پلدشت ، بخش و شهری در شهرستان ماکو.

1) بخش پلدشت . در مشرق شهرستان ماکو * در شمال استان آذربایجان غربی ، در کرانة جنوبی رود ارس واقع ، و مشتمل است بر دهستانهای چایباسارشرقی ، زنگبار، گِچْلَرات شرقی و گچلرات غربی ، 84 آبادی و شهر پلدشت . کمابیش منطبق بر دشتی مرتفع و حاصلخیز با آب و هوای معتدل و خشک است . از شمال و مشرق به رود ارس (مرز جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان )، از جنوب به بخش چایپاره در شهرستان خوی و از مغرب به بخشهای مرکزی و شوط * در شهرستان ماکو محدود است .

از جمله مهمترین کوههای آن ، گِچِه داغ (ارتفاع : 856 ، 1 متر) است در حدود 78 کیلومتری جنوب شرقی شهر ماکو و مرادتپه (ارتفاع : 368 ، 1 متر) در حدود 68 کیلومتری جنوب شرقی شهر ماکو (جعفری ، ج 1، ص 465، 505).

رود ارس و زَنگِمار/ ماکوچای (از ریزابه های جنوبی ارس ) با چند رود کوچک دیگر و چشمه ها و قنوات ، اراضی آن را مشروب می کنند (افشین ، ج 2، ص 46؛ جعفری ، ج 2، ص 254؛ رزم آرا، ج 4، ص 110). قسمتی از اراضی نیز با ذخایر آبی سدّ بارون / تنگ بارون (احداث در 1365ـ1374ش بر رود زنگمار در نزدیکی شهر ماکو) و سدّ ارس (احداث در 1346ـ1349ش در شمال آبادیِ شِبیلوی سفلی در حدود 28 کیلومتری

جنوب شرقی شهر پلدشت با همکاری فنی و اقتصادی ایران و شوروی ) آبیاری می شود (فرهنگی ، ص 88، 186؛ قربانی ، ص 111؛ موسوی ماکوئی ، ص 191؛ سازمان جغرافیائی نیروهای مسلّح جمهوری اسلامی ایران ، ج 1، ص 110، ج 2، ص 9).

پوشش گیاهی مهم آن ، درختان بلوط ، بنه ، گز و گیاهان دارویی و نباتات علوفه ای است . از جانوران ، روباه ، شغال ، کبک ، تیهو و پرندگان مهاجر مانند مرغابی ، لک لک و حواصیل دارد. محصولات عمدة زراعی آن پنبه و توتون (عمدتاً در گذشته ) و پس از احداث سدّها، برنج ، گندم و جو است . دامداری شایان توجهی دارد. بعضی از فرآورده های دامی و محصولات زراعی آن صادر می شود. صنایع دستی مهم این بخش ، جاجیم بافی و گلیم بافی است (رزم آرا، ج 4، ص 111). برخی طوایف کوچرو (از جمله جلالی ) در دشت پلدشت قشلاق دارند.

بازار مشترک (بازارچة مرزی ) پلدشت صَنم بُلاغی مک در دهستان زنگبار است ( رجوع کنید به مرکز آمار ایران ، 1376ش الف ، ص 2).

از آثار باستانی آن ، کلیسای آبادی قِزِل وانک (یا وَنک ) در حدود 44 کیلومتری جنوب شرقی شهر پلدشت است (ایران . وزارت کشور. ادارة کل آمار و ثبت احوال ، ج 1، ص 484؛ رزم آرا، ج 4، ص 374). در 1316 ش بخش پلدشت در شهرستان ماکو در استان چهارم تشکیل شد (ایران . وزارت کشور، 1316ش ، ص 4؛ ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی ، ص 6). در تقسیمات 1355ش به مرکزیت شهر شاه آباد (پس از انقلاب اسلامی : شوط ) مشتمل بر سه دهستان و شهر پلدشت بود (ایران . وزارت کشور، 1355ش ، ص 21). با تشکیل بخش شوط در 1368ش ، شهر شوط از بخش پلدشت جدا شد (سازمان جغرافیائی نیروهای مسلّح ، ج 1، ص 70؛ ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی ، همانجا). جمعیت بخش پلدشت در سرشماری 1375ش ، 187 ، 30 تن بود که از این تعداد، 501 ، 22 تن (5ر74%) در روستاها و بقیه در شهر ساکن بودند. اهالی پلدشت به فارسی ، ترکی آذربایجانی و کردی سخن می گویند و عده ای از آنان شیعة اثناعشری و عده ای دیگر سنّیِ حنفی اند.

2) شهر پلدشت (جمعیت طبق سرشماری 1375ش ، 686 ، 7 تن )، مرکز بخش پلدشت . در ارتفاع 815 متری در شمال دشت پلدشت و در حدود 46 کیلومتری شمال شرقی شهر ماکو (مرکز شهرستان ) واقع است . آبادی شاه تختی در کرانة شمالی رود ارس (در جمهوری آذربایجان ) مقابل آن قرار دارد.

رود زنگمار در جنوب آن به ارس می پیوندد. عرض رود ارس در نزدیکی شهر پلدشت نود تا صد متر و عمق آن حدود دو متر است (بدیعی ، ج 1، ص 148، 150).

میانگین بیشترین دما در تابستانها ْ35، میانگین کمترین آن در زمستان ْ10- و میانگین بارش سالانه حدود 250میلیمتر است .

