تاریخ گیلان ، کتابی در بارة وقایع گیلان از 923 تا 1038، به فارسی ، تألیف عبدالفتاحِ فومنی * در قرن یازدهم . مؤلف ، حوادث بیش از یک قرن گیلان را در دوران شاهان صفوی ، از اواخر سلطنت شاه اسماعیل اول (905ـ930) تا جلوس شاه صفی (1038)، در یک مقدمه و دو فصل شرح داده است . وی در مقدمه انگیزة نگارش این تاریخ محلی را ذکر کرده و بر ثبت رویدادهای مهم گیلان ــ که در کتابهای تاریخی نیامده ــ تأکید کرده است (ص 5).

فصل اول این کتاب شامل یک مدخل و 35 گفتار، در بارة قدرت طلبیهای ملوک و امیران گیلان است که برخی از آنان با دربار صفوی پیوند سببی یافتند و در منطقه پیمان شکنیها و خونریزیهایی کردند که به انقراض خاندان حاکم گیلان بیَه پس (رشت و فومن ) در عصر شاه طهماسب (930ـ984) و فرار خان احمدخان گیلانی ، حکمران گیلان بیه پیش (لاهیجان )، در رو در رویی با سپاه شاه عباس (شوال 1000) انجامید (ص 11ـ126). فصل دوم حاوی 34 گفتار و چهار مقاله است . در 27 گفتار نخست شرح استیصال حکام پیشین و استیلای شاه عباس اول بر گیلان آمده است (ص 129ـ236). موضوع هفت گفتار پایانی ظهور و قیام کالنجار سلطان ، ملقب به عادل شاه یا غریب شاه ، است (ص 261ـ287).

این کتاب به سبب دربرداشتن اصطلاحات فراوان اداری ، مالی و ارضی رایج در قرن دهم و یازدهم اهمیت دارد و از آنجا که مؤلف به کارهای دیوانی اشتغال داشته (ص 204) این اصطلاحات را به کار برده و آنها را همراه با ذکر برخی ترکیبات لغوی متداول در منطقه و نیز شرح آداب و رسوم محلی (رجوع کنید به همان ، مقدمة ستوده ، ص دوازده ـ هفده ) آورده است . همچنین در این کتاب به مطالبی اشاره شده است که در دیگر آثار این دوره وجود ندارد؛ مثلاً وجود نسخه ای از قرآن مجید به خط امیرالمؤمنین علیه السلام ، در قریة کیجای کُهدُم (ص 70 ؛ رابینو، ص 284) در محلی مشهور به «دستخط محله کچا» (پوراحمد جکتاجی ، ص 569)، که مردم احترام فوق العاده ای به آن می گذاشتند، و نیز حمل اجناس فراوان از مسکو به گیلان و غارت آنها در وقایع شورش غریب شاه و بازگرداندن کالاها به صاحبانشان پس از سرکوب قیام و قتل وی (فومنی ، ص 263، 284؛ قس دورن ، ص 29).

فومنی به رسم نویسندگان همعصر خود، به تناسب از آیات قرآن (برای نمونه رجوع کنید به ص 3ـ5، 56، 77، 169) و اشعار فارسی (برای نمونه رجوع کنید به ص 51، 88 ، 122، 159ـ160) استفاده کرده است . نثر این کتاب سلیس و روان نیست (همان ، مقدمة ستوده ، ص یازده ).

تاریخ گیلان نخستین بار به کوشش برنهارد دورن از روی نسخه ای که نیکولای خانیکوف ، جغرافیدان روسی ، در 1265 یا 1266/1849 یا 1850 در اختیار او گذاشته بود (استوری ، ج 1، بخش 1، ص 363)، در 1274/ 1858 در سن پطرزبورگ به چاپ رسید (دورن ، ص 140). این کتاب سه بار نیز در ایران به چاپ رسیده است : در 1315ش در رشت ؛ در 1349ش به کوشش منوچهر ستوده و در 1353ش به کوشش عطاءاللّه تدین در تهران (برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به استوری ، ج 1، بخش 2، ص 1298؛ فومنی ، مقدمة ستوده ، ص هفده ـ بیست ).

---

منابع :
(1) محمدتقی پوراحمد جکتاجی ، «بقاع متبرکه و اماکن مذهبی گیلان »، در کتاب گیلان ، ج 1، تهران : گروه پژوهشگران ایران ، 1374ش ؛
(2) یاسنت لویی رابینو، ولایات دارالمرز ایران : گیلان ، ترجمة جعفر خمامی زاده ، تهران 1357ش ؛
(3) عبدالفتاح فومنی ، تاریخ گیلان : در وقایع سال های 923ـ 1038 هجری قمری ، چاپ منوچهر ستوده ، تهران 1349ش ؛


(4) Bernhart Dorn, غber die Einfجlle der alten Russen in Tabaristan , St. Petersburg 1875;
(5) Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio-bibliographical survey , vol. 1, pt. 1,2, London 1927.

/ عبدالکریم گلشنی /