پِشدری ، مجموعه ای از طوایف کرد ایران و عراق . به ناحیة پِشدر یا پِژدر منسوب اند (ادموندز، ص 238؛ عَزّاوی ، ج 2، ص 95ـ96). این ناحیه یکی از پنج فرمانداریِ (قضای ) استان سلیمانیة کردستان عراق در تقسیمات اداری دولت عثمانی ، و نام دیگر آن «معمورة الحمیدیه » بود. فرمانداری پشدر در منتهاالیه شمال استان سلیمانیه و در جوار مرزهای ایران قرار داشت . مرکز آن در عصر عثمانی قصبة مَرگه بود که بعدها به قلعه دِزَه (قلادزه ) منتقل شد (ادموندز، ص 92؛ عزاوی ، ج 2، ص 95). پشدر قشلاق شماری از طوایف کرد ایران و عراق بود (امیرنظام گروسی ، ص 256). پشدریها بر اثر افزایش جمعیت ، بتدریج ، به اطراف پشدر مهاجرت کردند. گروههایی از آنان در ناحیة مُکریِ ایران (مهاباد) مقیم شدند و گروههایی به اربیل مهاجرت کردند (عزاوی ، ج 2، ص 95ـ96).

طوایف بزرگ و معروف پشدری عبارت اند از: میراَوْدُلی که طایفة حکومتگر پشدری است و اغلب رؤسای بزرگ و معروف پشدری از این طایفه برخاسته اند؛ نورالدینی که ظاهراً بزرگترین طایفة پشدری است ؛ شیلانی یا شیلانه که در اطراف مَرگه و سورداش پراکنده اند؛ سوسنی که از طایفة نورالدینی جدا شده و به صورت عشیره ای مستقل در ناحیة مکری ایران اسکان یافته اند؛ جاف پشدر یا جاف رشکه که در حوالی سورداش و بین پشدر و سلیمانیه مستقر شده اند و بیگزاده که در ماوت و مرگه و قلعه دزه پراکنده اند (همان ، ج 2، ص 96ـ97؛ ادموندز، ص 238ـ241؛ مردوخ ، ج 1، ص 97). طوایف بیگزادة بانه و فیض الله بیگی سقز نیز ظاهراً از پشدریها جدا شده اند (عزاوی ، ج 2، ص 95،97). طوایف پشدری از جملة مهمترین و قدرتمندترین طوایف در جنوب نواحی کردنشین به شمار می آمدند و اقتدار رؤسای آنان تا تشکیل دولت و کشور عراق ادامه داشت (ادموندز، ص 238؛ عزاوی ، ج 2، ص 95) و بعضی از اینان همچون بابکرِسلیم آغا در هر دو سوی مرزهای ایران و عراق به پشدریها ریاست داشتند (ادموندز، ص 241).

اصل و منشأ طوایف پشدری نامعلوم است . بعضی افسانه ها حاکی است که اجداد بابانها، پشدریها و مکریها برادران یکدیگر و پسران فقی ( =فقیه ) احمد داریشمانه ای بوده اند (همان ، ص 239). طبق همین اخبار، پشدریها و بلباس * نیز ظاهراً فرزندان یک پدر بوده اند (عزاوی ، همانجا).

از جمعیت طوایف پشدری اطلاعی در دست نیست ، اما با توجه به اهمیت آنان ، احتمالاً جمعیت قابل توجهی داشته اند. مردوخ جمعیت پشدریهای عراق را، بدون ذکر تاریخ و زمان ، حدود 000 ، 2 خانوار نوشته است (ج 1، ص 83)، حال آنکه در حدود 1272/1856 فقط بابکرآغا پسر حَمَه ( =محمد ) گورَه که در حوالی قلعه دزه می زیست ، قدرت بسیج دو هزار جنگجو را داشت (ادموندز، ص 240). طوایف پشدری در جنگهای میان سلیمان پاشا بابان و دولت صفویه در 1109، حامی سلیمان پاشا بودند که پس از غلبة قزلباشان به میان پشدریها گریخت (نصیری ، ص 235، 237). قزلباشان به تلافی ، ولایت پشدر را به تصرف در آوردند و پس از قتل و غارت بسیار، قلعه دزه و قلعة بال آباد را ویران کردند. طوایف پشدر و بابان و بلباس نیز متحداً به جنگ قزلباشان آمدند، اما بار دیگر شکست خوردند و قزلباشان همچنان در پشدر باقی ماندند (همان ، ص 313ـ314). طوایف پشدری حامی شورش شیخ عبیدالله شمزینی و حمزه آقا منگور بودند، و حمزه آقا پس از شکست از سپاه ایران در 1297، به ناحیة پشدر گریخت و در سیداحمدان مستقر شد (امیرنظام گروسی ، ص 162ـ163) و ظاهراً دولت عثمانی او را قائم مقام پشدر و بیتوین کرد (همان ، ص 255ـ256). وی تا 1298 در میان طوایف پشدری به سر می برد (همان ، ص 313). تعدادی از سران پشدری کردستان عراق ، از جمله بابکرآغا پسر سلیم و برخی بستگان او، در سالهای قیمومت انگلستان بر آن کشور، متحد ارتش انگلیس و عوامل آن دولت در کردستان عراق بودند (ادموندز، ص 240ـ241، 338ـ339، 358ـ360، 365). امروزه ، طوایف پشدری ، بویژه در ایران ، اسکان یافته و چادرنشینی را ترک گفته اند (اسکندری نیا، ص 401؛ ایرانشهر ، ج 1، ص 124).

---

منابع :
(1) سیسیل جان ادموندز، کردها، ترکها، عربها ، ترجمة ابراهیم یونسی ، تهران 1367ش ؛
(2) ابراهیم اسکندری نیا، ساختار سازمان ایلات و شیوه معیشت عشایر آذربایجان غربی ، ارومیه 1366ش ؛
(3) حسنعلی بن محمدصادق امیر نظام گروسی ، گزارشها و نامه های دیوانی و نظامی امیرنظام گروسی دربارة وقایع کردستان در سال 1297 هجری ، چاپ ایرج افشار، تهران 1373ش ؛
(4) ایرانشهر ، تهران : کمیسیون ملی یونسکو در ایران ، 1342ـ1343ش ؛
(5) عباس عَزّاوی ، عشائرالعراق ، بغداد 1937ـ1956، چاپ افست قم 1370ش ؛
(6) محمد مردوخ ، تاریخ مردوخ : تاریخ کرد و کردستان ، سنندج 1351ش ؛
(7) محمد ابراهیم بن زین العابدین نصیری ، دستور شهریاران : سالهای 1105 تا 1110 ه . ق ، پادشاهی شاه سلطان حسین صفوی ، چاپ محمد نادر نصیری مقدم ، تهران 1373ش .

/ علی پورصفر قصابی نژاد /