پیش درآمد ، از رایجترین قالبهای اجرایی در موسیقیِسازیِ امروز ایران که در شروع دستگاه یا آواز اجرا می شود. پیش درآمد از لحاظ ساختار با پیشرو در موسیقی مقامی قدیم ایران بسیار شباهت دارد؛ پیشرو از اقسام تصانیف به شمار می رفته است و به سازندة آن مصنّف می گفته اند (مراغی ، ص 241؛ ستایشگر، ج 1، ص 210). این قالب در موسیقی ترکان عثمانی ، rev í Pe (پیشرو؛ ردهاوس ، ذیل همین واژه ) و در میان اعراب «بَشْرَف » یا «بِشرِف » ( د.ترک ، ذیل rev" í "Pe ) نام دارد. نامگذاری این قالب اجرایی به «پیش درآمد» را به مشیر همایون شهردار، نوازنده پیانو (1264ـ 1348ش ) نسبت می دهند. وجه این نامگذاری آن است که «پیش درآمد» پیش از درآمدِ آواز نواخته می شود. بنابر مشهور، ابتکار ساخت این قالب از غلامحسین درویش معروف به درویش خان * است (خالقی ، بخش 1، ص 309ـ311؛ ستایشگر، همانجا). ظاهراً نقش درویش خان ، نه خلق پیش درآمد بلکه پروراندن و کامل کردن آن به عنوان یک قطعة مستقل بوده است . احتمالاً پیش درآمد سابقة بیشتری داشته ، ولی مختصر و خلاصه بوده و از حدود درآمدهای اولیة آواز تجاوز نمی کرده است ؛ چنانکه در ردیف موسیقی که مخبرالسلطنه هدایت از روی سه تار مهدی صلحی (منتظم الحکماء) نوشته ، قطعة سه ضربی ساده ای به نام «پیش درآمدِ محمد صادق خانی » وجود دارد که شاید محمد صادق خانِ رئیس (زنده در عهد مظفرالدین شاه ) می نواخته است . آقا حسینقلی نیز پیش درآمد کوتاهی به وزن 24 در ماهور ساخته که از قطعات مشهور موسیقی ایرانی است (خالقی ، بخش 1، ص 309). این بحث در بین استادان قدیم نیز مطرح بوده و مخصوص درویش خان نبوده است ؛ عبدالله دوامی ، ردیف دان و تصنیف خوان معاصر، از میرزاحسینقلی نقل

می کند که «پیش درآمد، نوعی ضربی نوازی است که از سابقه ای طولانی برخوردار است و اگر نوازنده ، ( متنِ ) آوازها را به صورت ضربی بنوازد، یک پیش درآمد است ». محمدرضا لطفی در توضیح این نکته می نویسد که وقتی اولین بار میرزاحسینقلی پیش درآمد درویش را شنید، دریافت که اهل فن اعتباری بیش از حد به ساخت این گونه قطعات داده اند، ازینرو خود در بداهه پردازیهایش ، با ضربی نمودن آوازها، نشان داد که این شکل ابداع جدیدی در موسیقی ایرانی نیست (لطفی ، ص 164).

آنچه پیش درآمد را به شکل امروزی تکامل داده ، تمایل شنوندگان به نوعی موسیقی ضربی بوده که با گروه سازهای مختلف اجرا می شده تا برای شنیدن کنسرت (که شامل اجرای متون آوازیِ مفصّل و پیچیده بود) آماده شوند (خالقی ، همانجا). برای ایجاد این آمادگی ، گوشه های مهمی که قرار است در آواز خوانده شود، پیشاپیش به صورت ضربی و مختصر در قالب پیش درآمد اجرا و عرضه می شود. به طورکلی ، پرورش و تکامل پیش درآمد به بهبود و اصلاح تکنیک نوازندگان ایرانی در هنگام گروه نوازی کمک بسیاری کرده است ، چرا که نوازندگان همیشه به بداهه نوازی و تکنوازی و استفادة آزاد و دلخواه از فنون اجرایی مهارت داشتند و رعایت قوانین دقیق گروه نوازی برایشان دشوار بود.

نکتة بسیار مهم در ساخت پیش درآمد، پرده گردانی به گوشه های هم ردیف است . این کار باید چنان روان و یکدست اجرا شود که گوش شنونده را آزار ندهد و با منطق پرده گردانی ردیف نیز مغایر نباشد. در حقیقت ، یکی از مهمترین ظرافتهای پیش درآمدسازی به کار بستن ظرافتهای زیبایی شناسانه برای وصل گوشه ها به یکدیگر است (لطفی ، ص 165). نکتة مهم دیگر در پیش درآمدسازی ، انتخاب ضرب و تحرک ضربی است . ضربهای ساده همچون دو ضربی و سه ضربی ، و ضربهای ترکیبی مانند ضربهای دوتایی و سه تایی ، و گاه ضربهای لنگ یا نامتقارن که در بافت ضربهای ساده و ترکیبی شنیده می شوند، در پیش درآمدهای قدیمی استفاده می شده است (همان ، ص 166). آمار کلی پیش درآمدهای قدیمی که ساختة استادان بزرگ موسیقی است ، بیشترین استفاده را از ضرب 24 سنگین نشان می دهد (بهارلو، کتاب 2، ص 5). پیش درآمد، یک دور ضربی (سیکل ریتمیک ) دارد که به نام پایة پیش درآمد یا پایة ضرب خوانده می شود و نظیر همان ادوار ایقاعی در آثار عبدالقادر مراغی است (لطفی ، همانجا). در اجراهای قدیمتر، نوازنده ابتدا درآمدهایی از ردیف آوازی را اجرا می کرد و خواننده شروع به خواندن می کرد و نوازنده به دنبال او می نواخت . در بین آوازها قطعاتی ضربی با تنبک اجرا می شد، تنبک ضرب 68 سنگین را مرتب تکرار می کرد و خواننده ردیف آوازی را ادامه می داد و قطع و وصل آواز و شعر را با ضربات تنبک منطبق می کرد و هجاهای شعری را با رعایت ضربهای تنبک تطبیق می داد. درویش خان ضرب پیش درآمد را از همین ضربهای سنگین 68 اقتباس کرد (بهارلو، همانجا). ساختن پیش درآمد در ادواری با پایة ضربی کوتاه ، ساده تر از پیش درآمدسازی در ادوار ضربی با پایة بلند و طولانی است و تنها در آثار درویش خان و رکن الدین خان و رضا محجوبی می توان نمونه های هنرمندانة آن را دید. بهترین و کاملترین پیش درآمدها را از لحاظ اصول نواپردازی و رعایت منطق ردیف و زیباشناسی اجرا، از آن درویش خان دانسته اند. استادان یادشده توانسته اند وزنهای نامتقارن را درون پایة ضربی موردنظرشان بخوبی جای بدهند و همین باعث پیچیدگی هنری این آثار شده است ، و نوازندگان امروزی تنبک آنها را بخوبی درک نمی کنند و هنگام اجرا دچار مشکل می شوند. عدم تسلط موسیقیدانان امروزی به وزن و ضرب باعث افت فن و افت ارزشهای پیش درآمدسازی شده است و امروزه برای نگهداشتن ضرب قطعه مجبورند از پایه های ساده استفاده کنند، زیرا ضربهای قدیمی را کمتر می شناسند (لطفی ، ص 166ـ167).

---

منابع :
(1) محمد بهارلو، موسیقی ایرانی ، کتاب 2، تهران 1336 ش ؛
(2) روح الله خالقی ، سرگذشت موسیقی ایران ، تهران 1353 ش ؛
(3) مهدی ستایشگر، واژه نامة موسیقی ایران زمین ، تهران 1374 ش ؛
(4) محمدرضا لطفی ، «تعاریف علمی موسیقی ایرانی »، در کتاب سال شیدا: مجموعة مقالات موسیقی ویژة پژوهش در فرهنگ ایران ، گردآورنده محمدرضا لطفی ، تهران 1377 ش ؛
(5) عبدالقادربن غیبی مراغی ، جامع الالحان ، چاپ تقی بینش ، تهران 13 ش ؛


(6) Sir James Redhouse, Redhouse Yeni Tدrkµe - I ngilizce Sخzlدk = New Redhouse Turkish - English dictionary , Istanbul 1984, s.v. "Pe í rev";
(7) TA , s.v. "Pe í rev".

/ سیدعلیرضا میرعلی نقی /