یورش به شهر فاس کرد. در 1084 نیز احمدبن مُحرِز در آنجا در برابر عموی خود، سلطان مولای اسماعیل ، مقاومت کرد.

مولای اسماعیل ، بناهای مذهبی گوناگونی در شهر به وجود آورد، اما تازا در زمان او به مکانی درجه دوم ، از نظر اهمیت ، تبدیل شده بود. در 1260/ 1844، مولای عبدالرحمان ، قوم غیاطة ( غیاتة ) منطقة تازا را علیه ژنرال فرانسوی ، بوژو ، رهبری کرد، اما نیروهای مراکشی در وادی ایسلی شکست خوردند. در 1291/ 1874 نیز مولای حسن ، از تازا لشکر عظیمی را بر ضد همین غیاطه رهبری کرد. در 1312ـ1313/ 1895، مولای عبدالعزیز به منظور تحکیم اقتدار خود، یک «محلة » نیرومند (رجوع کنید به محله (1) * ) یا قوای نظامی به تازا فرستاد، اما در 1320/1902 بوحماره ( بوحماره جیلانی زرهونی ) قدرت را در تازا به دست گرفت و خود را سلطان آنجا خواند تا اینکه در 1327/1909 دستگیر و از آنجا بیرون رانده شد.

از 1321 تا 1323/ 1903ـ 1905، تازا براثر ناآرامی و جنگ ، خسارات فراوانی دید؛ منطقة یهودی نشین «مَلاّ ح * » ویران شد و ساکنان آن به مِلیلّه ، دَبْدو و تلمسان گریختند و فقط تعدادی از آنان پس از آنکه فرانسه آنجا را اشغال کرد، به آنجا برگشتند.

در چهاردهم جمادی الا´خرة 1332/ دهم مه 1914، سربازان فرانسوی تازا را اشغال کردند و از آن به عنوان مرکزِ عملیات نظامی در ریف و در کوههای مشرف به جنوب بر ضد دو قوم غیاطه و وَزاعین استفاده کردند، دو قومی که سرانجام در 1307ش / 1928 تسلیم فرانسویان شدند.

جمعیت تازا در دورة تحت الحمایگی افزایش یافت . در پادگانة (تراس ) بالایی ، در ارتفاع 585 متری ، شهر قدیمی با دیواره های آن قرار دارد. در 1332/1914 در پادگانة میانی ، در ارتفاع پانصد متری ، طرح اردوگاه نظامی ریخته شد و از 1338/1920 به بعد شهر جدیدی به وجود آمد که چند هزار اروپایی را در خود جای می داد. در پادگانة پایینی ، در ارتفاع 445 متری ، ایستگاه راه آهن قرار داشت . جمعیت تازا پیش از جنگ جهانی دوم حدود 000 ، 35 تن بود و تا دهة 1360ش /1980، حدود 000 ، 108 تن شد. شهر تازا، مرکز اداری «مُحافظه » (استان ) تازاست و در دهة 1980، جمعیت آن 000 ، 616 تن بود. ( جمعیت آن در 1373 ش / 1994، 025 ، 708 تن بوده است (در > کتاب سال بریتانیکا 1998 < ، ص 667) ) .

بناهای تاریخی بسیار جالب شهر تازا اینهاست : دیوارهایی که موحدون ساخته و مرینیان به آنها استحکام بخشیده اند؛ مسجد جامع که در قرن ششم عبدالمؤمن ، پیش از مسجدی که در تینمَل * ساخت ، بنا کرده است ؛ مسجد اندلسیها با مناره ای از دورة موحدون ؛ کاخ دارالمخزن ، که احتمالاً مولای رشید در قرن یازدهم بنا کرده است و هم اکنون تقریباً تمامی آن رو به نابودی است ؛ باستیون بزرگ و چهارگوش در مرکز قدیمی شهر.

---

منابع :
(1) ابن ابی زرع ، الانیس المطرب بروض القرطاس فی اخبار ملوک المغرب و تاریخ مدینة فاس ، رباط 1972؛
(2) ( ابن خلدون ) ؛
(3) عبداللّه بن عبدالعزیز بکری ، کتاب المغرب فی ذکر بلاد افریقیة و المغرب ، پاریس 1965، ص 118، 142؛
] کتاب الاستبصار فی

(4) عجائب الامصار ، چاپ سعد زغلول عبدالحمید، دارالبیضاء: دارالنشر المغربیه ، 1985، فهرست ؛
لئوی آفریقایی ، وصف افریقیا ، ترجمه عن

(5) الفرنسیة محمد حجی و محمد اخضر، بیروت 1983؛
(6) عبدالواحدبن علی مراکشی ، المعجب فی تلخیص اخبار المغرب ، چاپ محمدسعید عریان ، قاهره 1368/ 1949، فهرست [ ؛


(7) Lieut. Campardou, "La nإcropole de Taza", Bull. de la Soc. de gإogr. d'Oran , XXXVII (1917);
(8) Campardou and H. Basset, "Le Bastioun de Taza", Archiwes berbةres(1919);
(9) Roland Frejus, Relation d'un voyage fait en Mauritanie , Paris 1670, 123 ff.;
(10) Guides Bleus, Maroc , Paris 1987, 399-402;
(11) G. Marµais, Manuel d'art musulman , 351, 476, ff., 728 ff.;
(12) Marmol, Description general de Africa , Granada 1573, II, fols. 161 ff.;
(13) L. Massignon, Le Maroc dans les premiةres annإes du XVI e siةcle: tableau gإographique d'aprةs Lإon l'Africain , Algiers 1906, 253;
(14) [ 1998 Britannica book of the year, Chicago 1998];
(15) H. Terrasse, Histoire du Maroc ;
(16) United Kingdom. Admiralty Handbooks, Morocco, London 1941-1942, II, 65-68 and index.

/ ژ. مارسه ( د. اسلام ) /