responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2983

 

پیکار ، نشریه ای وابسته به حزب کمونیست ایران در برلین و وین ، مخالف رضاشاه پهلوی . پس از کنگرة دوم حزب کمونیست ایران (1306ش ، ارومیه ؛ رجوع کنید به حزب * )، کمیتة مرکزی حزب برآن شد که برای تبلیغ عقاید کمونیستی در میان دانشجویان ایرانی مقیم اروپا، مرکزی با عنوان «جمعیت جمهوری طلبان ایران » در اروپا تأسیس کند. این مرکز را آوتیس سلطان زاده ، عضو شورای مرکزی حزب کمونیست ایران ، تأسیس کرد و مرتضی علوی ، عضو فعال حزب در اروپا، سرپرست آن شد («راپرت تحقیقات پلیس »، سند مورخ 24/1/1310؛ کامبخش ، ص 35). این جمعیت ــ که به «کمیتة عامله یا اجرائیة جمهوری طلبان ایرانی » نیز مشهور بود ــ در برلین ، پراگ ، لمبرگ ، زوریخ ، ژنو، کُلن ، بروکسِل ، پاریس و نیز حیفا و دهلی نماینده داشت . نشریة پیکار زیرنظر این جمعیت در 26 بهمن 1309 / 15 فوریه 1931 به فارسی در برلین منتشر

شد («راپرت تحقیقات پلیس »، همان ؛ پیکار ، سال 1، ش 1).



کارل ونر ، کمونیست تبعة آلمان ، مدیر مسئول این دو هفته نامه بود (اسکندری ، ص 96) و با همکاری کسانی که اغلب دانشجویان ایرانی مقیم برلین بودند، آن را منتشر کرد («راپرت تحقیقات پلیس »، همان ). نشریة پیکار در برلین به چاپ می رسید و تنها در برلین و پاریس دفتر رسمیِ تک فروشی داشت ، اما به دیگر کشورهای اروپایی و کشورهایی مانند مصر، روسیه و بویژه ایران نیز فرستاده می شد. مخاطبان اصلی آن دانشجویان ایرانی مقیم اروپا و روشنفکران ایرانی در خارج و داخل کشور بودند، اما در ظاهر روی سخن آن با «ملت زحمتکش ایران » بویژه «دهاقین » و «کارگران » بود.

در نخستین شمارة پیکار ، در مطلبی با عنوان «مقصد ما»، هدف گردانندگان نشریه «آگاهانیدن جراید و محافل مترقی و آزادیخواه اروپا از جنایات حکومت و از فریاد جگرخراش محبوسین و افشاگری » ذکر شده است . در ادامه ، با بیان سیر تاریخی پنجاه سال «مبارزات ملت زحمتکش ایران » از انقلاب مشروطیت به بعد، بر این موضوع تأکید شده که در این مدت «مبارزة قطعی » که فرجام و نتیجة مطلوب برای ملت ایران فراهم آورد، صورت نگرفته و «اهمیت تاریخی حکومت رضاخان » در این است که «مبارزة قطعی » در زمان حکومت او انجام خواهد گرفت . در همان شماره برگه ای ضمیمه شده بود که در آن گزارش مبسوط کنفرانس «محصلین انقلابی ایران در اروپا» (اوایل بهمن 1310/ فوریة 1931 در کلنِ آلمان ) آمده بود. این گزارش ، با عنوان «خطاب به محصلین ایرانی و تودة دهاقین و کارگران و عموم هموطنان آزادیخواه ایران »، لحنی بسیار انقلابی و انتقادی و تحلیلی مارکسیستی ـ لنینیستی داشت و اوضاع عمومی ایرانِ تحت سلطة «حکومت رضاخان » را شرح می داد و این حکومت را «مدافع طبقات ملاکین و سرمایه داران » و «دست نشاندة امپریالیزم انگلیس » معرفی می کرد. در پایان ، محصلان و کارگران و دهقانان ایران را به ادای سوگند برای «مبارزه ای سخت » با حکومت رضاخان فرا می خواند.

