تاریخ و جغرافی دارالسلطنة تبریز ، کتابی تاریخی به فارسی ، نوشتة نادرمیرزا * شاهزادة قاجار. این کتاب مشتمل است بر مطالبی در بارة بناها و آثار تاریخی شهر تبریز، رویدادهای مهم این شهر، مراسم مذهبی و اعیاد و جشنهای ملی ، نحوة زندگی مردم ، سوکواریها و عروسیها، نحوة پخت غذا، بازیها و تفریحات رایج ، آب و هوا، محله ها، قناتها، مساجد، گورستانها، جنگها، سیلها و زلزله های گذشتة آن ، ایلات و عشایر ساکن ، رستنیها، میوه ها، پادشاهان و فرمانروایان ، شاعران و نویسندگان و دانشمندان تبریز. همچنین در این کتاب تاریخ سلاطین قراقوینلو و آق قوینلو، و شورش شیخ عبیداللّه کُرد بتفصیل آمده است (نادرمیرزا قاجار، چاپ طباطبائی مجد، ص 405ـ 408، 419ـ 478). در لابلای مطالب کتاب بیش از یکصد فرمان و سند تاریخی از فرمانروایان سلسله های گذشته ، خطاب به عالمان و حاکمان تبریز، نقل شده است که بسیار جالب توجه است . مهمترین بخش کتاب فصلهای راجع به دورة قاجار است ، بویژه حوادثی که نویسنده شاهد بسیاری از آنها بوده است (همان ، چاپ مشیری ، مقدمه ، ص 5؛ نخجوانی ، ص 353). گفتنی است که نادرمیرزا به تاریخ تبریز بسنده نکرده و حوزة مطالعاتش سراسر آذربایجان بوده است (رجوع کنید به نادرمیرزا قاجار، چاپ طباطبائی مجد، ص 201ـ235).

تاریخ و جغرافی دارالسلطنة تبریز برجسته ترین اثر نادرمیرزا و حاصل چهل سال پژوهش وی به هنگام اقامتش در تبریز است (قوسی ، ص 19). او پس از فراهم کردن اسناد و مدارک لازم ، در 1300، در فراغتش بعد از انصراف از خدمات دیوانی ، به نگارش آن پرداخت و دو سال بعد در آن تجدیدنظر کرد و مطالبی بر آن افزود (نادرمیرزا قاجار، چاپ مشیری ، مقدمه ، ص 4). نادرمیرزا در نگارش این اثر علاوه بر کتابها، سفرنامه ها و تذکره ها، به سبب شغل دیوانی اش از اسناد موجود در حکومت آذربایجان و همچنین مشاهدات و مسموعات شخصی خود بهره گرفته و در جای جای کتاب از منابعی که استفاده کرده ، یاد کرده است (همان ، مقدمه ، ص 7). وی ملتزم بوده تا سخن به گزافه نگوید و آنچه را که به چشم ندیده یا ازثقات نشنیده بوده و آنچه را که مطابق باور عقلی نمی دانسته و اندک شبهه ای در صحّت آن داشته است ، در کتابش نقل نکند و به قول خودش تاریخ را آنگونه ننگارد که تنها سلطان را خوش آید (آرین پور، ج 1، ص 177؛
نادرمیرزا قاجار، چاپ طباطبائی مجد، ص 80 ـ81، 248). او در تألیف این کتاب از افرادی از جمله پسرعمویش ، مرتضی میرزا، کمک گرفته است . مرتضی میرزا تاریخچه و اوصاف ابنیة تاریخی تبریز را با شرح قسمتهای مختلف و مصالح ساختمانی آنها بتفصیل نوشته و نادرمیرزا عین نوشته های او را نقل کرده است (نادرمیرزا قاجار، چاپ طباطبائی مجد، ص 282، 285،291؛
همو، چاپ مشیری ، مقدمه ، ص 7ـ 8). از نظر سبک نگارش ، نادرمیرزا کوشیده است تا در ادامة نهضت بازگشت ادبی * حرکت کند و برای رهایی ادب فارسی از خطر تباهی ، با شاعران این نهضت همگام شود، ازینرو به سبک ابوالفضل بیهقی * تأسی جسته است (نخجوانی ، همانجا؛
قوسی ، ص 21، برای نظر متفاوت در مورد سبک وی رجوع کنید به پانویس همین صفحه ).

مطالب این کتاب به طور منظم طبقه بندی نشده است ، لذا مباحث تاریخی و جغرافیایی و فرهنگی و اجتماعی آن کاملاً باهم مخلوط شده است . نادرمیرزا، همانند بیهقی ، همواره از موضوعی به موضوعی دیگر گریز زده و در لابلای مطالب از امثال و حکایات بهره گرفته است ، با اینهمه کلمات روان و یکدست و عبارات زیبای او عموماً مطابق قواعد و اصول درست فارسی نویسی است (آرین پور، ج 1، ص 177).

---

منابع :
(1) یحیی آرین پور، از صبا تا نیما ، ج 1، تهران 1354ش ؛
(2) محمدعلی قوسی ، «نادرمیرزا و تاریخ تبریز» در یادگار ، سال 2، ش 5 (دی 1324)؛
(3) نادرمیرزا قاجار، تاریخ و جغرافی دارالسلطنة تبریز ، چاپ سنگی تهران 1323، چاپ محمدمشیری ، چاپ افست تهران 1360ش ؛
(4) همان ، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تبریز 1373ش ؛
(5) حسین نخجوانی ، چهل مقاله ، چاپ یوسف خادم هاشمی نسب ، تبریز 1343ش .

/ علیرضا ملائی توانی /