پیوک ، در اصطلاح علمی دراکُنکولوس مدیننسیس (یا سابقاً فیلاریا مدیننسیس )، کِرمِ انگلی نَخْدیسی که درازای بالغ آن به بیش از یک متر هم می رسد و در بافتهای زیر پوستی آدمی و بعض پستانداران نواحی گرمسیر جای گرفته باعث بیماری دردناک و گاهی کُشنده ای می گردد. این بیماری (دراکُنکولوسیس ) تا حدود دو دهة پیش در جنوب ایران شایع بود.

کِرمینة پیوک در بدن سخت پوستانِ کوچکِ آب شیرین (مثلاً سیکلوپس ها) رشد می کند و با آب آشامیدنیِ آلوده از طریق دیواره و بافتهای روده به زیر پوست پستانداران راه می گشاید، در آنجا بالغ می شود و پس از چندی پوست را شکافته سَردرمی آورد ( فرهنگ وبستر ، ذیل "guinea worm" ؛ لیتره ، ذیل "filaire" ).

این انگل در عربی به العِرقْ المَدَنی / المَدینی ( منسوب به مدینه در حجاز ) ، و در بعض زبانهای اروپایی به «کرمِ گینه » و «کرمِ مدینه » معروف است ( رجوع کنید به شلیمر ، ص 203ـ204؛ ثابت بن قُرّه ، ص 126). علت نامگذاری آن به عرق المدنی شیوع آن در مدینه بوده ، چنانکه ابن طاوس ، به نقل از قسطابن لوقا در کتاب تدبیر الابدان فی السفر ، آن را از بیماریهای سفر حج نوشته است (ص 165ـ166). در فارسی آن را، علاوه بر پیو/ پیوک ، رشته و نارو نیز نامیده اند (برهان ؛ دهخدا، زیراین واژه ها). سعدی (ص 39) با نام «رشته » به این انگل اشاره کرده است : «یکی را حکایت کنند از ملوک / که بیماریِ رشته کردش چو دوک ».

علت شناسی . بعض پزشکان قدیم دورة اسلامی (و دیگران ) پیوک را نه موجودی زنده ، بلکه علتی ناشی از «فساد عصب »، «خشکی خون »، «خون غلیظ لزج »، و «بلغم گرم » می دانستند ( رجوع کنید به منقولات رازی در حاوی ، ج 11، ص 290 ( جالینوس ) ، ص 291 ( الیهودی = ماسرجویه ) ، ص 295؛ ابن سینا، ج 3، کتاب چهارم ، ص 139). بولس اجانیطی * ، بنابر آنچه رازی از وی نقل کرده (1374ـ1390، ج 11، ص 291، 295ـ296)، ظاهراً نخستین کسی است که به حرکت آشکار آن در زیر پوست اشاره کرده است . به نوشتة ابن سینا، پس از ظهور جوش در پوست و سوراخ شدن آن ، چیزی سرخ مایل به سیاه از آن خارج و به طور مداوم دراز می شود، که حرکتش مانند حرکت یک جانور است ، چندانکه برخی گمان برده اند که جانور است (همانجا).

سرایت این بیماری ، به نقل از اختصارات ، کتاب مفقود منسوب به عبدالله بن یحیی برمکی ، ناشی از نوشیدن آب فاسد است (رازی ، 1374ـ1390، ج 11، ص 292). رازی (1408، ص 333) آن را بیماری شهرهای گرم و کثیف که آب و زراعت کم دارند، دانسته است . به نوشتة ابن سینا، شاید برخی از آبها و سبزیها عامل ایجاد آن باشند و غالباً از غذاهای خشک کننده ( ی مزاج ) به وجود می آید (همانجا).

نشانه شناسی و شیوه های درمان . نشانه های بروزپیوک را، نمایان شدن آن همچون مار و حرکت آشکار آن در زیر پوست ، سوزش و التهاب شدید، گاهی همراه با تب ، بروز تاولهایی بر روی پوست ، خارش و درد نوشته اند (برای آرای حکمای قدیم رجوع کنید به ثابت بن قُرّه ، همانجا؛ رازی ، 1374ـ1390، ج 11، ص 290ـ291؛ همو، 1408، ص 333؛ زهراوی ، ص 194؛ ابن سینا، ج 3، کتاب چهارم ، ص 138ـ139). محلهای بروز آن را بیشتر در مچ پاها و ساقها و رانها نوشته اند (رازی ، 1374ـ1390، ج 11، ص 291، به نقل از بولس ؛ همو،1408، ص 333؛ زهراوی ، ص 193؛ ابن سینا، ج 3، کتاب چهارم ، ص 139؛ کمپفر ، ص 528؛ شلیمر، ص 205)، ولی

در خُصیتین ، کمر، پهلوها و دستها نیز دیده شده است (رازی ، 1374ـ1390، ج 11، ص 290، به نقل از جالینوس ، همان ، ج 11، ص 291، به نقل از بولس ؛ ابن سینا؛ کمپفر؛ شلیمر، همانجاها).

پزشکان قدیم ، چون گمان می کردند که خشکی مزاج و بدن از عوامل پیدایش پیوک است ، برای پیشگیری از آن مرطوب کردن بدن را از طریق غذا و استحمام ، و فَصْد را برای «رد شدن خون فاسد» تجویز می کردند (ثابت بن قُرّه ، همانجا؛ رازی 1374ـ1390، ج 11، ص 290، 293، به نقل از ماسرجویه ؛ همو، 1408، ص 333؛ ابن سینا، همانجا). از پزشکان اروپایی ، کمپفر، پزشک و جهانگرد دانش پژوه آلمانی (1651ـ1716 میلادی )، نیز نقل کرده که بومیان معتقد بودند که پاشیدن مکرّر آب سرد بر بدن هم برای درمان و هم برای پیشگیری سودمند است (ص 534).

برای تسریع بیرون آمدن و «پزاندن » پیوک ، مرهمها و ضمادهای مُبَرِّد و مُرَطِّبِ مختلفی ذکر کرده اند، مثلاً روغن گُل سرخ ، عِنَب الثَعْلب ، صَبْر و کافور (رازی ، 1374ـ1390، ج 11، ص 292، به نقل از ابن ماسویه )؛ ماءالشعیر، آب صبر و کاسنی (ثابت بن قُرّه ، همانجا)؛ صبر، صندل ، کافور، مُرّ، اِسْفَرزه (ابن سینا، همانجا؛ نیز رجوع کنید به کمپفر، ص 533ـ535؛ شلیمر، ص 212)؛ گندم ، جو، شنبلیله ، انجیر و بابونج (ابن طاوس ، ص 197).

رایجترین شیوة خارج کردن این «عِرْق » از بدن ، پس از بیرون زدن آن از پوست ، مالش ملایم موضع ظهور کرم و بستن سر آن به قطعة کوچکی سُرب یا به تکه ای چوب بود؛ هر روز کرم را اندکی بیشتر و آهسته به دور آن می پیچیدند تا بتدریج همة آن از بدن خارج می شد. چون ، در صورت پاره شدن عِرْق / کرم ، انگل به درونِ بدن بازمی گشت و درد و عفونت ایجاد می کرد، نهایت دقت را برای جلوگیری از این امر می کردند. شرحهای مفصلی از این روش در دست است (ثابت بن قُرّه ، ص 126؛ رازی ، 1374ـ1390، ج 11، ص 290، به نقل از بولس و اختصارات ؛ همو، 1408، ص 333؛ ابن سینا، همانجا؛ زهراوی ، ص 193؛ مجوسی ، ج 2، ص 491ـ492؛ کمپفر، ص 532؛ شلیمر، ص 207ـ 208، 210، 212؛ دیولافوا ، ص 537 ـ 538؛ پولاک ، ص 481). حسن بن فضل طبرسی دعایی را ذکر کرده است (ج 2، ص 260) که به هنگام شروع خارش و در حین مالیدن صبر بر جای خارش خوانده شود، و برای درمان آن نوشته (ج 2، ص 318ـ 319) که باید نخ پشمینی را تابید و بر آن

هفت گره زد و بر هر گره سه بار سورة حَمد و پس از آن سه بار دعایی را که ذکر کرده خواند (نیز رجوع کنید به نقل همانها در مجلسی ، ج 92، ص 72ـ73).