شهر پلدشت از جنوب به فاصلة 24 کیلومتر، و از مغرب به فاصلة 22 کیلومتر به راه اصلی تبریز ـ بازرگان مرتبط است . از طریق راه اصلی با شهرهای شوط در جنوب غربی و جلفا در جنوب شرقی و نیز سدّ ارس در ارتباط است . آثار تاریخی مهم آن بقعة عرب لو و دو پل بر روی رود ارس است ( ایرانشهر ، ج 2، ص 1390؛ هویدا، ص 239).

از سابقة سکونت در پلدشت (سابقاً به نام آبادی عرب / عرب لَر/ عرب لو) و وضع آن اطلاع چندانی در دست نیست ، جز آنکه در 1333/1915، روسیة تزاری ، راه آهنی احداث کرد که شاه تختی را با پل چوبی به آبادی عرب و سپس به ماکو و بایزید (در ترکیه ) به طول 150 کیلومتر مرتبط می کرد ( ایرانشهر ، ج 2، ص 1476؛ ایران . وزارت راه و ترابری ، ص 8؛ کیهان ، ج 2، ص 155ـ156، ج 3، ص 470). پس از واگذاری راه آهن مذکور به دولت ایران در 1300 ش ، آبادی عرب به لحاظ داشتن موقعیت طبیعی و ایجاد اداره های مرزبانی و گمرک اهمیت خاصی یافت (کیهان ، ج 3، ص 435؛ سازمان جغرافیائی نیروهای مسلّح ، ج 2، ص 4). در 1311 ش به دفتر گمرکی «عرب » برای وارد کردن مال التجاره اجازه داده شد و با تصویب دولت مقرر شد که از گمرکخانة آن اجناسی وارد شود ( رجوع کنید به کیهان ، ج 3، ص 335، 355، 415ـ416). نام آبادی عرب ، با تصویب فرهنگستان زبان ایران ، در 1317ش به پلدشت تغییر یافت (فرهنگستان زبان ایران ، ص 19؛ هویدا، ص 238). پلدشت در 1343ش به شهر تبدیل و به موجب تصویبنامة شمارة 366، 114 ت مورخ 24/9/1366 هیئت وزیران مرکز بخش پلدشت شد (ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی ، ص 6؛ ایران . وزارت کشور. حوزة معاونت برنامه ریزی و خدمات مدیریت ، ص 78).

---

منابع :
(1) یدالله افشین ، رودخانه های ایران ، تهران 1373ش ؛
(2) اولین نقشة برجسته نمای آذربایجان ، تهران : مؤسسة جغرافیائی و کارتوگرافی سحاب ، 1363ش ؛
(3) ایرانشهر ، تهران : کمیسیون ملی یونسکو در ایران ، 1342ـ1343ش ؛
(4) ایران . وزارت راه و ترابری . معاونت ساخت و توسعة راه آهن . دفتر فنی و امور طرحها، تاریخچة احداث راه آهن ایران و ضرورتهای توسعة آن ، تهران 1376ش ؛
(5) ایران . وزارت کشور، تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران ، تهران 1355ش ؛
(6) همو، قانون تقسیمات کشور و وظایف فرمانداران و بخشداران ، مصوب 16 آبان ماه 1316 ، تهران ( بی تا. ) ؛
(7) ایران . وزارت کشور. ادارة کل آمار و ثبت احوال ، کتاب اسامی دهات کشور ، ج 1، تهران 1329ش ؛
(8) ایران . وزارت کشور. حوزة معاونت برنامه ریزی و خدمات مدیریت . دفتر تقسیمات کشوری ، اجرای قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری ، تهران 1366ش ؛
(9) ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی . دفتر تقسیمات کشوری ، نشریة تاریخ تأسیس دار: ( تقسیمات کشوری 1378 ) ، تهران 1378ش ؛
(10) ربیع بدیعی ، جغرافیای مفصّل ایران ، تهران 1362ش ؛
(11) عباس جعفری ، گیتاشناسی ایران ، ج 1: کوهها و کوهنامة ایران ، ج 2: رودها و رودنامة ایران ، تهران 1368ـ1376ش ؛
حسینعلی رزم آرا، فرهنگ جغرافیائی ایران ( آبادیها )، ج 4: استان سوم و چهارم

(12) ( آذربایجان )، تهران 1355ش ، 1330ش ؛
(13) سازمان جغرافیائی نیروهای مسلّح جمهوری اسلامی ایران ، فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 1: اقدیر ، ج 2: نخجوان ، تهران 1371ش ؛
(14) فرهنگستان زبان ایران ، واژه های نو که تا پایان سال 1319 در فرهنگستان ایران پذیرفته شده است ، تهران 1354ش ؛
(15) بیژن فرهنگی ، نگرشی بر سدهای ایران : گذشته ـ حال ـ آینده ، تهران 1372ش ؛
(16) حافظ قربانی ، مونوگرافی شهر ماکو ، تهران ?( 1370ش ) ؛
(17) مسعود کیهان ، جغرافیای مفصّل ایران ، تهران 1310ـ1311ش ؛
(18) مرکز آمار ایران ، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: شناسنامة آبادیهای کشور، استان آذربایجان غربی ، شهرستان ماکو ،تهران 1376ش الف ؛
(19) همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: نتایج تفصیلی کل کشور ، تهران 1376ش ب ؛
(20) میراسدالله موسوی ماکوئی ، تاریخ ماکو ، تهران 1376ش ؛
(21) نقشة راههای ایران ، تهران : سازمان نقشه برداری کشور، 1377ش ؛
(22) رحیم هویدا، جغرافیای طبیعی آذربایجان ، تبریز 1352ش .

/ وحید ریاحی /