مقالات ، اخبار و گزارشهای پیکار غالباً دربارة اوضاع سیاسی ، اجتماعی و اقتصادی ایران در فاصلة 1309 تا 1310 ش است و درونمایة ایدئولوژیک آن مارکسیستی ـ لنینیستی است .

نشریه فاقد بخش مشخصی به نام سرمقاله است ، اما صفحة نخست بیشتر شماره هایش حاوی دیدگاههای گردانندگان آن دربارة رخدادها و مسائل مهم مملکتی و در پاره ای موارد مسائل سرّی مربوط به «رژیم پهلوی » است (برای نمونه رجوع کنید به افشای «عهدنامة اهواز» و اثبات دست نشاندگی رضاخان ، در مطلبی با عنوان «سیاست جاسوسی انگلیسی ها در ایران »، سال 1، ش 6، ص ( 1 ) ). در بیشتر شماره های پیکار ستون ویژة «اخبار ایران » در صفحة دوم نشریه حاوی اخباری از اوضاع نابسامان معیشتی «تودة مردم » و «شورش دهقانان » و «اعتصاب کارگران »، بویژه کارگران نفت جنوب است (برای نمونه رجوع کنید به «طغیان دهاقین در سوادکوه (مازندران )»، سال 1، ش 2، ص ( 2 ) ). بخش مشترک اغلب شماره های پیکار ، با عنوان «مکتوب از...»، حاوی نامه هایی از شهرهای ایران است که عمدتاً از بدی معیشت «کارگران » یا «دهقانان زحمتکش » خبر می دهد.

از دیگر بخشهای نشریه ، ستون افشای جاسوسان حکومت پهلوی در خارج و داخل ایران است . در این بخش کوشش شده است که ماهیت پلیسی و خفقان حکومت پهلوی برای مخاطبان روشن شود (برای نمونه رجوع کنید به «عمال سفارت انگلیس در ایران »، سال 1، ش 3، ص ( 2 ) ). بخش دیگر، گزارشهایی است از

وضع ناگوار «محبس ها و محبوسین » در شهرهای مختلف ایران (برای نمونه رجوع کنید به «مخبر ما از تبریز می نویسد: محبس در تبریزدر عصر پهلوی !»، سال 1، ش 4، ص ( 3 ) ؛ «محبس پهلوی در طهران ، به قلم یکی از رفقایی که بتازگی از سیاه چال پهلوی خلاصی یافته »، سال 1، ش 2، ص ( 2 ) ). از دیگر بخشهای نشریه ، تصاویر طنزآمیزی است از مناسبات «استعماری » و «امپریالیستی » در ایران . این تصاویر با خطابه ها و گفتگوهایی میان طبقة کارگر با طبقة سرمایه دار یا دهقانان با ملاّ کان و درباریان همراه است . همچنین در این بخش ، نوعی نقد انقلابی سیاستهای رژیم پهلوی در قبال مطبوعات مخالف مشاهده می شود. تصاویر غالباً در صفحة نخست نشریه درج شده است .

پیکار ، به تقلید از تحلیلهای مارکسیستی که کلیسا را توجیه کننده و مدافع روابط استعماری و بهره کشی طبقة سرمایه دار از کارگران و محرومان می دانست ، با درج مقاله ای به ستیز با روحانیان شیعه پرداخت ( رجوع کنید به مقالة «ارتجاع و روحانیون » از ب . روشن ، پیکار ، سال 1، ش 5، ص ( 3 ) ).

از مطالب جالب توجه ، سلسله مقالاتی به امضای «ا.ذرّه » (احتمالاً ابوالقاسم ذرّه ، شاعر) با عنوان «ما چه می خواهیم ؟» است که تحلیل مارکسیستی ـ لنینیستی تاریخ 25سالة ایران (از انقلاب مشروطیت تا سلطنت رضاشاه ) است . نویسنده در مقالة پایانی در سیزده بند مقاصد پیکار را برشمرده که از مهمترین آنهاست : تقسیم اراضی ملاّ کان و درباریان ، پایان نظام استثمار کارگران ، آزادی قلم ، تشکیل اتحادیه های کارگری ، برقراری روابط دوستانه با اتحاد شوروی به عنوان «یگانه دوست صمیمی ملل مظلومه شرق » و برقراری «جمهوری دموکراسی متحدة ملل مختلفة ایران و دیکتاتوری کارگران و دهاقین » ( رجوع کنید به پیکار ، سال 1، ش 8 ـ13).

