تاج المَآثر ، کتابی تاریخی به فارسی تألیف صدر (تاج یا نظام ) الدین حسن نظامی نیشابوری ، مشتمل بر تاریخ پادشاهان دهلی از 587 تا 614. حمداللّه مستوفی ، صدرالدین را فرزند نظامی عروضی ، مؤلف چهار مقاله ، دانسته است (ص 753، پانویس 2). صدرالدین در نیشابور به دنیا آمد. بعدها به غزنین مهاجرت کرد و مرید محمد کوفی ، قطب صوفیة غزنین ، شد و سپس به دهلی رفت . دولتمردان هر دو شهر به او توجه داشتند و از وی حمایت می کردند. در دهلی تاج الما´ثر را در شرح وقایع دوران سه تن از پادشاهان هند (معزالدین محمدسام غوری ، قطب الدین آیبک و اِلتُتمش ) به نثری آمیخته به نظم نوشت . وی تألیف این کتاب را در 602 به امر قطب الدین آیبک و به تشویق دوستان خود آغاز کرد (نظامی نیشابوری ، ص 12، 44، 53ـ54؛ حائری ، ج 10، بخش 2، ص 784). او در این کتاب علاوه بر شرح وقایع شاهان ، به اوضاع طبیعی و جغرافیایی و سیاسی مناطق مختلفی که دیده نیز پرداخته است . کتاب شامل مقدمه و سی فصل است . مقدمة آن با مدح و ثنای پروردگار و پیامبر اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم و ستایشِ معزالدین محمدسام غوری و آیبک آغاز می شود (نظامی نیشابوری ، ص 141). فصل اول مشتمل است بر سرگذشت مؤلف و شرح مهاجرت او از خراسان به غزنین ، اوضاع اجتماعی خراسان و ویرانیهای ناشی از جنگهای دایمی در این ناحیه ، مطالبی دربارة غزنین و وضع اقلیمی آن ، رفتن به دهلی و وصف اوضاع طبیعی و اجتماعی هند (همان ، ص 14ـ 18، 25ـ26، 35، 38ـ43). فهرستواره ای از فصول بعدی کتاب از این قرار است : فتوحات معزالدین محمدسام غوری از جمله فتح اجمیر در 587 و سرکوب باطنیه و گسترش اسلام در این ناحیه (ص 56 ـ 75)، فتح دهلی (ص 76ـ 79)، حرکت به سمت غزنه و سپس بنارس در 590، فتح دوبارة اجمیر در 589 (ص 178ـ179، 229ـ243)، فتح تَهنکَر و گوالیار در 592 (ص 243ـ262)، درگذشت سلطان معزالدین محمدسام غوری در 602 (ص 338ـ346)، درگذشت قطب الدین آیبک در 607 (ص 353ـ 358)، پادشاهی التتمش در 607 (ص 358 به بعد)، و شکست سپاه غزنین و کرمان و گرفتار و کشته شدن تاج الدین یلدوز * به دست التتمش در 612 (ص 392ـ410). مؤلف در پایان ، فصلی در بیان محاسن کتاب خود آورده است (ص 445ـ449).

نثر کتاب مصنوع و پر تکلف و مملو از اشعار عربی و فارسی است . قصد مؤلف از چنین نثری ، تألیف تاریخی بوده که در وادی فصاحت و بلاغت بدیع و بی سابقه باشد (نظامی نیشابوری ، ص 446ـ447). ملک الشعرای بهار دربارة آن گفته است : «موازنه و ازدواج و استعمال جمله های مترادفه و اطناب بسیار دارد و به شعر تازی و پارسی و امثال و احادیث و آیات موشح است » (ج 3، ص 109). این ویژگی ، استفاده

از نکات تاریخی این کتاب پر حجم را دشوار ساخته و شاید ازینروست که تاکنون به چاپ نرسیده و مطالب آن

نقد نشده است .

نسخه های متعددی از تاج المآثر در کتابخانه های ایران و جهان وجود دارد. قدیمترین نسخة آن متعلق به کتابخانة فیض اللّه افندی (استانبول ، ش 1402) است و ریزفیلم (میکروفیلم ) آن در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران موجود است . این نسخه در 694 کتابت شده است (منزوی ، ج 6، ص 4593). در نسخه ای متعلق به نواب ضیاءالدین دهلوی ، تحریر در 779، رویدادهای دورة پادشاهی التتمش تا 626 آمده است (استوری ، ج 1، ص 494، پانویس ). نسخه ای از این کتاب ، موسوم به نظام التواریخ ، در کتابخانة ملی (ش 1070) وجود دارد که به نام شاه عباس کتابت شده است (انوار، ج 3، ص 88ـ89). عباسقلی سپهر، در 1314 به فرمان مظفرالدین شاه قاجار، تاج المآثر را خلاصه کرد که ضمن مجموعه ای با عنوان مختصر مظفری در کتابخانة (شمارة 1) مجلس (ش 5759؛ حائری ، ج 17، ص 196ـ199) و نیز با همان عنوان در کتابخانة ملی (ش 1734) موجود است (انوار، ج 4، ص 197ـ 198). آقابزرگ طهرانی از آن با نام خلاصة تاج المآثر مظفری یاد کرده است (ج 3، ص ، ج 7، ص 216). عباسقلی سپهر همچنین به دستور مظفرالدین شاه ، گزیدة اشعار تاج المآثر را در دفتری جداگانه در 1318 گرد آورد که به نام تحفة مظفری در کتابخانة (شمارة 1) مجلس (ش 2922) موجود است (حائری ، ج 10، بخش 1، ص 324ـ325).

---

منابع :
(1) آقابزرگ طهرانی ؛
(2) عبداللّه انوار، فهرست نسخ خطّی کتابخانة ملی ، ج 3، تهران 1351ش ، ج 4، تهران 1352ش ؛
(3) محمدتقی بهار، سبک شناسی ، تهران 1355ـ1356ش ؛
(4) عبدالحسین حائری ، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملّی ، تهران ، ج 10، بخش 1 و 2، 1347ش ، ج 17، 1348ش ، ج 21، 1357ش ؛
(5) حمداللّه مستوفی ، تاریخ گزیده ؛
(6) احمد منزوی ، فهرست نسخه های خطّی فارسی ، تهران 1348ـ 1353ش ؛
(7) صدرالدین حسن نظامی نیشابوری ، تاج المآثر ، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، ش 235؛


(8) Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio- bibliographical survey , vol. 1, pt. 1, London 1927.

/ گروه تاریخ /