تاریخ بیداری ایرانیان ، کتابی در تاریخ مشروطیت ، تألیف ناظم الاسلام کرمانی . این کتاب از منابع مهم مورخان تاریخ مشروطیت بوده است . مؤلف کتاب ، میرزامحمد ملقب به ناظم الاسلام ، در 1280 در کرمان به دنیا آمد. پس از تحصیلات مقدماتی ، به شوق تحصیل حکمت الاهی در 1309 عازم تهران شد و از محضر کسانی چون سیدشهاب الدین شیرازی ، حاج میرزاحسن آشتیانی و حاج شیخ هادی نجم آبادی بهره مند گردید. پس از تأسیس «مدرسة اسلام » به ریاست سیدمحمدصادق طباطبایی ، تعلیم برخی از دروس و نظامت مدرسه به عهدة ناظم الاسلام گذاشته شد؛
ازینرو ریاست مدرسه ، وی را به ناظم الاسلام ملقب کرد و فرمان آن را میرزاعلی اصغرخان اتابک ، صدراعظم وقت ، صادر کرد. پس از استقرار مشروطیت ، ناظم الاسلام به سبب کهولت و گرفتاریهای خانوادگی به کرمان رفت (ح 1330) و به شغل قضا در دادگستری (محکمة استیناف ) پرداخت . وی در 1337 بر اثر انفلوانزا درگذشت (ناظم الاسلام کرمانی ، بخش 1، مقدمة هاشمی کرمانی ، ص بیست وهفت ـ سی وچهار).

ناظم الاسلام سبب تألیف تاریخ بیداری ایرانیان را عاری بودن کتب تاریخی ایران از جنبه های عبرت آموز برای آیندگان ذکر کرده و نوشته است که پیوسته در این اندیشه بوده که به سبک مورخان اروپایی کتابی در تاریخ ایران بنگارد و نکات تاریخی را در آن مندرج سازد (همان ، بخش 1، مقدمه ، ص 7ـ 8). وی از دوم ذیحجة 1322 دیده ها و شنیده های خود را در بارة انقلاب مشروطه و بیداری ایرانیان ثبت کرد و چون به محافل آزادی خواهان آن زمان ــ که به دفاع از مشروطه تشکیل می شد ــ راه داشت ، توانست گفتگوهای آنان را یادداشت کند؛
او نظر خود را نیز اغلب به آنها می افزود (همان ، بخش 1، مقدمة سعیدی سیرجانی ، ص بیست ویک ). وی ابتدا قسمتی از یادداشتهایش را به صورت پاورقی در روزنامة کوکب دُرّی ــ که خود مدیر و ناشرش بود ــ منتشر کرد. ظاهراً توجه مردم به این پاورقیها، ناظم الاسلام را به فکر چاپ و نشر جزوه های مستقلی با عنوان «تاریخ بیداری ایرانیان » انداخت . بدین ترتیب چاپ اول این اثر به صورت جزوات هفتگی به قطع خشتی و به خط نسخ و حواشی و پاورقی به خط نستعلیق با چاپ سنگی و نقاشی صورت اشخاص و با کیفیتی تقریباً مناسب در پنجاه وپنج جزوة شانزده صفحه ای منتشر شد. ناظم الاسلام وقایع پیش از ذیحجة 1322 را نیز در هفده جزوه با عنوان «مقدمة تاریخ بیداری ایرانیان » منتشر کرد و در این جزوه ها گزارش گونه ای از مهمترین وقایع دورة پادشاهی ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه نوشت (همان ، بخش 1، مقدمة سعیدی سیرجانی ، ص بیست ویک ـ بیست ودو؛
مشیری ، ص 309). در 1328ـ1330 برای اولین بار میرزاحسن طهرانی این یادداشتها را به خط شمس الکُتّاب چاپ سنگی کرد. در 1324ـ1332ش سیدمحمد هاشمی کرمانی این کتاب را به انضمام شرح حالی نسبتاً کامل از مؤلف و مقدمه ای در بارة کتاب ، در قطع وزیری و با حروف سربی و جلد ممتاز منتشر کرد (مشار، ج 1، ستون 1047؛
مشیری ، ص 310). چاپ سوم در 1346ش ، و بنابر سرلوحة کتاب ، ظاهراً به یادگار جشنهای تاجگذاری (مشیری ، همانجا)، در سه مجلد و به اهتمام علی اکبر سعیدی سیرجانی منتشر شد. چاپ چهارم و پنجم نیز بترتیب در 1362 ش و 1376ـ1377 ش در دو مجلد نشر یافت .

مجلد اول تاریخ بیداری ایرانیان مشتمل است بر مقدمه ، جلد اول ، دوم و سوم و حاوی زندگینامة گروهی از رجال معاصر مؤلف و وقایع دورة ناصری و مظفری . این مجلد رویدادهایی از ذیحجة 1322 تا رمضان 1324 را شامل می شود. مباحث مقدمه در شرح حال آزادی خواهانی چون سیدجمال الدین اسدآبادی و میرزارضا کرمانی ، روحانیانی چون سیدمحمد طباطبایی ، و دولتمردان ترقی خواهی چون میرزاحسین خان سپهسالار و امیرکبیر است . ناظم الاسلام نقطة شروع ترقی ایرانیان را دوران صدارت امیرکبیر دانسته است (ناظم الاسلام کرمانی ، بخش 1، ص 66). وی همچنین حالات ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه را شرح داده و آنان را پادشاهانی دمدمی مزاج و ساده لوح معرفی کرده است (همان ، بخش 1، ص 127، 131). ناظم الاسلام در مقدمه ، شرح مبسوطی بر امتیازنامة رژی نگاشته و به دعوای میان علما و دربار بر سر این امتیاز پرداخته است و نامه ها و تلگرامهای متعددی را که میان طرفین ردوبدل شده ، آورده است (همان ، بخش 1، ص 19ـ60). مضامین سه جلد نخست این کتاب مشتمل است بر: مباحث مطرح شده در انجمن مخفی ، واقعة کرمان و غوغای میان متشرعه و شیخیه ، واقعة عمارت بانک یا مدرسه چال ، ذکر تاریخچه ای از وضع ارامنه و رواج شایعة تکفیر مظفرالدین شاه از سوی سیدعبداللّه بهبهانی * به جرم تحریک ارامنه به قتل سلطان عبدالحمید، بیان رویدادهایی در بارة مهاجرت علما به حضرت عبدالعظیم و سپس قم و تحصن در سفارت انگلیس تا صدور فرمان مشروطیت از سوی مظفرالدین شاه که با ذکر اسامی روزنامه ها و مدارس موجود در دوره مظفری به پایان می رسد. در این مجلد، ناظم الاسلام کوشیده تا وقایع را روزبروز بنویسد، به طوری که مطالب جلد سوم ثبت روزبروز وقایع از هجدهم جمادی الاولی 1324 تا اول رمضان 1324 است .

مجلد دوم حاوی جلدهای چهارم و پنجم و اضافات و ملحقات است و وقایع شوال 1324 تا رجب 1327 را دربردارد. یکی از مطالب مهم کتاب تاریخ بیداری ایرانیان ، بخش پایانی یادداشتهای مؤلف است که سعیدی سیرجانی آن را گردآوری و تدوین کرده است . سیرجانی این بخش را منبعی مستند و مطمئن برای محققان می داند (همان ، بخش 2، مقدمة سعیدی سیرجانی ، ص سی وهفت ). در این بخش نیز ثبت وقایع روزانه تا بیستم صفر 1325 ادامه یافته ، ولی از این تاریخ تا سوم جمادی الاولی 1326 در ثبت وقایع وقفه افتاده است . ظاهراً مؤلف تا وقایع بیستم صفر 1325 را برای چاپ آماده کرده بوده که با علنی شدن مخالفت محمدعلی شاه با مجلس و رویارویی شاه و ملت ، موقع را برای نشر بقیة جزوه ها مقتضی ندانسته و از تنظیم بقیة مطالب خودداری کرده و این سکوت تا جمادی الاولی 1326 ادامه داشته است (همان ، بخش 2، مقدمة سعیدی سیرجانی ، ص هفتادویک ). سیرجانی در یادداشت مقدمة چاپ چهارم اشاره کرده که مجموعه ای از یادداشتهای این دوره را هاشمی کرمانی در اختیار وی قرار داده که تعدادی از آنها را در متن گنجانده و بقیه را در آینده با عنوان «متمم تاریخ بیداری » منتشر خواهد کرد (همان ، بخش 1، ص سیزده ).

ناظم الاسلام از چهارم جمادی الاولی 1326 به ثبت وقایع روزانه ادامه داد، ولی این بار به سبب پیش آمدن اوضاع ویژه ای پس از به توپ بستن مجلس که از آن به «یوم التوپ » یاد می کند (همان ، بخش 2، ص 171)، و تعطیلی مشروطه ، لحن خود را تغییر داد و جانب احتیاط را در پیش گرفت . یادداشتهای

این دوره غالباً با عباراتی که حاکی از ترس است ، نوشته شده است . وی گاهی نیز از نوشتن وقایع خودداری کرده (همان ، بخش 2، ص 202، 219) و حتی به سران مشروطه تاخته و ملک المتکلمین (حاج میرزانصراللّه ) و سیدجمال واعظ را متهم کرده است که مشروطه را بهانة دخل خود کرده اند (همان ، بخش 2، ص 206). وی در موارد بسیاری از جهل مردم نالیده و آن را مانع ترقی دانسته است (رجوع کنید به همان ، بخش 2، ص 163، 168، 171، 363، 488).

آخرین جلد تاریخ بیداری ایرانیان با شرح وقایع سیزدهم رجب 1327 به پایان می رسد، ولی مطلب ناتمام مانده است ظاهراً مطلب بقیه داشته اما از ادامة یادداشتهای ناظم الاسلام چیزی باقی نمانده است ، جز یک صفحه که حاوی وقایع دوازدهم تا چهاردهم رمضان 1329 است (همان ، بخش 2، مقدمة سعیدی سیرجانی ، ص شصت ونه ).

نثر تاریخ بیداری ایرانیان ساده و روان است ، اما مؤلف در مواردی متعدد از کلمات فرنگی استفاده کرده و آنها را به صورتهای مختلف در متن ضبط کرده است (برای نمونه رجوع کنید به همان ، بخش 2، ص 405، قس ص 286، 383). ادوارد براون ، مؤلف تاریخ ادبی ایران ، کتاب را از نظر سبک و جمله بندی و استناد، بر تاریخهای عمومی و پر از لفظ قلم افرادی چون رضاقلی خان هدایت و لسان الملک (میرزامحمدتقی خان سپهر) برتر دانسته است (ج 4، ص 361).

از تاریخ بیداری ایرانیان ، بسیاری از مورخان تاریخ مشروطیت استفاده کرده اند، از جمله کسروی در کتاب تاریخ مشروطه ، اما دیدگاه مورخان نسبت به آن متفاوت است ؛
مهدی ملکزاده ، مؤلف تاریخ مشروطیت ایران ، معتقد است که گرچه تاریخ بیداری ایرانیان دارای مطالب سودمندی است و نویسنده به بعضی از حوادثی که در آن زمان رخ داده ، علاقه مند بوده یا اطلاع بیشتری از آنها داشته است ، ولی چون ناظم الاسلام قسمت اعظم کتاب را به شرح محافل سرّی اختصاص داده و اقدام وی و یارانش نیز در این محافل در پیدایش مشروطیت ثمری نداشته است ، می توان نتیجه گرفت که این کتاب برای آیندگان نوشته نشده بلکه برای خوشامد کسانی که در آن زمان می زیسته اند، تألیف شده است . وی همچنین معتقد است که ناظم الاسلام مطالب دور از حقیقت را جعل کرده و موجب لکه دار شدن تاریخ شده است (ج 1، ص 98)، اما باستانی پاریزی مطالب کتاب را صددرصد واقعی و صادقانه دانسته و معتقد است که اعترافات ناظم الاسلام در احوال خصوصی خود و ترسی که پس از به توپ بستن مجلس بر او عارض شده بوده ، حاکی از صدق و صحت بقیة مطالب است (ص 170). ناظم الاسلام برای خود رسالتی بزرگ قایل بوده و آن حفظ سنگر تاریخ نویسی مشروطه بوده است ، ازینرو اعتراف می کند که در یوم التوپ به سبب ترس از کشته شدن از حضور در صحنة منازعه خودداری کرده است تا فرصت نگارش این تاریخ را داشته باشد (بخش 2، ص 157).

علاوه بر تاریخ بیداری ایرانیان ، اثر دیگری نیز از ناظم الاسلام با عنوان التحفة المهدیة معروف به علائم الظهور به جا مانده و چندین بار به چاپ رسیده است (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ج 3، ص 475؛
مشار، ج 3، ستون 3553).

---

منابع :
(1) آقابزرگ طهرانی ؛
(2) محمدابراهیم باستانی پاریزی ، «نامه ای از پاریس در باب تاریخ بیداری ایرانیان »، سخن ، دورة 21، ش 2 (شهریور 1350)؛
(3) ادوارد گرانویل براون ، تاریخ ادبیات ایران ، ج 4: از صفویه تا عصر حاضر ، ترجمة بهرام مقدادی ، چاپ ضیاءالدین سجادی و عبدالحسین نوائی ، تهران 1369ش ؛
(4) خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی ، تهران 1350ـ1355ش ؛
(5) محمد مشیری ، « ( در بارة ) تاریخ بیداری ایرانیان »، مجلة بررسی های تاریخی ، سال 3، ش 3ـ4 (مرداد ـ آبان 1347)؛
(6) مهدی ملکزاده ، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران ، تهران 1371ش ؛
(7) محمدبن علی ناظم الاسلام کرمانی ، تاریخ بیداری ایرانیان ، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی ، تهران 1362ش .

/ فتانه هویدا /