در صورت پاره شده کرم و بازگشت بازماندة آن به درون بدن ، بدن را می شکافتند و در صورت لزوم آن موضع را با روغنها و ضمادهایی ضدعفونی می کردند و سپس بقیة کرم را بیرون می آوردند (رازی ، 1374ـ1390، ج 11، ص 292، همانجا، به نقل از ابن ماسویه ، همان ، ج 11، ص 294، به نقل از قسطابن لوقا؛ همو، 1408، ص 333؛ زهراوی ، همانجا؛ ابن سینا، ج 3، کتاب چهارم ، ص 139ـ140). کمپفر (ص 534 ـ 535) به مواردی اشاره کرده که به جای کرم ، عصب را کشیده اند و سبب نقص عضو در بیمار شده اند. شلیمر (ص 213)، پزشک و دانشمند معروف هلندی در ایران در نیمة دوم سدة سیزدهم / نوزدهم ، نیز به مواردی که منجر به مرگ بیمار شده اشاره کرده است . در صورت خارج کردن تمام کرم از بدن ، بر زخمگاه ضماد می گذاشتند تا سریعتر التیام یابد. شلیمر این ضماد را که بومیان به کار می بردند مرکّب از بذرالبنج ، برگ سیب زمینی و کافور نوشته است (ص 209).

کمپفر شرح دقیق و مبسوطی دربارة این بیماری نوشته است (ص 524 ـ 535). وی دریافت که ، برخلاف نظر ابن سینا، «عِرْق » مزبور در واقع نوعی کرم است . او دوبار موفق به زنده بیرون آوردن آن شد، آن را با میکروسکُپ بررسی ، و شکل ظاهری و واکنشهای آن را به دقت وصف کرد. وی ، با مشاهدات خود و با استفاده از اطلاعات دیگران ، به این نتیجه رسید که این انگل در نواحی گرمسیرِ دارای آب و هوای نامطبوع که مردم از آبِ آب انبارهای آلوده برای شُرب استفاده می کنند به وجود می آید؛ او تأکید کرده است که مردم نقاط کوهستانی

که از آب چشمه استفاده می کنند فقط نامی از این بیماری شنیده اند. پس از او، شلیمر مفصلاً دربارة این بیماری و

تجارب خود نوشته است . بنابر مشاهدات او، سیاهپوستان بیش از سفیدپوستان در معرض ابتلا به این بیماری بودند (ص 206). کمپفر و شلیمر به مرگبار بودن این بیماری و وحشت ناشی از آن اشاره کرده اند.

دیولافوا و پولاک ، استاد اتریشی دارالفنون ناصری و پزشک مخصوص ناصرالدین شاه ، نیز گزارشهایی از رواج بیماری پیوک در بوشهر، لار و بندرعباس ثبت کرده اند. از ایرانیها سدیدالسلطنة کبابی (1291ـ1320ش ) توضیح نسبتاً مفصلی دربارة این بیماری نوشته است (ص 599 ـ602).

این بیماری تا دهه های 1320 و 1330ش در مناطق خاصی از استانهای فارس ، هرمزگان ، بوشهر، خوزستان ، سیستان و بلوچستان و جنوب خراسان رواج داشت و در دهة 1340ش شروع به کاهش نمود. آخرین مواردِ مشاهدة آن در ایران ، 145 مورد، در دهة 1350ش و در شش روستای لارستان (اکنون لار و لامِرد) بود (عبدالرب و دیگران ، ص 10). از آن پس ، با افزودن کُلر به آبِ آب انبارها («برکه »ها)، گسترش شبکة آب لوله کشی ، آگاه سازی مردم از این بیماری و ضرورت استفاده از آب سالم ، آبرسانی با تانکر به روستاهای دور، و بهسازی بنای آب انبارهای سنّتی ، موردی از این بیماری گزارش نشده است (همان ، ص 20، 26).

در سطح جهانی ، نخستین گردهمایی بین المللی برای مهار کردن این بیماری در 1361ش / 1982 در شهر واشنگتن برگزار شد. در 1370ش / 1991 مجمع بهداشت جهانی هدف را متوقف کردن انتقال این بیماری تا 1374ش / 1995 و کسب گواهینامة نابودی آن در سطح جهانی تا پایان دهة 1370ش / 1990 اعلام کرد (همان ، ص 7).

در 1375ش / 1996 هیئتی از سازمان بهداشت جهانی پژوهشهای وسیعی در مناطقی از ایران که سابقة رواج بیماری در آنجا وجود داشت ، انجام داد و برای اطمینان از ریشه کن شدگی این بیماری جایزه ای نقدی به مبلغ یک میلیون ریال برای شناسایی و معرفی هر مورد از آلودگی به انگل پیوک تعیین کرد، و سرانجام ریشه کن شدگی این بیماری در ایران را تصدیق و گواهی مربوط را اعطا نمود (همان ، ص 11، 26).

---

منابع :
(1) ابن سینا، کتاب القانون فی الطب ، بولاق 1294؛
(2) ابن طاوس ، الامان من أخطار الاسفار و الازمان ، قم 1409؛
(3) محمدحسین بن خلف برهان ، برهان قاطع ، چاپ محمدمعین ، تهران 1361 ش ؛
(4) یاکوب ادوارد پولاک ، سفرنامة پولاک ، ترجمة کیکاووس جهانداری ، تهران 1361 ش ؛
(5) ثابت بن قُرّه ، کتاب الذخیرة فی علم الطبّ ، چاپ صبحی ، قاهره 1928؛
(6) علی اکبر دهخدا، لغت نامه ، زیرنظر محمدمعین ، تهران 1325ـ1359 ش ؛
ژان پل راشل دیولافوا، ایران ، کلده و شوش ،

(7) ترجمة علی محمد فره وشی ، چاپ بهرام فره وشی ، تهران 1369 ش ؛
(8) محمدبن زکریا رازی ، کتاب الحاوی فی الطب ، حیدرآباد دکن 1374ـ1390/1955ـ 1971؛
(9) همو، المنصوری فی الطب ، چاپ حازم بکری صدیقی ، کویت 1408/ 1987؛
(10) خلف بن عباس زهراوی ، جراحی و ابزارهای آن ، ترجمة فارسی بخش سی ام از کتاب التصریف لمن عجز من التألیف ، چاپ احمد آرام و مهدی محقق ، تهران 1374 ش ؛
(11) محمدعلی بن احمد سدیدالسلطنه ، بندرعباس و خلیج فارس = اعلام الناس فی احوال بندرعباس ، چاپ احمد اقتداری و علی ستایش ، تهران 1363 ش ؛
(12) مصلح بن عبدالله سعدی ، بوستان سعدی : سعدی نامه ، چاپ غلامحسین یوسفی ، تهران 1359 ش ؛
(13) حسن بن فضل طبرسی ، مکارم الاخلاق ، ترجمة ابراهیم میرباقری ، تهران ?( 1355 ش ) ؛
(14) محمدباقربن محمدتقی مجلسی ، بحارالانوار ، بیروت 1403/1983؛
(15) علی بن عباس مجوسی ، کامل الصناعة الطبیّة ، بولاق 1294؛


(16) Mohammad Abdur Rab, Abdul Hakeem Kohlani, and Bheeshma Kumar Sainanee, Report by the International Certification Team on the Eradication of Dracunculiasis in the Islamic Republic of Iran , [Geneva]: W H O, 1996;
(17) Engelbert Kempfer, Amoenitatum exoticarum politico- physico- medicarum fasciculi v,variae relationes, observationes & descriptiones rerum Persicarum & ulterioris Asiae, Lemgoviae 1712, repr.Tehran 1976;
(18) ـmile Littrإ, Dictionnaire de mإdecine, de chirurgie, de pharmacie...., 17th ed., Paris 1893;
(19) J.L. Schlimmer, Terminologie mإdico-pharmaceutique et anthropologique: franµaise-persane, litho. ed., Tehran 1874, Typo. repr. Tehran 1970;
(20) Webster's third new international dictionary of the English language: unabridged , ed. Philip Babcock Gove, Springfield, Mass. 1981.

/ نگار نادری /