پیرسلطانْ اَبدال ، حیدر ، شاعر معروف قرن دهم و از بنیانگذاران ادبیات خانقاهی عَلَوی در آناطولی . اجداد او از خراسان به قصبة خوی در آذربایجان ، و از آنجا به دهکدة باناز، از توابع شهر سیواس در آناطولی ، کوچ کردند. اخلاف پیرسلطان ابدال ، هنوز در آن دهکده زندگی می کنند، و خود او در سیواس مدفون است .

پس از شکست شاه اسماعیل صفوی از سلطان سلیم اول در جنگ چالدران ، فشار دولت عثمانی بر علویان آناطولی افزایش یافت ، و این عمل آنان را به هواخواهیِ بیشتر از دولت صفویه سوق داد، لیکن از آن پس ، به جای تبلیغات آشکار، به فعالیتهای مخفیانه گراییدند. علویان آناطولی که نجات خود را در استیلای دولت صفوی بر آناطولی می دانستند، در زمان شاه طهماسب ، به فعالیتهای انقلابی خود سرعت بخشیدند، تا آنجا که رفت و آمد درویشان بین ایران و آناطولی بیشتر شد و وضع موجود، بویژه در مناطقی چون سیواس ، چورُم ، ارزنجان ، توقاد و شمال و شرق آناطولی ، به صورت خطری جدی حکومت عثمانی را نگران کرد. در چنین اوضاعی بود که بسیاری از شاعران دوره گردِ علوی ، به قصد تحریک و آماده کردن مردم برای قیام ، با «ساز» (آلتِ موسیقی سیمی ) خود در مناطق یاد شده سفرهای تبلیغاتی می کردند، و پیرسلطان ابدال یکی از فعالترین آنان بود. حکومت عثمانی ، به صورت مخفی و آشکار، «دَده »های (پیرها یا مشایخ ) برجستة علوی و مبلغان را زیر نظر می گرفت و آنان را بشدت مجازات می کرد. پیرسلطان ابدال نیز چندین بار بازداشت و محاکمه شده بود و عاقبت ، به دلیل تندرویهایش در 996، به دستور خضر پاشا، والی سیواس ، بازداشت ، و در اجرای فرمانی از استانبول ، به دار آویخته شد.

پیرسلطان ابدال شاعری انقلابی بود که جان خود را فدای آرمانش کرد و در نتیجه ، زندگی و شخصیت او درونمایة بسیاری از حکایات و اشعار علوی شد که بعد از گذشت قرنها هنوز از یادها نرفته است . ارزش هنری آثارِ پیرسلطان ابدال ، بیشترین شهرت را برای او به ارمغان آورده است ، چنانکه برای اشعار او آهنگهای بسیاری ساخته اند. حکایات و اشعار منقبتی پیرسلطان و قطعات موسیقی که برای این اشعار ساخته شده ، در سرزمینهای بسیار دور نفوذ کرده و همچنان باقی مانده است . کسانی با لقب قول ( = غلام ) مانند قولْ همّت ، قولْ حسین و قولْ ابراهیم ، از مریدان پیرسلطان ابدال ، شاعرانی بودند که راه او را ادامه دادند؛ از بین آنها، قولْ همّت ، شاعر توانایی بوده است که امروزه بیشترین شهرت را دارد.

خانقاهها در پرورش استعدادهای پیرسلطان ابدال تأثیر عمده ای داشته است . او همچنین متناسب با علوم زمان

خود، تحصیلات خوبی داشته و از اشعارش برمی آید که به تاریخ زندگی پیامبران ، اولیای الهی ، بزرگان معروف اسلام و تاریخ خلفا وقوف داشته است . پیرسلطان ابدال باهوش و مستعد بود، بخوبی «ساز» می نواخت ، و در اشعار خود به مضامین غنایی توجه داشت . دو مرثیه ای که در سوک پسرش سروده ، و سروده هایش در زندان ، از نمونه های بسیار باارزش و برجستة ادبیات مردمی است . پیرسلطان ابدال از اشعار عرفانی شاه اسماعیل ، که در مناطق علوی نشین آناطولی رواج داشت ، از لحاظ اهداف اعتقادی فرقه ای و ادبی ، تأثیر بسیار گرفته و برای آنها نظیره هایی سروده است . افزون بر این ، تقریباً همة شعرای علوی بعدی از او تأثیر گرفته اند. ازینرو پیرسلطان به بنیانگذار ادبیات خانقاهی علوی شهرت یافته است .

مورخان ادبی ، از پنجاه سال پیش ، دربارة پیرسلطان ابدال تحقیقات بسیاری کرده و مقالات و کتب متعددی منتشر ساخته اند که فؤاد کوپریلی پیشگام و برجسته ترین آنان بوده است . اشعار باقی مانده از پیرسلطان ، که به چهارصد قطعه می رسد، گردآوری شده و آهنگهایی که برای آن اشعار ساخته اند، عرضه شده است . حتی امروزه ، آهنگهای جدیدی برای اشعار او می سازند و سرگذشت وی در تالارها به نمایش درمی آید. اشعار پیرسلطان ، از جُنگها و نقل شفاهی مردم جمع آوری شده ، لیکن نمی توان گفت که همة اشعار او به دست آمده است . مورخان ادبی ، اشعار او را بر حسب موضوع ، به این صورت ، دسته بندی کرده اند: 1) اشعاری دربارة سرگذشت خودش ؛ 2) اشعاری دربارة حضرت علی و یازده امام شیعه ( علیهم السلام ) ؛ 3) اشعاری در مدح شاهان ایران ؛ 4) اشعاری در بیان ارادتش به مرشدان ؛ 5) اشعار تبلیغی ؛ 6) اشعار آرمانی خلاف عرف ؛ 7) اشعار عاشقانه و متفرقه .

کتابهای مهمی که دربارة پیرسلطان ابدال منتشر شده عبارت اند از: > پیرسلطان ابدال ، از شاعر ـ نوازندگان قرن شانزدهم < تألیف سعدالدین نزهت ارگون ؛ پیرسلطان ابدال (آنکارا 1943) تألیف پرتونائلی بوراتاو ـ عبدالباقی گولپنارلی ؛ و > پیرسلطان ابدال ، کلیات اشعار < تألیفِ جاهد اوزِتلْلی .

/ جاهد اوزتللی ( د. ترک ) /