responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2741

 

پریخان خانم ، دختر شاه طهماسب اول و شاهزادة با نفوذ دربار صفوی (955ـ 985). از آغاز زندگی او اطلاعی در دست نیست ، جز آنکه در حوالی اهر یا ابهر از مادری چرکس به دنیا آمد (حسینی استرآبادی ، ص 74، 103؛ منشی قمی ، ج 1، ص 337). وی مورد توجه پدر بود و به دلیل کاردانی مشاور او شد (اسکندر منشی ، ج 1، ص 135). به هنگام بیماری شاه که به مرگ او انجامید، امیران قزلباش تصمیم گرفتند که حیدرمیرزا، برادر ناتنی پریخان خانم ، را به جانشینی او برگزینند. اما پریخان خانم از تقربی که نزد پدر داشت سود جست و نظر شاه را نسبت به حیدرمیرزا برگرداند تا اسماعیل میرزا، برادر دیگرش را که در قلعة قهقهه زندانی بود به جانشینی انتخاب کند (همان ، ج 1، ص 120؛ منجم یزدی ، ص 23ـ24). پس از مرگ شاه طهماسب (984)، حیدرمیرزا شبانه تاج سلطنت بر سر نهاد و گرجیهای طرفدار او درهای حرم را بستند و پریخان خانم در قصر محبوس شد. حیدرمیرزا که از مخالفت پریخان خانم با خود آگاه بود. تصمیم به کشتن او گرفت اما او برادر را فریفت و از قصر خارج شد. پریخان خانم پس از آزادی کلید درگاه را به سلیمان میرزا و شمخال سلطان ، دایی خود که رئیس چرکسها بود، سپرد. آنان با سیصد نفر چرکس در حمله به حرمسرای حیدرمیرزا او را کشتند (اسکندرمنشی ، ج 1، ص 192؛ منجم یزدی ، ص 27ـ 28). در عین حال خانة پریخان خانم پناهگاه گرجیهای طرفدار حیدرمیرزا شد و زنان به خانه وی پناه بردند (منشی قمی ، ج 1، ص 607). پریخان خانم نخست یکی از امیران قزلباش را به قلعة قهقهه فرستاد تا اسماعیل میرزا را به قزوین آورده بر سریر پادشاهی بنشاند. پریخان خانم بر این اندیشه بود که چون شاه جدید را در کسب قدرت یاری رسانده می تواند در امور سلطنت مداخله کند (اسکندرمنشی ، ج 1، ص 201)، اما شاه اسماعیل پس از رسیدن به قزوین از قدرت پریخان خانم کاست و امیران قزلباش را از گرد او پراکند و ملازمانش را جواب کرد (منشی قمی ، ج 2، ص 622؛ هینتس ، ص 79، 83). همچنین اموال او را مصادره کرد و شاهزاده از آن پس زندگی محقری در پیش گرفت (هینتس ، ص 83). شاه اسماعیل ، که نگران حمایت پریخان خانم از برادرش سلیمان میرزا برای جانشینی تخت و تاج بود، سلیمان میرزا را نیز کشت (همان ، ص 83، 102ـ103؛ فلسفی ، ج 1، ص 43). این کشتارها سبب مخالفت سران قزلباش با او و تماسهای پنهانی آنان با پریخان خانم شد (هینتس ، ص 140).

همة منابع دربارة نقش پریخان خانم در مرگ شاه سخن گفته اند. به نوشتة روملو (ج 12، ص 646ـ647) پریخان خانم به کمک حسن بیک حلواچی اُغلی ، ندیم شاه اسماعیل ، شاه را مسموم کرد؛
نیز گفته اند که چون پریخان خانم در دورة سلطنت شاه اسماعیل بی اعتبار شده بود با کنیزان حرم همزبان شد و شاه را مسموم کرد (اسکندرمنشی ، ج 1، ص 219).

پس از مرگ شاه ، سلطان قلخانچی اُغلی ذوالقدر، حاکم شیراز، شاه شجاع ، پسر هشت ماهة شاه اسماعیل دوم ، را برای سلطنت پیشنهاد کرد تا پریخان خانم عهده دار نیابت سلطنت باشد. اما امیران قزلباش به سلطنت محمدمیرزا، پسر بزرگ شاه طهماسب ، رأی دادند ولی چون محمد میرزا نابینا بود، کارهای سلطنت در دست پریخان خانم قرار گرفت (همان ، ج 1، ص 219ـ220؛
افوشته یی ، ص 72). میرزا سلمان جابری اصفهانی ، وزیر شاه اسماعیل ، که به پریخان خانم و شمخال سلطان اعتماد نداشت ، از قزوین نزد شاه و همسرش ، مهدعلیا خیرالنسا، رفت و آنان را از قدرت و اختیار پریخان خانم و اطاعت و انقیاد امیران قزلباش از او، آگاه ساخت ؛
بلافاصله نیز خبر رسید که پریخان خانم و شمخال سلطان و چرکسها قصد شورش دارند (اسکندرمنشی ، ج 1، ص 224ـ225؛
روملو، ج 12، ص 653؛
افوشته یی ، همانجا). شاه و مهدعلیا، ابتدا فرمان حکومت شکی را برای شمخال سلطان فرستادند تا او را از قزوین دور کنند. سپس مهدعلیا شوهرش را بر آن داشت تا پریخان خانم را به خانة خلیل خان افشار، للة پریخان خانم ، بفرستد. برخلاف دستور شاه ، و به دستور پریخان خانم ، او را به خانة خودش می بردند که در میان راه ملازمان خلیل خان هجوم آوردند و او را به خانة خلیل خان بردند و در آنجا خفه کردند. اموال او که ده هزار تومان می شد به پاس این خدمت به خلیل خان بخشیده شد (اسکندرمنشی ، ج 1، ص 225ـ226؛
روملو، ج 12، ص 655). جسد پریخان خانم در امامزاده حسین ، در کنار سلیمان میرزا و شاه اسماعیل به خاک سپرده شد (منشی قمی ، ج 2، ص 1017). پریخان خانم اعتبار و نفوذ زیادی در دربار داشت ، چنانکه برای مثال توجه خاص او به میرزا مخدوم شریفی ، مفسر و محدث و واعظ اهل تسنن ، سبب شد تا او در عهد شاه اسماعیل دوم عهده دار نیمی از امور صدارت شود و زمانی که مخالفت امیران قزلباش با شاه ، به زندانی شدن میرزا مخدوم انجامید، بعد از درگذشت شاه ، مرحمت پریخان خانم سبب رهایی او و مهاجرتش به عتبات عالیات شد (اسکندرمنشی ، ج 1، ص 148ـ149، 220).

محتشم کاشانی (ص 170ـ180) اشعار زیادی در مدح پریخان خانم سروده است . از بناهای منسوب به وی ، مدرسة پریخان خانم در اصفهان در نزدیکیهای چهار سو مقصود، بوده است (مهدوی ، ج 3، ص 306).


منابع :
(1) اسکندرمنشی ، تاریخ عالم آرای عباسی ، تهران 1350 ش ؛
(2) محمودبن هدایت الله افوشته یی ، نقاوة الا´ثار فی ذکر الاخیار: در تاریخ صفویه ، چاپ احسان اشراقی ، تهران 1373 ش ؛
(3) حسن بن مرتضی حسینی استرآبادی ، تاریخ سلطانی : از شیخ صفی تا شاه صفی ، چاپ احسان اشراقی ، تهران 1366 ش ؛
(4) حسن روملو، احسن التواریخ ، چاپ عبدالحسین نوائی ، ج 12، تهران 1357 ش ؛
(5) نصرالله فلسفی ، زندگانی شاه عباس اول ، تهران 1364 ش ؛
(6) علی بن احمد محتشم کاشانی ، دیوان ، چاپ مهرعلی گرگانی ، تهران 1344 ش ؛
(7) جلال الدین محمد منجم یزدی ، تاریخ عباسی ، یا، روزنامة ملاجلال ، چاپ سیف الله وحیدنیا، تهران 1366 ش ؛
(8) احمدبن حسین منشی قمی ، خلاصة التواریخ ، چاپ احسان اشراقی ، تهران 1359ـ1363 ش ؛
(9) مصلح الدین مهدوی ، بیان سُبُل الهدایة فی ذکر اعقاب صاحب الهدایة ، یا، تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر ، قم 1367 ش ؛
(10) والتر هینتس ، شاه اسماعیل دوم صفوی ، ترجمة کیکاوس جهانداری ، تهران 1371 ش .

/ منیژه ربیعی /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2741
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست