responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2822

 

پنجاب («سرزمین پنج رود») ، ایالتی در شمال غربی شبه قارة هند. پیش از تقسیم هند بریتانیا، پنجاب تمامی قلمرو حکومتی هند، بجز ایالت مرز شمال غرب و کشمیر، شمال سند و راجپوتانا و غرب رودخانة جمنا/ یامونا را شامل می شد. بنابراین ، پنجاب از لحاظ جغرافیایی مناطقی بیش از آنچه را که از نامش برمی آید دربر می گیرد. زیرا علاوه بر مناطقی که با رودهای جهلم ، چناب ، راوی ، بیاس و ستلج آبیاری می شوند، فلات سرهند واقع در میان ستلج و جمنا، سند ـ ساگر دوآب میان ستلج و سند، و ناحیة دیره غازی خان را نیز شامل می شود.

( طبق معاهدة 1339ش / 1960، آب رودخانه های سند، جهلم و چناب به پاکستان اختصاص یافته است (اسعدی ، ج 2، ص 125). این پنج رود در منطقة پنج ند در پاکستان به یکدیگر می پیوندند و از آن پس پنج ند (یعنی رودی متشکل از پنج رودخانه ) خوانده می شود که در نهایت به رودخانة سند می ریزد. تأسیسات تنظیم جریان آب در ناحیة پنج ند، آب این رودخانه را منشعب و منطقة جنوب غربی پاکستان را سیراب می کند ( د.اردو ، ذیل «پنج ند») ) .

پنجاب از 1326ش / 1947 میان پاکستان و هند تقسیم شده است . بخش شرقی ، یعنی بخش هندی نشین ، به ایالتهای پنجاب و هاریانا و هیماچال پرادش تقسیم شده است ( رجوع کنید به قسمت دوم مقاله ).

از لحاظ اداری ایالت پنجاب در دورة حاکمیت بریتانیا به دو قسمت تقسیم شد: قلمرو بریتانیا و ولایات پنجاب .

قلمرو بریتانیا در 1310ش / 1931 مساحتی در حدود 095 ، 257 کیلومتر مربع و جمعیتی در حدود 852 ، 580 ، 23 تن داشت . که به 29 بخش اداری («ضلع ») تقسیم و هر بخش زیر نظر یک معاون مأمور اداری («بخشدار») اداره می شد. این بخشها در پنج قسمت انباله ، جالندر ، لاهور، راولپندی و مُلتان ، هر کدام زیر نظر یک مأمور اداری ، گروه بندی می شدند.

ولایات پنجاب در 1310ش / 1931 مساحتی در حدود 640 ، 97 کیلومتر مربع و جمعیتی در حدود 005 ، 910 ، 4 نفر داشت .

تاریخ پنجاب تا 1329/ 1911. معابر کوهستانی مرز شمال غربی که به دشتهای پنجاب منتهی می شود در تاریخ منطقه تأثیر بسزایی داشته است . به همین دلیل ، پنجاب از لحاظ قومی به آسیای مرکزی نزدیکتر از هند است . کاوشهایی که از1328 در هارپا در ناحیة مُنْتُگُمِری انجام گرفت حاکی از وجود تمدنی است که احتمالاً در حدود سه هزار سال پیش از میلاد در درة سند رونق داشته و شبیه تمدنهای عیلام و بین النهرین بوده است (مارشال ، 1931). اما براساس شواهد موجود، اقوام آریایی زبان نخستین مهاجرانی بودند که در اعصار پیش از تاریخ در دشتهای پنجاب اسکان یافتند. قرنها بعد، سیل مهاجمان از معابر کوهستانی شمال ـ غرب سرازیر شد. ایرانیان ، یونانیها و افغانها، سپاهیان اسکندر و محمود غزنوی ، سپاهیان تیمور، بابر و نادرشاه و سربازان احمد شاه درّانی * از همین معابر پیشروی کردند و دشتهای حاصلخیز پنجاب را ویران ساختند. این مهاجرتها و هجومها به ناهمگونی جمعیت ساکن در سرزمین پنج رودخانه افزود. تاریخ تهاجمات از آسیای مرکزی نشان می دهد که پنجاب و منطقة سرحد (از کرانه های سند تا کوهپایه های رشته کوههای سلیمان در افغانستان ) هرگز نتوانسته اند سدی واقعی در برابر فرماندهی متهور به وجود آورند. رشته کوه سلیمان بندرت مرزی سیاسی تشکیل داده است ، زیرا پارسها، موریا ها، یونانیها ـ بلخیها، سکاها، پهله وه ها ( پارتها ) ، شاخة کوشانی یوئه چی و هونها، همگی در دو سوی این سد کوهستانی حضور داشتند.

وقتی محمدبن قاسم در 94، ملتان را تصرف کرد، قدرت مسلمانان تا سند علیا و پنجاب سفلی گسترش یافت ، اما تهدید واقعی از سوی افغانستان امروزی بود. مهاجمان غزنوی با سلسلة قدرتمند هندوشاهیانِ * وی هند روبرو شدند که در لمغان و چَناب حکمرانی می کردند. محمود غزنوی قدرت این حکومت هندو را به طور کامل درهم شکست و پنجاب را به صورت ایالتی مرزی به قلمرو وسیع خود ضمیمه کرد. پایتخت این قلمرو، لاهور * ، تنها پناهگاه اخلاف وی بود که سلاطین آل شَنسَب غور آنان را از غزنه بیرون رانده بودند. ملتان و حومة آن از روزگار فتح مسلمانان در اختیار آنان بود، اما این واقعیت که حاکمان آن قرامطة رافضی (اسماعیلیان ) بودند سبب حملة سلطان محمود در 396 به آنجا شد. محمد غوری در 582 پنجاب را تصرف کرد. پس از وفات وی در 602، پنجاب به یکی از ایالتهای سلطان نشین دهلی تحت حکمرانی قطب الدین اَیْبک * تبدیل شد. با وجود تهدیدات و حملات گهگاه اقوام آسیای مرکزی ، پنجاب تحت حاکمیت سلاطین دهلی باقی ماند. ظهیرالدین بابر در 932، ابراهیم لودی را در پانی پت * شکست داد و راه را برای تشکیل حکومت مغول هموار کرد. در دورة حاکمیت اکبرشاه ، ایالت کنونی پنجاب ضمیمة « صُوبه » ( ایالت ) های لاهور، ملتان و دهلی شد (علامی ، ج 2، ص 278ـ341).

سیاست انعطاف ناپذیرتر جانشینان بلافصل اکبر و در رأس همه اورنگ زیب ، به افزایش قدرت سیاسی سیکها در پنجاب انجامید و گروهی از معتقدان مذهبی را که گورونانک در نیمة دوم قرن نهم تشکیل داده بود، به یک مشترک المنافع نظامی یا «خالصه »، با تنفری عمیق نسبت به مسلمانان تبدیل کرد ( رجوع کنید به سیکها * ). تضعیف دولت مرکزی و وضعیت بلادفاع ایالات مرزی در اواخر دوران حاکمیت مغولها، هندوستان را در معرض تهاجمات نادرشاه و احمدشاه دُرّانی قرار داد. مراتهه ها * که آرزوی حکومت بر جهان را در سر می پروراندند در 1175 در نبرد خونین پانی پت ، بسختی از مهاجمان افغان شکست خوردند. سال بعد، احمدشاه در برناله در نزدیکی لدهیانه (لُدیانه )، سیکها را که از غیبت او در کابل استفاده کرده و حومة لاهور را به تصرف در آورده بودند قتل عام کرد. سیکها بزودی سلطة خود را تا مناطق جنوب ستلج گسترش دادند و به دروازه های دهلی نیز حمله بردند، اما مراتهه ها که پس از شکست در پانی پت بسرعت نیروی خود را باز یافته بودند، آنان را متوقف کردند. شکست مراتهه ها در 1218/1803 به دست لُرد لیک ، به قیام رنجیت سنگه و ایجاد پادشاهی قدرتمند سیک در پنجاب منجر شد. کوششهای وی برای گسترش سلطه بر سیکهای این سوی ستلج موجب درگیری او با بریتانیاییها شد. او در پیمان 1224/1809 ستلج را به عنوان سرحد شمال غربی قلمرو بریتانیا در هند به رسمیت شناخت (ایچیسون ، ج 8، ش 53). پس از مرگ رنجیت سنگه در 1255/1839، قلمرو او بسرعت در میان اخلافش تقسیم شد. انقلاب در پی انقلاب روی داد و در دوران حکومت دلیپ سنگه که صغیر بود، نیروهای نظامی خالصه ، حاکمان واقعی منطقه شدند. هجوم بی دلیل به قلمرو بریتانیا موجب دو جنگ بریتانیا با سیکها شد که با الحاق پنجاب به قلمرو بریتانیا در 1265/1849 خاتمه یافت .

در آغاز، مناطق تصرف شده زیر نظر هیئت اجرایی قرار گرفت . این هیئت در 1270/1853 منحل و اختیارات و وظایف آن به نماینده ای عالیرتبه واگذار شد. در 1275 که دهلی از ایالات شمال غربی (سپس سرزمینهای اتحادی ) جدا شد، پنجاب و توابع آن به بخشداری مبدل گردید.

با گسترش حدود اداری بریتانیا به آن سوی سند، پنجاب به این محدوده ملحق شد و دولت هند با قبایل پتهان در سرحدات شمال غربی و امیر افغانستان ارتباط نزدیکتری پیدا کرد. از آنجا که این سرحد بسیار طولانی و کوهستانی بود، دفاع از آن تنها با نیروی نظامی میسر نمی شد و به برقراری مناسبات سیاسی با قبایل بستگی داشت . در آغاز نهاد ویژه ای برای برقراری ارتباط با نواحی قبیله نشین وجود نداشت و بخشداران بخشهای هزاره ،پیشاور،کوهات ،بنّو(=بَنُّون)،دیره اسماعیل خان و دیره غازی خان ( رجوع کنید به دیرَجات * )، برقراری مناسبات با قبایل را به عهده داشتند. در 1293/1876 بخشداری پیشاور از سه ناحیة شمالی و بخشداری دیرجات از سه ناحیة جنوبی شکل می یافت . نظام نمایندگی سیاسی تا 1295/

1878به کارگرفته نشد.دراین سال درجریان جنگ دوم افغان ، صاحب منصب ویژه ای برای خیبر تعیین شد. کُرَّم *

در 1310/ 1892 نمایندگی یافت و نمایندگیهای ملکند ، توچی و وانه در فاصلة 1313ـ1314/ 1895ـ1896 تأسیس شدند.ملکندازآغاززیرنظارت مستقیم دولت هندقرار داشت و سایر نمایندگیها زیر نظر دولت پنجاب باقی

ماندند. این ترتیبات تا تشکیل ایالت مرز شمال غرب در 1319/1901 برقرار بود.

ایالت پنجاب در دورة هند بریتانیا در 1329/1911 که دهلی ایالت جداگانه ای شد به مرزهای نهایی خود رسید و در 1300ش / 1921 به ایالت حاکم نشین ارتقا یافت .


منابع :
(1) علاوه بر منابع معیار دربارة تاریخ هند رجوع کنید به ( اردو دائرة معارف اسلامیّه ، لاهور 1384ـ1410/ 1964ـ1989، ذیل «پنج ند» (از قاضی سعیدالدین احمد)؛
(2) مرتضی اسعدی ، جهان اسلام ، تهران 1366ـ1369ش ) ؛
(3) مفتی علی الدین ، عبرت نامه ، نسخة خطی کتابخانة دیوان هند، ش 3241؛
(4) غلام محیی الدین ، تاریخ پنجاب ، نسخة خطی کتابخانة دیوان هند، ش 3244؛
(5) محمدنقی ، شیر سینگ نامه ، نسخة خطی کتابخانة دیوان هند، ش 3231؛


(6) C. U. Aitchison, Treaties engagements, and sanads , VIII, 1909;
(7) Abu'l - Fad ¤ l ـ Alla ¦ m ¦ â , A ¦ Ý i ¦ n-i-Akbar i ¦ , tr. Jarrett, II, Calcutta 1891;
(8) K.K. Aziz, Briand Muslim India, 1857-1947 , London 1963;
(9) J.D. Cunningham, History of the Sikhs , Oxford 1918;
(10) M.L. Darling, The Punjab peasant in prosperity and debt , London 1925;
(11) C.C. Davies, The problem of the North-West Frontier 1890-1908 2 , London 1975;
(12) C. Gough and A.D. Innes, The Sikhs and the Sikh War , London 1897;
(13) L.H. Griffin, The Punjab chiefs , Lahore 1890;
(14) idem, The Rajas of the Punjab , Lahore 1870;
(15) idem, Ranjit Singh , Oxford 1892;
(16) A.B.M. Habibullah, The foundation of Muslim rule in India 2 , Allahabad 1961;
(17) Indian Statutory Commission , x, 1930;
(18) S.M. Latif, History of the Panja ¦ b , Calcutta 1891;
(19) idem, Lahore, its history, architectural remains and antiquities , 1892;
(20) M. Macauliffe, The Sikh religion , Oxford 1909;
(21) Sir John Marshall, Mohenjo-Daro and the Indus civilization , London 1931;
(22) Punjab administration reports ;
(23) H.A. Rose, A glossary of the tribes and castes of the Punjab and North - West Frontier province , Lahore 1911-1919.

/ ک .ک . دیویس ( د.اسلام ) /

تاریخ پنجاب پس از 1329/ 1911. خط مشی سیاسی بریتانیا پس از 1329، عمیقاً بر توسعة سیاسی منطقه تأثیر گذاشت . بریتانیا سلطة خود را بر اساس اتحاد با قدرتمندان روستایی برقرار کرد. بریتانیا همچنین مشوق هویت سیاسی «مبتنی بر کشاورزی » بود که فراتر از محدوده های قومی عمل می کرد. اتخاذ این روش عمدتاً برای تأمین ثبات روستایی در منطقه ای تحمیل می شد که کانون اصلی سربازگیری ارتش هند به شمار می آمد. اما اقدامات دولت هند بریتانیا برای بهبود ارتباطات ، یعنی گسترش آموزش غربی و فعالیت مبلغان مذهبی ، محرک جنبش احیای مذهبی شد. بدین ترتیب در جوامعِ شهرهای پنجاب نوعی آرمان سیاسی مشترک شکل گرفت که با تعریف معمول بریتانیایی از جامعه در تعارض بود.



دو نوع نظام سیاسی پدیدار شد؛
نظام سیاسی حامی ـ پیرو روستایی و نظام سیاسی دینیِ شهری .

نهادهای سیاسی دولت هند بریتانیا به میزان زیادی جوامع شهری را از قدرت دور نگاه داشته بودند. فقط اعضای قبایل قانونی «کشاورز» می توانستند برای رأی گیری در حوزه های انتخابیة روستایی شرکت کنند و به همین دلیل اکثریت کرسیهای مجلس ایالتی را، که در 1316ش / 1937 تأسیس شده بود، به دست آوردند. کشاورزان تقریباً سه چهارم کرسیهای این انتخابات هدایت شده را به دست آوردند. این امر کنگرة ملی هند و «جمعیت مسلمانان سراسر هند» ( مسلم لیگ ) را کاملاً فلج کرد، زیرا حامیان آنها در شهرهای پنجاب متمرکز بودند.

حزب وحدت گرا ، نیروی سیاسی حاکم را تشکیل می داد. این حزب در 1302ش / 1923 تأسیس شد و حمایت ملاکان مسلمان پنجاب غربی و نیز دهقانان جَت / جاط هندو در بخش انبالة شرقی را به دست آورد. خط مشی اصلی این حزب بر لغو بدهیهای روستاییان متمرکز بود. سنگ بنای این حزب قانون واگذاری سند زمین در 1318 بود که انتقال زمین را محدود می ساخت و جامعة پنجاب را به دو گروه «کشاورز» و «غیرکشاورز» تقسیم می کرد. اما سیاستمداران شهری بر هویتهای قومی تأکید می کردند. جمعیت اَحرار به حمایت از حقوق مسلمانان کشمیر پرداخت و جامعة بدعت گذار احمدی ( پیروان میرزاغلام احمد قادیانی ) را به انتقاد گرفت . گروه خاکسارها، ملی گرایی اسلامی انقلابی را تبلیغ می کردند. سیکهای اکالی برای نخستین بار توانستند ارزشهای قومی را وارد سیاستهای روستایی کنند. آنها در درگیری نظامی ، در اوایل دهة 1300 ش ، معابد و اماکن مقدس سیکها را در اختیار گرفتند و به این ترتیب قدرت ملاکان «حزب ملی خالصه » را غصب کردند. مسلمانان سیاستهای گذشته را ادامه دادند. حزب وحدت گرا در انتخابات ایالتی 1316ش / 1937 پیروز شد و مسلم لیگ تنها یک کرسی به دست آورد. اسکندر حیات خان ، نخست وزیر جدید وحدت گرا، در پیمان 1316ش / 1937، حمایت از سیاستهای محمدعلی جناح را پذیرفت ، اما این توافق به بهای سلطة حزب وحدت گرا بر شعبة مسلم لیگ در پنجاب ، که تجدید سازمان یافته بود، تمام شد.

جنگ جهانی دوم ضرباتی بر حزب وحدت گرا وارد ساخت . این حزب ناگزیر شد با لایحة غیر مردمی مصادرة گندم موافقت کند. همچنین جنگ با تقویت موقعیت جناح ، از خروج قریب الوقوع بریتانیا از هند خبر می داد و به این ترتیب موقعیت حزب وحدت گرا را تحلیل برد. در همین هنگام مرگ ناگهانی اسکندر و چهوتو رام از رهبران جت این حزب ، آن را از درون تضعیف کرد. در 1321ش / 1943 خضرحیات خان توانه جانشین اسکندر شد. او به موضع درون فرقه ای حزب وفادار ماند، اما توانایی سلف خود را در متحدکردن همة گروههای مسلمان نداشت . جناح از فرصت استفاده کرد تا دوباره نفوذ خود را بر مسلم لیگ پنجاب برقرار سازد. او پس از مذاکرات طولانی ، در اردیبهشت 1323/مه 1944 خضر را از حزب اخراج کرد. پس از آن جریان مداومی از انتقال بی هدف وحدت گرایان مسلمان به مسلم لیگ به وجود آمد و این در حالی بود که همتایان هندوی آنها به حزب کنگره می پیوستند.

در انتخابات ایالتی 1325ش / 1946 حزب وحدت گرا به گروه 21 نفرة بی اعتباری تنزل یافت . تا اسفند 1325/ مارس 1947 خضر همچنان نخست وزیر کابینه ای ائتلافی بود. استعفای او موجب برانگیختن شورشی فرقه ای شد که تا تابستان 1326ش / 1947 گسترش یافت . از هم پاشیدن نیروی پلیس و دیگر سازمانها، علت هرج و مرجی را که در پی خروج بریتانیا منطقه را برآشفت ، روشن می سازد.

پذیرش طرح سوم ژوئن به تجزیة پنجاب منجر شد. کمیسیون تعیین مرز، خط مرزی را که از میان لاهور و امرتسر می گذشت تعیین کرد. واگذار کردن منطقه ای به مساحت تقریباً 949،12 کیلومتر مربع از اراضیِ اکثریت مسلمان به هند، برای حفظ «پیوستگی » مجموعة راهها و آبراهها، جنجال بسیار برانگیخت .

در مهاجرت نامنظم دو سویه از مرداد تا آبان 1326/ اوت تا نوامبر 1947، 13 میلیون تن از مرزهای جدید عبور کردند. در 1335ش / 1956 پتیاله و اتحادیة ایالات پنجاب شرقی در ایالت پنجاب هندی ادغام شد، اما در 1345ش / 1966، به موازات تقسیم بندیهای زبانی و ایجاد نواحی هندی زبان ، تجدید سازمان یافت و به ایالت جدید هاریانا ملحق شد. نواحی تپه ای هیمالایا نیز جدا شد و بخشی از ایالت هیماچال پرادش را تشکیل داد. برای نخستین بار سیکها در موطن خود در اکثریت قرار گرفتند. آنها در 1360ش / 1981، 56% از جمعیت 000 ، 800 ، 16 نفری ایالت را تشکیل می دادند. پنجاب غربی با تغییرات ارضی بسیار کمتری روبرو بوده است . پنجاب غربی ، ایالت سابق بهاولپور * را در خود جای داد. از 1334 تا 1349 ش / 1955ـ1970 در ایالت مجزای پاکستان غربی ادغام شده بود. هنگامی که این ایالت دوباره تشکیل شد دارای 28 بخش ، 5 قسمت و جمعیتی بالغ بر 000 ، 400 ، 37 تن بود.







پنجاب هند و پنجاب پاکستان از لحاظ تاریخی جایگاهی داشتند که از انقلاب سبز دهة 1340 ش / 1960 بهره بردند. این دو منطقه دارای جاده ها و آبراههای مناسب و کشاورزان ماهر بودند. تولیدات کشاورزی با ترویج بذرهای اصلاح شده و فناوری انقلاب سبز افزایش یافت و این دو منطقه از نواحی غنی کشورهای خود شدند. پنجاب پاکستان دارای میراث مطلوب دیگری نیز بود، یعنی نظارت انحصاری بر سربازگیری ارتش .

میراث استعمار تحولات سیاسی منطقة پنجاب را شکل داده است . موقعیت برتر اکالی دال در فعالیتهای سیاسی سیکها به روزگاری باز می گردد که این گروه معابد و اماکن مقدس سیکها را به تصرف درآورد. منشأ تقاضای خالصتان ( کشور مستقل سیکها ) بغرنج بود و به طور عمده در تغییرات اجتماعی حاصل از انقلاب سبز و کشمکشهای موجود در دولتِ مرکزی حکومت خانم گاندی ریشه داشت . با اینهمه ، تقویت هویت قومی سیک در دوران استعماری و بی اعتمادی سیکها به کنگره در پی ناکامی درخواست تشکیل سیکستان در 1326ش / 1947، عوامل تاریخی مهمی به شمار می آیند.

یکی از میراثهای مهم استعماری در سیاستهای پنجاب پاکستان و سراسر پاکستان ، استقرار این منطقه به عنوان مرکز اصلی سربازگیری ارتش بوده است . زیرا در عمل غیرپنجابیها را از ادامة مشارکت نظامی در قدرت محروم کرده و با تشدید اختلافات منطقه ای بر جدایی از مرکز افزوده است . خدمت نظامی ، زمین داری و قدرت سیاسی بیش از پیش با یکدیگر هماهنگ شده اند. اما میراث استعماری دیگر که به همان اندازه اهمیت دارد، اختلاف حل نشده میان قدرت سیاسی متکی بر مداخلة رهبران محلی و آرمانهای اسلامی است . این اختلاف کهنه در شورشهای ضد احمدی لاهور در 1332 ش / 1953 خود را نشان داد، شورشهایی که یادآور مبارزات احرار در دهة 1309 ش / 1930 بود. این شورشها مقدمة حکومت نظامی در لاهور و سقوط نخست وزیر پاکستان بود و راه را برای ایفای نقش با اهمیت تر ارتش در سیاستهای ملی هموار کرد.

] از نظر تقسیمات سیاسی کنونی ، پنجاب تقریباً مشتمل بر ایالت کوچکی در هند و ایالت وسیعی در پاکستان است . پنجاب هند به مرکزیت شهر چَندیگر در شمال هند واقع است

و حدود 362 ، 50 کیلومترمربع وسعت دارد. جمعیت آن در 1373 ش / 1994، 000 ، 695 ، 21 تن بوده است ( > کتاب سال بریتانیکا 1998 < ، ص 621). پنجاب پاکستان به مرکزیت شهر لاهور، حدود 344 ، 205 کیلومترمربع وسعت (بیش از 14 مساحت پاکستان ) دارد. جمعیت آن در 1377ش / 1998، 000 ، 585 ، 72 تن بوده است . حدود نیمی از جمعیت آن شهری و نیم دیگر روستایی اند. هفت شهر از ده شهر مهم پاکستان در این ایالت واقع است . پنجاب به دلیل فراوانی منابع آب و خاک و حاصلخیزی و شبکة گسترده انتقال آب ، در نتیجه احداث 15 سدّ، تأسیسات صنعتی و منابع زیرزمینی از ایالتهای مهم پاکستان است ( رجوع کنید به حافظ نیا، ص 80ـ100؛
> کتاب سال جهان اروپا 1999 < ، ج 2، ص 2739) [ .


منابع :
(24) عاشق حسین بتالوی ، اقبال کی آخری دو سال ، کراچی 1969؛
(25) ( محمدرضا حافظ نیا، «موقعیت اجتماعی و اقتصادی پنجاب در پاکستان »، فصلنامة تحقیقات جغرافیائی ، سال 11، ش 1 (بهار 1375) ) ؛


(26) W. Ahmad, Letters of Mian Fazl-i Husain , Lahore 1976;
(27) I. Ali, The Punjab under imperialism, 1885-1947 , Princeton 1988;
(28) P. Chowdhry, Punjab politics: the role of Sir Chhotu Ram , New Delhi 1984;
(29) [ The Europa world yearbook 1999 , London 1999];
(30) R. G. Fox, Lions of the Punjab: culture in the making , Berkeley 1985;
(31) D. Gilmartin, Empire and Islam: Punjab and the making of Pakistan , Berkeley 1989;
(32) J.S. Grewal, The Sikhs of the Punjab , Cambridge 1990;
(33) R. Kapur, Sikh separatism: the politics of faith , London 1986;
(34) S. Lavan, The Ahmadiyah movement , Delhi 1974;
I.H. Malik, Sikander Hayat Khan (1892-

(35) 1942): a political biography , Islamabad 1985;
(36) [ 1998 Britannica book of the year , Chicago 1998];
(37) Punjab Government, Report of the Government Inquiry constituted under Punjab Act II of 1954 to enquire into the Punjab disturbances of 1953 , Lahore 1954;
(38) Punjab Provincial Muslim League, Manifesto of the Punjab Provincial Muslim League , Lahore 1944;
(39) Punjab Unionist Party, Rules and regulations , Lahore 1936;
(40) I. Talbot, Punjab and the Raj, 1849-1947 , New Delhi 1988;
(41) S.Zaheer, Muslim L i ¦ g awr Yu ¦ nyu ¦ nist Part i ¦ : Pandja ¦ b men h ¤ ak ¤ k ¤ o ba ¦ t ¤ il ki kashmakash , Bombay 1944.

/ تالبوت ( د.اسلام ) /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2822
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست