پروینِ گُنابادی ، محمد ، نویسنده ، محقق و مترجم معاصر. به سال 1282ش در قصبة کاخک گناباد به دنیا آمد. خاندان وی از روحانیان منطقة گناباد و فردوس بودند. پدرش عباس ملقب به شمس الذاکرین فرزند ملاّ امیر بود. از روزگار صفویان تا دوران این ملاّ امیر، دو تن به نام ملاّ امیر از نیاکان پدری وی بودند که نخستین آنان در دورة صفویان برادر فاضل خان ، مؤسس مدرسة فاضل خان * مشهد، بود (پروین گنابادی ، 1353 ش الف ، ص 770).

پروین در هفت سالگی به مکتبخانه رفت . پس از آنکه تحصیلات مکتبخانه را در کاخک به پایان رسانید، نزد پدرش قسمتی از مقدمات علوم قدیم را فرا گرفت و حدود دو سال در مدرسة حبیبیة فردوس و مدرسة قدیم قاین تحصیل کرد. در پانزده سالگی به مشهد رفت . در مدرسة فاضل خان و سپس مدرسة نواب ادبیات عرب آموخت (همان ، ص 771؛ «محمد پروین گنابادی : معلم و دانشمندی نمونه »، ص 263) و در زمرة شاگردان خصوصی ادیب نیشابوری * درآمد ( جشن نامة محمد پروین گنابادی ، ص هشت ). ادیب نیشابوری در درس خصوصی خود شاگردانی را می پذیرفت که ذوق شاعری داشتند. پروین اشعارش را برای ادیب خواند، ادیب او را پذیرفت ، اما از تخلّص وی ، فانی ، خوشش نیامد و به او پیشنهاد کرد که نام ستاره ای را انتخاب کند. او هم «پروین » را برگزید که بعداً نام خانوادگی او شد و کلمة گنابادی را به سبب علاقه به زادگاه خود بر آن افزود (پروین گنابادی ، 1352 ش ، ص 2ـ3؛ همو، 1353ش الف ، ص 770). پروین در درس خصوصی ادیب مهمترین آثار

ادبیات عربی و فارسی ، و همچنین عروض را فرا گرفت . در همین زمان با ایرج میرزا ملاقات کرد (پروین گنابادی ،1353ش ب ، ص 165ـ166؛ همو، 1352 ش ، ص 15). او در درس منظومه اغلب به محضر حاج فاضل و آقابزرگ حکیم که از استادانِ بنام در فلسفه و حکمت قدیم بودند، می رفت (پروین گنابادی ، 1353 ش الف ، ص 771). در بیست سالگی تنگی معیشت او را به تدریس در دبستان دولتی احمدی مشهد کشاند و پس از چهار سال در دبیرستان شاهرضا به سمت دبیری ادبیات برگزیده شد (همانجا). در 26سالگی ازدواج کرد (پروین گنابادی ، 1352 ش ، ص 14) و از 1317ش به بعد علاوه بر تدریس در دبیرستانها در ادارة تحقیق اوقاف و بازرسی فنی مدارس مشهد نیز خدمت می کرد. در 1322ش ریاست دانشسرای دختران مشهد را بر عهده گرفت و در اواخر همان سال به نمایندگی مجلس شورای ملی از سبزوار انتخاب شد. پس از پایان دورة مجلس از سیاست کناره گرفت و در وزارت فرهنگ مشغول به کار شد.

در اوایل 1328ش که به علت فعالیتهای سیاسی گذشته بیکار شده بود، به پایمردی استاد مدرس رضوی ، با علی اکبر دهخدا آشنایی یافت و پس از چندی ، از همکاران نزدیک دهخدا در تدوین لغتنامه شد (پروین گنابادی ،1353 ش الف ، ص 771ـ 773). او در دو سال ، نزدیک به یک میلیون یادداشت از متنهای مهم استخراج کرد و لغات محلی گناباد و مشهد را از یادداشتهای خود بر آن افزود (پروین گنابادی ، 1352 ش ، ص 8). علاوه بر تنظیم حرف «ذ» با همکاری دهخدا و حرف «غ » با همکاری شهاب فردوس حرف «ط » و بخشی از حرف «الف » (الف س ـ الف ص ) را به عهده داشت و برای حرف «ی » که قرار بود آن را تنظیم کند، مآخذ و برگه های بسیاری فراهم آورد و در ضمن ترجمة مقدمة ابن خلدون ، برخی از اعلام آن را برای لغتنامه یادداشت برداری کرد. وی از 1345ش تا واپسین دم عمر عضو هیئت مقابلة لغتنامه بود (پروین گنابادی ، 1353 ش الف ، ص 774ـ 775).

پروین در اواخر 1328ش ضمن همکاری با لغتنامة دهخدا به بررسی کتابها از جهت اصالت محتوی و درستی نگارش در وزارت آموزش و پرورش پرداخت (همان ، ص 775) و مدت دوازده سال ویراستاری زبانی کتابهای دانشکده های علمی (پزشکی ، فنی ، علوم ) دانشگاه تهران به عهدة وی بود (همانجا). از اواخر دهة چهل تا پایان عمر با بنیاد فرهنگ ایران در زمینة تدوین فرهنگ تاریخی زبان فارسی همکاری داشت . سالها در بخش زبانهای خارجی دانشکدة ادبیات دانشگاه تهران ، مدرسة عالی آمار، دانشسرای تربیت معلم و دورة فوق لیسانس پژوهشکده فرهنگ ایران به تدریس مشغول بود (همان ، ص 775ـ776). در هفتادمین سال تولدش ، دوستان و شاگردان وی به پاس پنجاه سال خدمات فرهنگی استاد مجموعه ای ، با عنوان جشن نامة پروین گنابادی ، به وی اهدا کردند. در تاریخ ششم مهر 1355، شورای دانشگاه تهران به پاس خدمات ارزندة او در زمینة شناسایی و شناساندن متفکران ایرانی و اسلامی به وی دکترای افتخاری در رشتة الهیّات و معارف اسلامی اهدا کرد.

فهرست آثار پروین گنابادی بدین قرار است : ترجمة روح تربیت گوستاو لوبون (روزنامة صاعقة شرق مشهد، 1306ش )؛ راهنمای مطالعه (1313ش )؛ اندیشه ها (1313ش )؛ سخن نامه (1315ش )؛ فن مناظره (روزنامة آزادی مشهد، 1315ش )؛ دسته گل سوسن (1316ش )؛ پرورش اراده (1317ش )؛ شیوة نگارش (1317ش )؛ هفت خوان رستم (1319ش )؛ دستور زبان فارسی و خودآموز املاء و انشاء ، در سه جلد (1332ش )؛ ترجمة مقدمة ابن خلدون (1336ش )؛ تصحیح مجدد تاریخ بلعمی مصحِّح ملک الشعرا (1341ش )؛ قواعد کلی عربی با همکاری یدالله شکری (1352 ش )؛ بازیهای محلی (1355ش )؛ تدوین بعضی کتابهای درسی دانشکدة مکاتبه ای دانشگاه سپاهیان انقلاب و نشر بیش از سیصد مقاله در نشریات تهران و خراسان که تعدادی از آنها با نام گزینة مقاله ها در 1356ش به چاپ رسیده است .

از آثار پروین ، ترجمة عالمانة او از مقدمة ابن خلدون شهرتی خاص دارد. وی در نثر شیوه ای خاص خود داشت و با وجود تبحّر در ادب تازی از به کاربردن ترکیبات عربی پرهیز می کرد ( جشن نامة محمد پروین گنابادی ، ص هشت ـ نه ). در بین دست نوشته هایی که از پروین باقی مانده است ، حجم بسیار زیادی به شعر اختصاص دارد، هر چند که خود راضی به اشتهار در شعر نبود. اما در نخستین کنگرة نویسندگان ایران در 1325ش از سبک و شیوة شاعری او سخن به میان آمده است (کنگرة نویسندگان ایران ، ص 35،37). پروین در سالهای پایانی عمر خود در بستر بیماری تا آخرین روزها از کار علمی دست نکشید و سرانجام در روز چهارشنبه اول شهریور 1357 دیده از جهان فروبست .

---

منابع :
(1) علاوه بر اطلاعات شخصی مؤلف ؛
محمد پروین گنابادی ، «پروین گنابادی : خادم زبان و ادب فارسی » (مصاحبه )، کتاب امروز (بهار

(2) 1352 ش )؛
(3) همو، «محمد پروین گنابادی » (زندگی نامة خودنوشت )، راهنمای کتاب ، سال 17، ش 10ـ12 (دی ـ اسفند 1353 الف )؛
(4) همو، «مدارس قدیم مشهد و شیوة تدریس آنها»، سخن ، دورة 24، ش 2 (بهمن 1353 ب )؛
(5) جشن نامة محمدپروین گنابادی : سی ودوگفتار در ایران شناسی ، به پاس پنجاه سال خدمات فرهنگی ، چاپ محسن ابوالقاسمی و محمد روشن ، تهران 1354 ش ؛
(6) کنگرة نویسندگان ایران (نخستین : 1325: تهران )، نخستین کنگرة نویسندگان ایران ، تهران 1326 ش ؛
(7) «محمد پروین گنابادی : معلم و دانشمندی نمونه »، آموزش و پرورش ، دوره 41، ش 5 (1350 ش ).

/ بهرام پروین /