پیکار در مقالاتی تحلیلی دربارة اقتصاد ایران ، پیوسته در مقام مقایسة وضع ایران با جمهوریهای اتحاد جماهیر شوروی مانند تاجیکستان و آذربایجان ، سیاستهای اقتصادی رژیم پهلوی را در جهت منافع استعمار و امپریالیزم و تثبیت منافع طبقات سرمایه دار داخلی و ملاّ کان ارزیابی می کند (برای نمونه رجوع کنید به «بودجه سال 1310، شاهکار ارتجاعی وزارت پناهی آقای تقی زاده »، سال 1، ش 6، ص 4).

بیشتر مقالات پیکار امضا دارد؛ ظاهراً برخی از این امضاها، منسوب به اعضای برجستة شورای مرکزی حزب کمونیست ایران یعنی آوتیس سلطان زاده ، ابوالقاسم ذرّه و محمدامین رسول زاده است . ظاهراً نویسندة مقالات تند بر ضد رضاشاه و سلطنت پهلوی ، بویژه در شمارة اول و دوم پیکار ، مرتضی علوی بوده است که سبب شد بعدها دولت ایران به دلیل توهین به پادشاه ایران علیه پیکار اقامة دعوی کند (علوی ، ص 83ـ84).

پیش از انتشار شمارة دوم پیکار ، سفارت ایران در برلین طی گزارشی خطر نشریة پیکار را به وزارت امورخارجه گوشزد کرد و خواستار جلوگیری از ورود آن به ایران شد («گزارش سفارت ایران در برلین به وزارت دربار پهلوی »، سند مورخ 15/12/1309؛ «جوابیه ادارة گمرکات به وزارت امورخارجه »، سند مورخ 23/12/1309؛ «دستورالعمل وزارت امورخارجه به وزارت پست و تلگراف »، سند مورخ 17/12/1309). محمدعلی فرزین ، وزیر مختار ایران در برلین ، با وزارت امور خارجة آلمان در مورد توقیف پیکار رایزنی کرد و آن وزارتخانه موضوع را به وزارت عدلیة آلمان احاله نمود. وزارت دربار، دستگاه امنیتی و قضایی و مجلس نیز برای توقیف نشریه و تعقیب گردانندگان و مباشران آن فعالیت کردند تا اینکه سرانجام در 1310ش / 20مارس 1931 محکمة قضایی آلمان حکم توقیف دو شمارة پیکار و تفتیش منازل را برای تحقیق دربارة گردانندگان آن صادر کرد («گزارش سفارت ایران در برلین به وزارت امورخارجه »، سند مورخ 11/1/1310 و 17/1/1310). مستند اصلی وزارت عدلیة آلمان در توقیف و تعقیب و محاکمة گردانندگان پیکار ، مادّة 103 قانون جزای آلمان بود. طبق این مادّه «توهین به رؤسای ممالک خارجی مُتَحابّه ( =دوست ) »، تعقیب جزایی داشت به این شرط که در قانون مملکتی که به رئیس آن اهانت شده ، «معاملة متقابله » در نظر گرفته شده باشد. چون در آن زمان شرط «معاملة متقابله » در قانون جزای ایران وجود نداشت ، موضوع محاکمة گردانندگان پیکار مطرح شدنی نبود، ازینرو سفارت ایران در برلین و وزارت امور خارجة ایران معضل را به اطلاع وزارت عدلیه و مجلس رساندند و خواستار تصویب «شرط معاملة متقابله » شدند و این شرط در مدت کوتاهی (احتمالاً در 11 اردیبهشت 1310) به تصویب رسید. پس از توقیف دو شمارة پیکار ، شماره های بعدی بدون وقفه در موعد مقرّر منتشر شد و حتی با وجود اتخاذ تدابیر امنیتی برای جلوگیری از ورود آن به ایران ، همچنان به ایران راه یافت («گزارش سفارت برلین به وزارت امور خارجه »، سند مورخ 24/1/1310 و 9/2/1310؛ «تلگراف سفارت برلین از فروغی به فرزین »، سند مورخ 9/2/1310 و 21/2/1310). دولت آلمان برسر این قضیه دچار بحران داخلی گردید و با فشار دیپلماتیک ایران سرانجام مرتضی علوی را ــ که به گمان دولت ایران گردانندة اصلی پیکار بود ــ از آلمان اخراج کرد (علوی ، ص 84ـ86؛ اسکندری ، ص 96ـ97؛ «گزارش سفارت ایران در برلین به وزارت امور خارجه »، سند مورخ 15/12/1309؛ «رمزـ تلگرافی از فرزین به فروغی »، سند مورخ 26/1/1310؛ «جوابیه رمز 26/1/1310 از فروغی به فرزین »، سند مورخ 2/2/1310). با ادامة فشارهای دولت ایران از طریق سفارت ایران در برلین ، پیکار پس از پانزده شماره از انتشار بازماند. در 15 فروردین 1311/6 آوریل 1932 محکمة نشریة پیکار به اتهام «توهین » به رضاشاه تشکیل شد. به سبب بروز اختلاف در تفسیر حقوقی واژة «سلطان » در قانون جزای ایران (مادة 40 قانون مطبوعات ، به تاریخ 24 محرم 1326) و مطابقت آن با واژة «رئیس جمهور» در قانون جزای آلمان ، رأی دایر بر تبرئه متهمان (چهار آلمانی

از جمله کارل ونر، و مرتضی علوی ) صادر شد. در این ضمن ، «جمعیت جمهوری طلبان ایران » در آلمان ادعانامه ای بر ضد رضاشاه منتشر کرد. پیروزی پیکار و شکست شاه در اغلب مطبوعات آلمان ، و حتی امریکا و انگلیس ، بازتاب یافت . پس از صدور حکم محکمة ابتدایی برلین ، دولت ایران درخواست استیناف کرد که بی نتیجه بود («گزارش سفارت ایران در برلین به وزارت امورخارجه »، اسناد مورخ 13/1/1311، 24/1/1311، 17/2/1311، 19/2/1311، و 5/3/1311؛ «درخواست وزارت امور خارجه از وزارت عدلیه در خصوص تفسیر کلمه «سلطان »، اسناد مورخ 29/1/1311؛ «جوابیة وزارت عدلیه به وزارت امور خارجه »، سند مورخ 30/1/1311؛ «تذکاریه وزیرمختار دولت آلمان در تهران »، سند مورخ 14 آوریل 1932).

دورة جدید نشریة پیکار ، از شهریور 1311 در وین به صورت دستنویس منتشر شد. تنها نسخة موجود از این دوره ، شمارة نخست آن است و از شماره های دیگر آن اطلاعی در دست نیست . مدیر مسئول دورة جدید محمود پایدار بود. در صفحة نخست آن شعار «محو باد رژیم جلاّ د پهلوی » نمایان است . در این شماره ، گزارش مشروحِ «محاکمة پیکار در محکمة برلین » و انعکاس اخبار محاکمه در بیش از دویست روزنامه و مجلة آلمانی و جراید انگلیس و امریکا آمده است ( پیکار ، سال 2، ش 1، ص ( 2 ) ).


منابع :
(1) علاوه بر اسناد مذکور در متن ، موجود در وزارت امورخارجه ، ادارة کل اسناد و آرشیو، کارتن های 1309ـ1311، پروندة ش 58؛
(2) ایرج اسکندری ، خاطرات سیاسی ، چاپ علی دهباشی ، تهران 1368ش ؛
(3) بزرگ علوی ، خاطرات بزرگ علوی ، چاپ حمید احمدی ، تهران 1377ش ؛
(4) عبدالصمد کامبخش ، شمه ای دربارة تاریخ جنبش کارگری ایران : سوسیال دمکراسی انقلابی ، حزب کمونیست ایران ، حزب تودة ایران ، تهران 1360ش .

/ جواد کریمی /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2983
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست