responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2954

 

پیری رئیس ، دریادار، نقشه بردار و نویسندة ترک . پدرش حاجی محمد نام داشت . احتمالاً در گالیپولی زاده شد، تاریخ ولادتش معلوم نیست و در 961 در قاهره درگذشت . عمویش ، کمال رئیس * به عنوان ناخدا در ناوگان نیروی دریایی عثمانی خدمت می کرد، اما به سبب ماجراجوییهایش ، در میان مسیحیان مدیترانه به راهزن دریایی معروف بود. نخستین دورة زندگی پیری رئیس به فراگیری حرفة دریانوردی نزد عمویش سپری شد. او و عمویش اغلب با اتکا به یاری مسلمانان عرب همکیش خود از سواحل تونس و الجزایر، به عنوان پایگاه و پناهگاه و محل فروش غنایم جنگی استفاده می کردند. آنها به کشتیهای اروپاییان و سواحل اسپانیا، فرانسه و سواحل غربی و جنوبی ایتالیا و جزایر غربی مدیترانه حمله می بردند. در ضمن این لشکرکشیها، که بیشتر نیمة اول سلطنت بایزید دوم (ح 886 ـ 900) را فرامی گرفت ، پیری رئیس اطلاعات کاملی دربارة کشورهای حوزة مدیترانه و ابزارهای گوناگون در فن دریانوردی و مهارت در به کارگیری آنها کسب کرد. تجربة شخصی پیری رئیس و پشتکارش در گردآوری منابع (بیشتر ایتالیایی و کاتالونیایی ) همراه با ذهن خلاقش ، بعدها او را قادر ساخت تا مجموعة چشمگیری از نقشه های خشکیها و آبها فراهم آورد.

دومین دورة زندگی پیری رئیس هنگامی آغاز شد که بایزید دوم در 900، عموی او را به خدمت در نیروی دریایی عثمانی فراخواند. پیری رئیس از این سال تا زمان درگذشت عمویش (در 916 یا 917؛
رجوع کنید به سوچک ، 1992 ب ، ص 164) همیشه در کنار وی بود. وی در مأموریتهای گوناگون دریایی از قبیل انتقال تدارکات برای ممالیک مصر یا گشت زنی در خطوط دریایی میان استانبول و نقاط مختلف دریای اژه و شرق مدیترانه شرکت داشت . این مناطق مورد دست درازی شهسواران رودس ( رجوع کنید به رودس * ) بود. نام کمال رئیس بخصوص در زمان جنگ عثمانی و ونیز طی سالهای 904 تا 908 ــ که پیری رئیس هم در آن حضور داشت ــ بر سر زبانها افتاد و پیری رئیس هم از آن پس به تنهایی فرماندهی یک کشتی را به عهده داشت . همین استقلال زندگی او را نجات داد، چه عمویش با کشتی خود بر اثر طوفانی در شرق دریای اژه در 916 غرق شد.

با درگذشت کمال رئیس ، سومین و پربارترین مرحلة زندگی پیری رئیس آغاز شد؛
زیرا از این زمان به بعد او بیشتر در گالیپولی ( رجوع کنید به گلیبولی * که تا 924 پایگاه اصلی نیروی دریایی دولت عثمانی بود) به سر برد و اوقاتش را صرف بررسی جنبة نظری کار نقشه کشی دریایی و علوم دریانوردی کرد. اولین و درخشانترین اثر پیری رئیس در 919 شکل گرفت و او توانست نقشة جهان را تهیه کند که امروزه قسمتی از آن ــ احتمالاً

یک سوم ــ باقی مانده است . این نقشه دو ویژگی دارد: نخست راهنمای کشتیرانی و نمودار بنادر مدیترانه است ، و دیگر نقشة جهان در عصراکتشافات بزرگ ( رجوع کنید به کمبل ، ج 1، ص 371ـ 458؛
سوچک ، 1992 الف ، ص 269ـ272؛
همو، 1992 ب ، ص 49ـ79). در اینجا ویژگی سومی را نیز می توان اضافه کرد و آن ارائة نقشه به عنوان اثری هنری است ، زیرا رنگ آمیزی متنوع ، شکل هنری گیرای آن ، همچنین حکایاتی راجع به رویدادهایی از قبیل کشف امریکا یا وصف عجایب این قارة جدید، نشان می دهد که هدف از ترسیم این نقشه گذشته از استفادة ابزاری برای دریانوردان ، تأثیرگذاری بر مخاطبی مهم بوده است . بخش باقی مانده (استانبول ، کتابخانة طوپقاپی سرای ، روان 1633 مکرر، ابعاد: 90*63 سانتیمتر، کاغذ پوستی ) یک سوم یا نیمة غربی اصل نقشه است و در انتها شامل این عبارت است : «فراهم آمد بدست حقیر پیری پسر حاجی محمد و برادرزادة کمال رئیس ـ عفی الله عنهما ـ در شهر گلیپولی در محرم الحرام 919». این نقشه ، اقیانوس اطلس را با سواحل اروپا و افریقا و امریکا نشان می دهد. بنابر گفتة پیری رئیس نقشة امریکا براساس پنج نقشه ترسیم شده است : نقشه ای که کلمب کشیده بود و نمودارهایی که پرتغالیها فراهم آورده بودند. این نقشه از طول به نحوی پاره شده است که قسمت عمدة آن ، شامل بخش بزرگی از اروپا، افریقا و تمام آسیا از بین رفته است . دانسته نیست که نقشه چگونه و چه هنگام پاره شده است ، اما احتمالاً وقتی بوده که پیری رئیس با چند کشتی از ناوگان دریایی عثمانی در پایان فتح مصر در 923 به دست سلیم اول در قاهره بوده است . زیرا طبق گفتة پیری رئیس در اثر دیگرش به نام کتاب بحریه (ص 5، چاپ عکسی ؛
رجوع کنید به دنبالة مقاله ) سلطان در آنجا از سر لطف نقشه را از وی پذیرفته است . بعدها این نقشه به فراموشی سپرده شد تا این که در 1308 ش /1929 در کتابخانه طوپقاپی سرای کشف گردید. شناسایی این نقشه ــ هرچند تا حدودی اقتباسی از یکی از نخستین نقشه های کلمب بود که بعدها از میان رفته بود ــ این تأثیر را داشت که از حدود علایق محققان فراتر رفت و یک رویداد مهم بین المللی ، و مایة افتخاری برای جمهوری نوپای ترکیه ، بخصوص بنیانگذار آن ، کمال آتاتورک ، شد. به دستور رئیس جمهور، انجمن تاریخ ترکیه در 1314 ش /1935 یک چاپ عکسی از نقشه ، به همراه دفترچة راهنمایی از ترجمة حکایات آن به زبانهای ترکی جدید، آلمانی ، فرانسوی ، انگلیسی و ایتالیایی منتشر کرد (از نقشة پیری رئیس ، تجدید چاپ در 1345/1966 چاپهای خلاصه شدة بسیاری موجود است که بهترین آنها چاپ م . ملا دو ژردن و مونیک رنسیر است رجوع کنید به نقشة ش 28). ارزش سندی نقشه واقعاً زیاد است و اگر افتادگی نداشت از ارزش بیشتری هم برخوردار می شد؛
زیرا به گفتة پیری رئیس ، وی برای ترسیم نقشه اش از منابع اروپایی و شرقی سود جسته است . به بیان دیگر حاصل کار باید اثری با نوع و ارزش منحصر به فرد بوده باشد. نقشة پیری رئیس را گاه با عناوین نادرستی چون «نخستین نقشة امریکا» یا «نقشه گمشدة کلمب با ترجمة ترکی » نامیده اند. این نقشه با وجود پارگی و نقص یکی از گنجینه های مهم کتابخانة طوپقاپی سرای محسوب می شود. همچنین اهمیت جهانی این نقشه ، باعث پاره ای تفسیرهای عجیب شده است .

نقشة پیری رئیس هرچند در زمان حیاتش از اقبال خوبی برخوردار نشد، اما امروزه توجه روزافزونی به آن می شود. اثر دیگر او، کتاب بحریه ، در 927/1521 به پایان رسید و وی در 932 روایت دیگری از آن تهیه کرد. چاپ عکسی یکی از بهترین نسخه های آن به شمارة 2612 اَیاصوفیه را، که اکنون در کتابخانة سلیمانیه است ، «انجمن تاریخ ترکیه » همزمان با چاپ تصویری مجدد نقشة جهان 919، در 1935 میلادی منتشر کرد. کتاب بحریه کتابی استثنایی و بدیع است و بی شباهت به نقشة 919 مؤلف نیست ؛
زیرا پیری رئیس از نبوغش سودجسته و اثری مشتمل بر متون و نقشه ها فراهم آورده که از قالبهای اروپایی همزمانش نیز فراتر رفته است . کتاب وصف کاملی از کشورهای حوزة مدیترانه است که به فصولی منقسم شده و هر فصلی با نقشة منطقه همراه است . افزون بر آن ، روایت دوم متن مقدمه ای طولانی به نظم دارد که موضوعهای مربوط به دریانوردی ، جغرافیای اقیانوسها و سفرهای اکتشافی را دربر می گیرد. روایت اول از 130 فصل و نقشه و روایت دوم از 210 فصل و نقشه تشکیل شده است . پیری رئیس در هر دو نسخه سبب نوشتن کتاب رانخست فراهم آوردن کتاب راهنمایی برای همقطاران ترک خود و هدیه ای به سلطان سلیمان به مناسبت جلوسش برتخت بیان می کند. در نسخة اصلاح شدة دوم ، پس از این مقدمة منثور، مقدمه ای منظوم (ص 7ـ85)، سپس متن اصلی به نثر و نقشه ها آمده است (ص 86ـ 848). نسخة دوم با مؤخره ای منظوم به پایان می رسد (ص 849ـ855). بنا به گفتة مؤلف در این قسمت وزیراعظم ، ابراهیم پاشا، در 930 از وی خواسته تا نسخة بهتری که در شأن سلطان باشد، تهیه کند. از دستخط مؤلف اثری برجای نمانده ، اما رونوشتهایی از آن باقی است (23 رونوشت از نسخة اول و ده رونوشت از نسخة دوم با اصلاحات و تغییرات زیاد؛
فهرستی از نسخ شناخته شدة این اثر را می توان در > تاریخ نقشه کشی < تألیف ت . گودریچ ، ج 2، بخش 1، ص 290ـ291، ملاحظه کرد). بسیاری از این رونوشتها از نظر شکل و محتوا همانند یکی از دو نسخة اصلی اند. رونوشتهای نسخة اول چندان کامل نیست ، اما راهنمای ملوانان است . رونوشتهای نسخة دوم اغلب باخطی خوانا نوشته شده و نقشه ها به طور کامل رنگ آمیزی شده اند و جنبة تزیینی آن بیشتر مد نظر بوده تا به کارگیری آن در فن دریانوردی . در این نسخه ها بیش از هر چیز طرح دقیق و کلی بسیاری از شهرهای بندری ، از جمله چشم اندازهای طبیعی استانبول ، ونیز و قاهره جلب توجه می کند (نسخة شماره 658 گالری هنر والترز، بالتیمور، و نسخة مشابه آن به شمارة 6605، در بخش نسخه های خطی ترکی ییلیدیز کتابخانة دانشگاه استانبول ، بهترین نسخه ها هستند). باوجود ویژگیهای اسنادی و هنری نسخة دوم ، این نسخه نمی تواند جایگزین نسخة اول باشد؛
در واقع پیری رئیس در نسخة دوم به طور خلاصه از خاطرات شخصی خود از پایگاه اصلی کشتیهای ترکی ، و شرق الجزایر و تونس یاد کرده است . بعلاوه ، احتمالاً این خلاصة کار پیری رئیس نبوده و سیدمراد یا مرادی نامی که ویراستار غزوات خیرالدین بارباروس * بوده ، مدعی این کار است . این فرد خود را نویسندة واقعی نسخة دوم کتاب بحریه نیز معرفی کرده است ( رجوع کنید به یوردآیدین ، ص 143ـ146).

پیری رئیس آخرین اثر معروفش را که نقشة دیگری از جهان بود در 935 پدید آورد. قسمتی از این نقشه ـ احتمالاً یک ششم آن ـ باقی مانده است (کتابخانة طوپقاپی سرای ، خزینه 1824، کاغذ پوستی به ابعاد 69*70 سانتیمتر؛
رجوع کنید به نسخة بدل رنگی در گودریچ ، ج 2،بخش 1، ص 21). این نقشه قسمت شمال غربی اقیانوس اطلس و قارة امریکا، از ونزوئلا تا نیوفندلند و جنوبیترین نقطة گرینلند را نشان می دهد که مؤلف آن را امضا کرده است . این نقشه از لحاظ هنری و اسنادی ارزشمند است . کیفیت این قسمت باقی ماندة نقشه نشان می دهد که اگر نقشه به طور کامل در دسترس می بود، نمونة درخشانی از تلاش ـ هرچند کوتاه مدت ـ نقشه کشان مسلمان برای مشارکت با رنسانس اروپا در کشف جهان بود.

آگاهی از فعالیتهای پیری رئیس بین سالهای 919ـ935، گذشته از آثار نقشه کشی ، نخست آن است که وی احتمالاً گاهی همراه خیرالدین بارباروس به افریقای شمالی می رفته ، و دیگر آنکه او در نیروی دریایی عثمانی به عنوان راهنمای کشتی فعال بوده است ، زیرا پیری رئیس در 930 کشتی ابراهیم پاشا را به مصر هدایت کرد. از پیری رئیس پس از 935 ـ تا 954 که به عنوان فرمانده نیروی دریایی عثمانی در سوئز مستقر شد ــ آگاهی در دست نیست . وی در این مقام در 956 عدن را دوباره تسخیر کرد، اما در 960 بختش برگشت ،زیرا خبر رسیدن ناوگان کمکی نیروی دریایی پرتغال باعث شد که وی دست از محاصرة هرمز که پرتغالیها در آنجا پایگاهی داشتند، بردارد و به بصره عقب نشینی کند. او بیشتر کشتیهایش را در آنجا رها کرد و با سه کشتی به سوئز برگشت که یکی از آنها نیز در راه ناپدید شد. ازینرو دولت عثمانی او را به مرگ محکوم کرد، و این حکم در قاهره اجرا شد (اورخونلو، ص 234ـ254). پایان حیرت انگیز زندگی این نقشه بردار بزرگ برای مفسران عثمانی سؤال برانگیز نبود، اما مورخان عصر حاضر را به تفکر واداشته است ؛
به گفتة برخی از این مورخان ، احتمالاً دوفرد همنام با یکدیگر خلط شده اند (برای نمونه ، دربارة سن پیری رئیس گفته اند که او در 960 بیش از هشتاد سال داشته است ).

توضیح این معما در این واقعیت نهفته است که طبقة نخبگان عثمانی به استثنای ابراهیم پاشا به ارزش آثار پیری رئیس پی نبرده بودند؛
زیرا وی نتوانسته بود جای خود را در میان این طبقه باز کند. درنتیجه رفتار با او همانند رفتار با خادم سلیمان پاشا نبوده است ؛
زیرا خادم سلیمان پاشا * ، که در 945/1538 میلادی در دیو شکست خورد، نه تنها به مرگ محکوم نشد، بلکه به منصب وزارت نیز رسید.


منابع :


(1) T. Campbell, Portolan charts from the late thirteenth century to 1500, in The history of cartography, ed. J.B. Harley and D. Woodward;
(2) M. Mollat Du Jourdin and Monique de La Ronciةre, Sea charts of the early explorers:13th to 17th century, New York 1984;
(3) Cengiz Orhonlu,"Hint kaptanl â g â § ve Piri Reis", Belleten, XXXIV (1970);
(4) S.Soucek, Islamic charting in the Mediterranean, in The history of cartography, Chicago 1992 a , II/1, 263-292 ) نمایة کتابشناختی این مجلد، ص 521ـ545 رجوع کنید به نیز );
(5) idem, Piri Reis and Turkish mapmaking after Columbus, London 1992 b , 162-175;
(6) H.Yurdayd â n, "Kitab- i bahriryye'nin telifi meselesi", AغDTCFD , x (1952).

/ سوچک ، با اندکی تلخیص از ( د. اسلام ) /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2954
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست