responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3097

 

تاریخ دِیار بَکریه (یا کتاب دیاربکریه ) ، کتابی به فارسی از ابوبکر طهرانی * ، دیوانی و مورخ دربار ترکمانان قراقوینلو و آق قوینلو در سدة نهم . این کتاب ، یگانه تاریخ مستقل در بارة قراقوینلوها و آق قوینلوهاست و از دیرباز شهرتی بسزا داشته است . نویسنده در بارة گزینش عنوان این کتاب می گوید: «چون در سال هشتصد و هفتاد و پنج هجری ، مُعْظَمِ امورِ مرتَّبه درین کتاب مَحرّر و منقّح گشت و لفظِ بکر هم در لقب محرِّر جزء ثانی و هم در اسمِ مملکتی که مولِد و منشأ و محلِ ایالتِ حضرت صاحب قرانی ( = اوزون حسن ) است ، جزءِ ثانی واقع شده بود، موسوم شد به کتاب دیاربکریه که جمع حروفِ آن از روی حساب ( ابجدی ) هشتصد و هفتاد و پنج است » (ج 1، ص 8). نویسنده پیش از فرمانروایی اوزون حسن بر سر این بوده که کتابی عامه پسند شامل نوادر زمان بنویسد، اما در این کار توفیق نیافته است (ج 1، ص 5 ـ6)، و چندی بعد، به فرمان اوزون حسن ، مأمور نوشتن تاریخ زندگی او شده است (ج 1، ص 10).

مؤلف ، نسب اوزون حسن را با هفتاد واسطه به حضرت آدم علیه السلام می رساند (ج 1، ص 11ـ30) و در بارة هر یک از آنان اطلاعاتی به دست می دهد که در مواردی ، بویژه در بارة پهلوان بیگ ، اَزْدی بیگ و ادریس بیگ افسانه وار است (ج 1، ص 15؛ مقدمة سومر، ص XVII )؛ سپس به شرح زندگی قراعثمان ، بنیادگذار دولت آق قوینلو می پردازد (ص 31ـ117) که در واقع ، تاریخ این سلسله با شرح حال او آغاز می شود. اما ابوبکر طهرانی ، در نگارش این زندگینامه ، برخی رویدادها را که موجب سرافکندگی این خاندان می شده ذکر نکرده است ، از جمله شکست قراعثمان از قرایوسف قراقوینلو، پناهنده شدن او به نایبِ مملوکها در حلب ، و حادثة محاصره شدن قراعثمان به دست بَرْسبای در آمِد و مجبور شدن او به صلح . مؤلف سپس رویدادهای بعد از مرگ قراعثمان و اخبار فرزندان و نواده های او، یعنی دورة حمزه بیگ (متوفی 848)، و جهانگیر بیگ (متوفی 874)، را شرح داده است (ج 1، ص 118 به بعد). بخش نخست کتاب با شرح جنگ رستم ترخان ، فرمانده سپاه جهانشاه قراقوینلو با اوزون حسن و شکست رستم ترخان به دست اوزون حسن در 861 به پایان می رسد (ج 1، ص 263ـ 281، نیز رجوع کنید به مقدمة سومر، ص XVIII ). بخش دوم با بحثهای مهمی در بارة حکمرانان جغتای و قراقوینلو آغاز می شود. ابوبکر طهرانی در این بخش پس از ذکر درگذشت شاهرخ ، رویدادهای عراق ، فارس ، خراسان و ماوراءالنهر را بتفصیل بیان می کند. در بارة جهانشاه قراقوینلو، پس از شرح فتح عراق و فارس و کرمان به دست او، از حملة وی به خراسان و فرستادن پسرش پیربوداق * به فارس و بغداد سخن می گوید (ج 2، ص 285ـ 366) و پس از آن از اوزون حسن سخن به میان می آورد. این بخش با ذکر احوال تاریخ حکومت اوزون حسن و لشکرکشی او به گرجستان (ج 2، ص 367ـ386) آغاز می شود و از درگیری او با سلطان محمد فاتح در بارة مسئلة طرابزون و لشکرکشی مجدد به گرجستان و گشودن حصن کیفا و درگیری او در بغداد و شکست حسن علی ، آخرین حکمران قراقوینلو، و آمدن ابوسعید تیموری و شکست او و نیز از فتح نواحی مختلف ایران سخن می رود (ج 1، مقدمة سومر، ص XIV ). کتابی که در دست داریم ، رویدادهای فرمانروایی اوزون حسن را تا 876 دربر می گیرد (ج 2، ص 558).

