پونا (پونه ) ، ولایت و شهری در جنوب هند در فلات دکن . شهر پونا ( (جمعیت طبق سرشماری 1370 ش / 1991، 651 ، 566 ، 1 تن ؛ > اطلس بریتانیکا < ، ص 307) ) در َ 31 ° 18 عرض شمالی و َ 51 ° 73 طول شرقی واقع است . این شهر صنعتی ، و متأثر از فرهنگ هند و اسلامی است .

نخستین بار نام ولایت پونا، با ضبط «پونی ویشی » و «پونک »، در کتیبه های راشترکوت (متعلق به قرون دوم و چهارم / هشتم و دهم ) دیده شده است . از قرن پنجم تا هشتم / یازدهم ـ چهاردهم هیچگونه گزارش تاریخی از پونا در دست نیست ، اما بنابر روایت محلی ، ظاهراً در 613 میلادی قریه ای با پانزده کلبه بوده است .

پونا در دورة علاءالدین خَلْجی ، سلطان دهلی (696ـ716/ 1296ـ1316)، به دست مسلمانان افتاد و معابد هندو به «درگاهها»، و شهر به قصبه ای اسلامی و پایگاهی نظامی با حصاری گلی تبدیل شد. قشون مسلمانان و تعدادی روستانشین در داخل حصار و کشاورزان هندو، بازرگانان و مقامات روستا و برهمنها در بیرون آن ساکن شدند. شهر از طریق نزدیکترین پسکرانه اش (تپه های مول ) بر راههایی مشرف بود اما در مسیرهای تجاری اصلی دکن قرار نداشت .

قصبة پونا از قرن هشتم / چهاردهم به بعد، جزو قلمرو بهمنیان ( رجوع کنید به بهمنیان دکن * ) و در اواخر قرن نهم و اوایل قرن دهم / پانزدهم ـ شانزدهم جزو سلطنت نظام شاهیان ، دو قدرت اسلامی مستقر در دکن ، بود. نیکیتین ، جهانگرد روسی که در آخرین روزهای اقتدار بهمنیان از این ناحیه گذشته ، از پونا به عنوان شهر اصلی یاد نکرده است .

در 1004/ 1595 قصبة پونا با ناحیة پیرامونش بخشی از یک جاگیر ( رجوع کنید به اقطاع * ؛ تیول * ) بود که حکومت نظام شاهیه آن را به شیواجی ، شاه مراتهه ، اعطا کرد. این شهر چندین بار ویران شده است . همچنین در 1040/1630 سپاه عادلشاهی در پی تصرف شهر، آنجا را به آتش کشید.

در حدود 1047/1637 توسعة شهر آغاز شد. در اوایل قرن دوازدهم / هجدهم شهر به مالکیت پیشواها ( رجوع کنید به پیشوا(2) * ) درآمد، اما پیش از آن مدتی میان مغولان و مراتهه ها * دست به دست شد. با حضور مغولان ، بر شمار مساجد و مسلمانان شهر افزوده شد. در 1164/1750 پونا رسماً پایتخت مراتهه ها و اقامتگاه پیشواها شد و گسترش بسیار یافت . در این هنگام یک میلیون درخت انبه در شهر و اطراف آن کاشته شد. پیشواها قصر شنور ، باشکوهترین ساختمان پونا، را بنا کردند که در 1243/1827 در آتش سوزی از بین رفت . در این دوره معابد فراوانی در جنوب غربی شهر، بویژه در تپة پروتی ، احداث گردید. از حدود 1143تا 1234/1730ـ 1818، پونا به صورت مرکزی اداری ـ نظامی با یک حوزة انتخابیة بزرگ سیتپاون ـ برهمن بود. شهر برخلاف شهرهای اسلامی دیگر از قبیل آگره /آگرا، دهلی ، لاهور یا مرشدآباد، پایگاهی اقتصادی نداشت و دارای پیمان تجاری شهرهای بریتانیایی جدید، یعنی مَدرَس ، بمبئی یا کلکته ، نیز نبود. پونا در این زمان جمعیتی بالغ بر 000 ، 150 تن داشت . مسلمانان پونا ــ که بسیاری از آنان پیش از قیام شیواجی مذهب هندو داشتند ــ در قرن دوازدهم / هجدهم ، جامعة کوچکی بودند و از هر دو مذهب شیعه و سنی نماینده داشتند. بعدها در همان قرن ، «مؤمن »ها ( شاخه ای از اسماعیلیان نزاری ) و «بُهره * »ها برای تجارت به شهر آمدند و تعداد کمی از «سیدی »ها ، اخلاف مسلمانان افریقا، و عربهای مزدبگیر نیز در آنجا بودند. در 1225/1810 در پونا 412 معبد هندو و ده مسجد وجود داشت .

در 1233/1817 بریتانیا پونا را اشغال کرد و سربازان بریتانیایی تا 1327ش / 1948 ( پس از استقلال هند ) در پادگان مجزایی باقی ماندند. پونا پس از استقلال به شهری صنعتی تبدیل شد. ( شهر پونا از زمان مراتهه ها مرکز فرهنگی بوده است ، چنانکه جواهر لعل نهرو آن را «اکسفورد و کیمبریج هند» خوانده است ؛ امروزه نیز دانشگاه پونا (تأسیس : 1948) از دانشگاههای مهم هند و شهر پونا مرکز فرهنگی ایالت مهاراشترا است ( بریتانیکا ، ذیل "Pune" ) ) .

از نیمة قرن دوازدهم / هجدهم به بعد، جمعیت مسلمانان شهر هرگز بیش از 10% نبوده (امروزه کمتر است )، اما جمعیت مسلمان پونا هنوز شایان توجه است و در آنجا تنشهای فرقه ای فراوانی وجود دارد.

---

منابع :


(1) [ Britannica atlas , Chicago: Encyclopaedia Britannica, 1996(;
(2) V. D. Divekar,"Survey of material in Marathi on the economic and social history of India", The Indian economic and social history review , XV/3 (July-Sept. 1978), 404-405;
(3) ) Encyclopaedia Britannica , Chicago 1998 (Computer disk)];
(4) B. G. Gokhale, Poona in the eighteenth century: an urban history , Delhi 1988;
(5) J.-Y. Le Guillou, Le voyage au-delب des trois mers d'Afanasij Nikitin ) 1466-1472 ), Quebec City 1978;
(6) Purandare daftar , ed. K.V.Purandare, Puna 1929;
S. B. Sawant, The city of Poona: a study in urban geography, Puna 1978.

/ ا. وینک ، با اندکی تلخیص از ( د. اسلام ) /