باقی نهاوندی ، عبدالباقی ، متخلّص به «باقی »، شرح حال نویس ، مورخ و شاعر. در 978 در قریة چولک نهاوند به دنیا آمد و در 1042 در هند درگذشت . پدرش ، خواجه آقابابا، متخلّص به مُدرِکی (متوفی 1000) به فرمان شاه عباس اول صفوی (حک : 996-1038) به وزارت و نظارت همدان منصوب شد (باقی نهاوندی ، ج 1، ص 5-6؛ ج 3، قسمت 2، ص 1537) و باقی در ایّام وزارت و دولت پدر و برادرش ، آقاخضر (مقتول در 1016)، مدتی در همدان و چندی در سمنان و بسطام و دیلمان و لاهیجان و بَوانات فارس و یزد و ابرقو عهده دار وزارت و مسئولیتهای دولتی بود و بعدها مسئول محصولات املاک خالصة * پادشاهی ، در کاشان شد (همان ، ج 3، قسمت 2، ص 1542). او از شاگردان و مریدان مغیث الدین علی محوی اسدآبادی همدانی ، شاعر قرن دهم (متوفی 1016) بود و رباعیات او را در زمان حیات شاعر گردآوری کرد و بر آن دیباچه ای نگاشت و به تتبّع از او، رباعیهای صوفیانه و واعظانه سرود (همان ، ج 1، ص 12-13).

پس از شنیدن وصف شاعرنوازی عبدالرحیم * خان خانان سپهسالار هندی (964-1036) و علاقة او به تربیت اهل ادب ، در 1007 غزلی در دعاگویی و حسرت دوری از بزم او سرود (همان ، ج 1، ص 12؛ ج 3، قسمت 2، ص 543) و میرعماد * قزوینی ، خوشنویس قرن دهم (مقتول در 1024) آن را به خطّ خوش نوشت (همان ، ج 3، قسمت 2، ص 1544) و همین نکته سبب شد که برخی مثل صبا (ص 521) و نفیسی (ج 2، ص 685) به اشتباه باقی را خوشنویس بدانند.

پس از کشته شدن آقاخضر جانشین او شد، اما به سبب اشتیاق به محضر خان خانان و بی توجهی صفویان به شعر و شاعری ، و حسادت اطرافیان ، ایران را ترک کرد و بعد از زیارت عتبات عالیات در ذیقعدة 1023 به دربار خان خانان رفت (باقی نهاوندی ، ج 3، قسمت 2، ص 1535، 1545-1546).

از معاصران او می توان تقی الدین * کاشی صاحب خلاصة الاشعار و زبدة الافکار و برخی از شاعران ایرانی مقیم دربار بابریان مغول در هند از جمله عرفی * (متوفی 999) و فیضی دَکَنی * (متوفی 1004) را نام برد.

در منابع موجود ذکری از دیوان او به میان نیامده است و از معاصران ، فقط آقابزرگ طهرانی (ج 9، قسمت 1، ص 124) و گلچین معانی (1369 ش ، ج 1، ص 155) به این مطلب اشاره کرده اند. ازجملة اشعار او قصیده ای است در مدح خان خانان در 61 بیت و قطعه ای در دوازده بیت که در مآثر رحیمی (ج 3، قسمت 2، ص 1546-1553) مضبوط است .

باقی بر دیوان عرفی شیرازی دیباچه ای نگاشته و در آن سیر شعر را تا عهد سلطان حسین بایقرا * (متوفی 911) شرح داده است ؛
سپس از «طرز نو» و «مکتب وقوع » و پدیدآورندگان آن سخن گفته تا دورة شاعری عرفی شیرازی که هر دو طرز را منسوخ کرده و شیوه ای تازه آورده است . از این دیباچه ، موضوع تحقیق باقی در شعر فارسی و تحلیل سخن شاعران همعصرش مسلم می شود (صفا، ج 5، بخش 1، ص 524، 526-527). از دیوان عرفی با دیباچة باقی ، نسخه ای در کتابخانة دانشگاه تهران (ش 3033) موجود است (منزوی ، ج 3، ص 2441).

مهمترین اثر باقی کتاب مآثر رحیمی در تاریخ و رجال عهد مؤلف و ذکر احوال سلاطین قراقوینلو است که آن را به سفارش خان خانان در 1025 تألیف کرده و در آن آنچه را دیده و شنیده و از مقربان و معتمدان او پرسیده و بر آن آگاهی یافته ، گردآورده است . این کتاب شامل مقدّمه ، چهارفصل ، و خاتمه است ـ بدین ترتیب : مقدّمه ، در ذکر حسب و نسب خان خانان و امارت اجداد او در عراقِ عرب و عجم فارس و آذربایجان و بعضی از نواحی خراسان و سبب توجه این خانواده به هندوستان ؛
فصل اوّل ، در ذکر سرسلسلة این دودمان ، محمّد بیرام خان * (مقتول در 968) و فتوحات و احوال سلاطین غزنوی تا زمان سلطنت جهانگیرشاه ، پسراکبرشاه ، و احوال برخی سلاطین بنگاله و جونپور و مالوَه و کشمیر و مُلتان ؛
فصل دوم ، در آثار بزرگی و مملکتداری و فتوحات خان خانان و ذکر سلاطین گجرات و سند و دَکَن و خاندیش ؛
فصل سوّم ، در ذکر خدمات او از جمله تعمیر مساجد و مدارس و خانه ها از دارایی شخصی ؛
فصل چهارم ، در ذکر احوال فرزندان او؛
خاتمة کتاب ، در ذکر احوال کسانی که به دربار خان خانان روی آوردند، در سه قسم : علما و فضلا، فصحا و شعرا، سپاهیان و هنرمندان اصناف .

باقی در تألیف این کتاب از کتب تاریخی معتبر پیش از خود مانند تاریخ فیروزشاهی ، اکبرنامه ، منتخب التواریخ ، روضة الصفا ، ظفرنامه ، تاریخ اکبری ، خلاصة الاخبار و امثال آن سود جسته (گلچین معانی ، 1363 ش ، ج 2، ص 746؛
باقی نهاوندی ، ج 1، ص 15) و درمقابل ، در تألیف تذکره هایی چون سفینة خوشگو ، چمن سرو ، صحف ابراهیم ، تذکره شعرای کشمیر ، نیز از آن به عنوان منبع اصیل و معتبر استفاده شده است .

به گفتة آفتاب اصغر (ص 217، 219) مآثر رحیمی یکی از مهمترین آثار دورة جهانگیری در زمینه شرح حال نویسی است و باقی با این اثر خود، موجب ترقی تاریخ نویسی فارسی تیموریان هند شده است . اهمیت این کتاب از نظر اشتمال بر اطلاعات ارزنده دربارة تاریخ و پادشاهان و عالمان و شاعران و سرداران و هنرمندان معاصر مؤلف و ذکر بسیاری از خاندانهای سلطنتی هند از غزنویان به بعد و تاریخ ادبی ایران و هند است (صفا، ج 5، بخش 3، ص 1741). این اثر در 1924-1931 (1303ـ 1310 ش ) به اهتمام محمد هدایت حسین در کلکته در پنج جلد چاپ سربی شده که نسخه ای از آن در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران موجود است .

---

منابع :
(1) محمد محسن آقابزرگ تهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت 1403/1983؛
(2) آفتاب اصغر، تاریخ نویسی فارسی در هند و پاکستان ، لاهور 1364ش ؛
(3) باقی نهاوندی ، مآثر رحیمی ، چاپ محمد هدایت حسین ، کلکته 1924ـ 1931؛
(4) محمد مظفر حسین بن محمد یوسفعلی صبا، تذکرة روز روشن ، چاپ محمد حسین رکن زاده آدمیّت ، تهران 1343ش ؛
(5) ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران ، تهران 1363-1370 ش ؛
(6) احمد گلچین معانی ، تاریخ تذکره های فارسی ، تهران 1363 ش ؛
(7) همو، کاروان هند ، مشهد 1369 ش ؛
(8) احمد منزوی ، فهرست نسخه های خطّی فارسی ، تهران 1348ـ1351 ش ؛
سعید نفیسی ، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری ، تهران 1363 ش .

/ سیّاره مهین فر ـ گروه ادبیات فارسی /