فاروق سومر در مقدمة جلد اول کتاب دیار بکریه (ص 19) گمان برده است که کتاب ناقص است و باید آن را بر پایة نوشته های حسن بیگ روملو در احسن التواریخ و منجم باشی در جامع الدول تکمیل کرد. ولی همو، پس از بررسی این مسئله در مقدمة جلد دوم (ص 9)، احتمال ناقص بودن کتاب را با دلیلهایی رد کرده است . هیچ دلیلی در دست نیست که ابوبکر رویدادهای بعد از 876 را نوشته باشد، اما می توان حدس زد که این کتاب پس از 875 نوشته شده است ، زیرا نویسنده از ولادت یکی از پسران اوزون حسن به نام محمدبیگ یاد می کند که او را به سبب میمنت ولادتش «اُغورلو» لقب دادند و هنگامی که وی به مخالفت با پدر برخاست ، ملقب به «اغورسیز» (بدشگون ) شد (ج 1، ص 163). چون قیام محمدبیگ بر ضد اوزون حسن در 878 بود (روملو، ج 11، ص 545) می توان احتمال داد که این کتاب در همین سال نوشته شده باشد. ابوبکر با اینکه تا دورة یعقوب بیگ (883 ـ 896)، فرزند اوزون حسن ، زنده بوده ، اما تاریخ رویدادهای زندگی اوزون حسن را به پایان نرسانیده است ؛ شاید به سبب اینکه نخواسته است شکست هولناک مخدوم خود را از سلطان عثمانی ذکر کند (ج 11، مقدمة نوائی ، ص 25). چون مؤلف در سرزمین آق قوینلوها، یعنی آناطولی شرقی ، زندگی نکرده بوده ، مطالب پایانی کتاب را از روایاتی که اینجا و آنجا شنیده بوده گردآوری کرده است (طهرانی ، ج 1، مقدمة سومر، ص XX ).

همراه با گزارشهای ارزشمندی که در جای جای کتاب دیاربکریه داده شده است ، مطالبی نیز که چندان ارزش تاریخی ندارد بتفصیل آمده است ، مانند اسامی نوکران امیرانی که در جنگها شرکت داشتند، کارهایی که می کردند و همچنین گفتگو از جنگ اسبهای آنان (ج 1، ص 216، ص 274ـ277، قس مقدمة سومر، همانجا). ذکر این مطالب ناشی از پیروی مؤلف از راوی آن اخبار بوده است .

کتاب دیار بکریه کاملاً بی طرفانه نوشته نشده ، زیرا نویسنده رویدادهای مهمی را که احتمال فراموش کردن آنها نبوده است (ج 1، مقدمة سومر، همانجا) ــ شاید برای آنکه خدشه ای به شهرت آق قوینلوها وارد نیاورد ــ ذکر نکرده است . یکی دیگر از کاستیهای این کتاب ذکر نکردن تاریخ رویدادهاست . مؤلف می توانست ، با اندکی دقت ، آنها را معلوم کند، اما او حتی تاریخ وقایعی را که خود شاهد و ناظر آنها بوده ، نیاورده است . با اینهمه ، کتاب حاوی مطالبی در بارة دولتهای قراقوینلو و جغتاییهاست که نویسنده ، بیشتر آنها را بر پایة مشاهدات خود نوشته است . افزون بر اطلاعات با ارزش در بارة آق قوینلوها، اطلاعات دقیقی نیز در بارة قراقوینلوها، بویژه اسکندر (متوفی 841)، جهانشاه و حسن علی در کتاب ذکر شده است (ج 1، مقدمة سومر، ص XXI ). همچنین در بارة سازمان نظامی ، سیاسی و اداری دولتهای قراقوینلو و آق قوینلو و نیز وضع مردم آناطولی شرقی و جنوبی در سدة نهم اطلاعات سودمند و مهمی در این کتاب آمده است (همانجا).

