پَنْدُوَه (پاندوا) ، شهر اسلامیِ سلطان نشین بنگال در سده های میانه . امروزه در ناحیة مالْده در ایالت بنگال غربی در اتحادیة هند ( یا بهارات ) ، حدود شانزده کیلومتری جنوب شهر جدید مالده قرار دارد. این شهر مقرّ شمس الدین الیاس شاه بنگال (حک : 746ـ759) و چهار جانشین او بود، و در آنجا وی به تخت نشست . تا زمان حکومت جلال الدین محمدشاه (817 ـ 835) که پایتخت را به گور یا لکهنوتی منتقل کرد، پندوه همچنان پایتخت بود. بر سکه ها، از پندوه با عنوان فیروزآباد یاد شده است . این شهر به سبب آب و هوای ناسالم و پدید آمدن باتلاقها و لجنزارها متروک شد و اکنون آنچه از آن باقی مانده تپه ای است مربع شکل به قطر هشت کیلومتر با شواهد باستان شناختی از استحکامات جنگی .

پندوه به عنوان مرکز پررونق فعالیت مذهبی در بنگال توسعه یافت . جلال الدین تبریزی ( قرن هشتم ) خانقاه خود را در دئوتله نزدیک پندوه بنیان گذاشت ، و علاءالدین علی شاه در 742، آرامگاه او را در پندوه بنا کرد. شیخ سراج الدین عثمان ، مشهور به اَخی سِراج ، شاگرد سرشناس شیخ نظام الدین اولیاء، طریقت چشتیه * را در پندوه رواج داد. جانشینان او (شیخ علاءالحق ، نور قطب عالَم و دیگران ) در حیات فرهنگی این شهر تأثیر بسزایی داشتند. شیخ علاءالحق (متوفی 800) اقدام اسلاف برجستة خود را کامل کرد و پندوه را به صورت مرکز یک جنبش قدرتمند مذهبی ـ فکری درآورد. پسر او، نور قطب عالم ، در آنجا مدرسه ای بزرگ و یک بیمارستان ساخت . املاکی که علاءالدین حسین شاه به خانقاه او اعطا کرده بود تا چندی پیش وجود داشت . بر اساس ریاض السلاطین ، حسین شاه هرسال پیاده از اِکدَله به زیارت مقبرة نور قطب عالم می رفت . اولیای سرشناس بسیاری مانند شیخ احمد عبدالحق رُدَوْلاوی ، مرقد او را زیارت کرده اند (گنگوهی ، ص 12ـ14).

در محل پندوه ، چندین بنای اسلامی با عظمت وجود دارد که بیشتر حالت ویرانه دارند، از جمله : مسجد مشهور جمعه یا آدینه ، بزرگترین مسجد جمعه در شبه قاره ، که الیاس شاهدِ دوم آن را ساخت و بنا بر کتیبة مسجد، سکندرشاه اول (759ـ792) آن را در رجب 776 تکمیل کرد؛ مسجد قطب شاهی متعلق به قرن دهم ؛ و چندین آرامگاه پراهمیت ( رجوع کنید به دنی ، ص 55 ـ73، 76ـ83، 168ـ170؛ میشل ، ص 109ـ114، 155ـ164).

---

منابع :
(1) عبدالقدوس بن اسماعیل گنگوهی ، انوارالعیون ، علیگره 1905؛


(2) M. Abid Ali Khan, Memoirs of Gaur and Pandua , revised by H. E. Stapleton, Calcutta 1931;
(3) A. H. Dani, Muslim architecture in Bengal , Dacca 1961, Imperial gazetteer of India 2 , XIX, 392-394;
(4) A. Karim, Corpus of the Muslim coins of Bengal , Dacca 1960;
(5) G. Michell, ed, The Islamic heritage of Bengal , Paris 1984;
(6) M. A. Rahim, Social and cultural history of Bengal , I, Karachi 1963, , 183-184;
Ghulam Rasool Chishti Nizami Sufi order of

(7) Bengal, Dihl ¦ â 1990;
(8) M. R. Tarafdar, Husain Shahi Bengal: a socio-political study , Dacca 1965, 128-129.

/ خ . ا. نظامی ( د.اسلام ) /