کتاب دیار بکریه ، به رغم شهرت نویسندة آن ، در میان مورخان بعدی چندان مورد توجه نبوده است . خواندمیر از وجود این کتاب اطلاع داشته ، اما در بخش مربوط به ترکمانان کتاب خود از آن سود نجسته است (ج 4، ص 430). فضل بن روزبهان خنجی با کتاب دیاربکریه آشنایی داشته ، اما نام نویسنده را در کتاب خود ذکر نکرده است . وی در تاریخ عالم آرای امینی می گوید: «چون در کتاب دیار بکریه که در احوال و واقعات عالیحضرت آسمان رفعت صاحب قران ماضی اناراللّه برهانه مسطور است ، تفاصیل اسماء اجداد آن حضرت با مُجمَل احوال ایشان مذکور گشته به تکرار احتیاج ندید» (ص 21). از این کتاب ، تاریخ نگاران دیگری چون قاضی احمد غفاری ، اسکندربیگ منشی (ج 1، ص 19) و حسن بیگ روملو (جاهای متعدد) سود برده اند. غفاری در ضمن مآخذ خویش در مقدمة تاریخ نگارستان (ص 4ـ 5)، از کتاب دیار بکریه نامی نبرده ، اما در نگارش کتاب خود، از آن استفاده کرده است . مثلاً در تاریخ نگارستان ، جنگ عیسی ، امیر ماردین ، از خاندان ارتُق و امیر مملوک چکم با عثمان بیگ در آمِد و شکست و کشته شدن آنان ، جنگ جهانشاه با اوزون حسن و جنگ ابوسعید تیموری با اوزون حسن تماماً از کتاب دیاربکریه گرفته شده است . همچنین غفاری در کتاب دیگر خود، تاریخ جهان آرا (ص 251ـ253) در بحث از آق قوینلوها مطالب راجع به ارتباط قراعثمان و اوزون حسن را از کتاب دیار بکریه نقل کرده است (قس طهرانی ، ج 1، مقدمة سومر، ص XX ). از این کتاب بیش از همه حسن بیگ روملو بهره برده است ؛ وی در احسن التواریخ نوشته های مربوط به تاریخ ترکمانان را از ابوبکر گرفته و آنها را گاه بی کم و کاست و گاه به اختصار آورده است . منجم باشی (متوفی 1113) در جامع الدول (گ 2 ر) از این کتاب بهره برده اما نتوانسته عنوانش را مشخص سازد و از آن با نام تاریخ با یَنْدُریه یاد کرده است ( د.ا.ترک ، ذیل «جهانشاه »).

چاپ انتقادی کتاب دیار بکریه از روی تنها نسخة به دست آمده ، به کوشش نجاتی لوغال و فاروق سومر، با مقدمه و حواشی ارزشمند در آنکارا در 1962ـ1964/1341ـ1343ش در دو جلد به چاپ رسیده است . این چاپ بار دیگر در یک مجلد در تهران به سال 1356 ش منتشر شده است .


منابع :
(1) اسکندر منشی ، تاریخ عالم آرای عباسی ، تهران 1350ش ؛
(2) خواندمیر؛
(3) روملو؛
(4) ابوبکر طهرانی ، کتاب دیار بکریه ، چاپ نجاتی لوغال و فاروق سومر، آنکارا 1962ـ1964؛
(5) احمدبن محمد غفاری قزوینی ، تاریخ جهان آرا ، تهران 1343ش ؛
(6) همو، تاریخ نگارستان ، چاپ مدرس گیلانی ، تهران 1404؛
(7) فضل اللّه بن روزبهان ، تاریخ عالم آرای امینی ، چاپ جان وودز، لندن 1992؛
(8) احمدبن لطف اللّه منجم باشی ، جامع الدول ، نسخة عکسی از نسخة خطی کتابخانة عمومی بایزید استانبول ، ش 5019؛


(9) I A , s.v. "Cihan - íah" (by Mدkrimin H. Y ¦ânanµ).

/ رضا رضازاده لنگرودی /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3097
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست