پُرناک (پورناک ) ، قبیلة بزرگ ترکمان ، از قبایل اصلی اتحادیة آق قوینلو. این قبیله ساکن ناحیة دیارْبَکر بود و پس از توسعة متصرفات دولت آق قوینلو در ایران و عراق پراکنده شد. خانهای این قبیله ظاهراً از نسل چنگیزخان و فرزندان او بودند. به نوشتة مفتون دنبلی (ص 56)، پیر بوداق خان پرناک ، بیگلربیگی تبریز، از احفاد چنگیزخان بود. شاید اطلاق عنوان پرناک به اوزون حسن از طرف باباعبدالرحمان صوفی (طهرانی ، ص 416) با این نیت بوده است که او را در سایة نام چنگیزخان قرار دهد. معنای پرناک روشن نیست ، اما ناک در ترکی قدیم به معنای تمساح و نهنگ بوده است (کاشغری ، ص 970؛ نیز رجوع کنید به برهان ، ذیل «ناک »). شاید پرناکها با توجه به این معنا نام خود را تعیین کرده باشند.

نام پورناک نخستین بار ضمن وقایع 840 یاد شده است . در این سال ، شاه علی بیگ پرناک از طرف سلطان حمزه ، پسر قراعثمان (مؤسس سلسلة آق قوینلو)، مأمور نگهداری شهر آمِد شد. او که توان رویارویی با طرفداران علی بیگ ترکمان ، پسر دیگر قراعثمان ، را نداشت شهر را به یاران او سپرد (طهرانی ، ص 120؛ روملو، ج 11، ص 226ـ227).

اغلب پرناکها در مبارزات اوزون حسن (حک : 857 ـ882) با رقیبان خانوادگی و دشمنان قبیله ای در خدمت او بودند. دوانی (ص 49، 51) از حضور قبیلة پرناک در روز عرض سپاه اوزون حسن یاد کرده است . سران این قبیله از سرداران و حکام معتبر دولت اوزون حسن بودند، از جمله سلیمان بیگ پرناک (طهرانی ، ص 218؛ روملو، ج 11، ص 509 ـ510؛ بدلیسی ، ص 148؛ مرعشی ، ص 60)، داراب بیگ و احمدبیگ پرناک (روملو، ج 11، ص 499، 542)، بایزید بیگ پرناک و شیخ حسن بیگ پرناک (طهرانی ، ص 281؛ روملو، ج 11، ص 359، 481). شاه علی بیگ پرناک پس از مرگ سلطان یعقوب (896) به رغم حمایت اغلب امیران پرناک و موصلو از بایسنغر میرزا، پسر سلطان یعقوب ، (خواندمیر، ص 36) به طرفداری از مسیح میرزا، پسر اوزون حسن ، برخاست و پس از قتل او، از محمود بیگ بن اغورلو محمد حمایت کرد. وی سرانجام در جنگ با صوفی خلیل موصلو در حوالی همدان در 896 کشته شد (روملو، ج 11، ص 626ـ630). سلیمان بیگ پرناک ، از سرداران مهم سلطان یعقوب ، (قزوینی ، ص 366ـ367؛ روملو، ج 11، حواشی نوائی ، ص 815) نیز مخالف صوفی خلیل بود. وی در اواخر 896 در جنگ وان ، صوفی خلیل موصلو را کشت و بایسنغر میرزا را به اردوی خود برد. او نیز مغلوب رستم میرزا شد و به دیاربکر گریخت (روملو، ج 11، ص 632ـ633). منصور بیگ پرناک در دورة سلطنت سلطان یعقوب و جانشینانش تا 902، بجز چند فترت کوتاه ، همواره حاکم فارس بود (فسائی ، ص 350؛ روملو، ج 11، ص 610، 615). او در اختلاف میان صوفی خلیل موصلو و شاه علی بیگ پرناک جانب شاه علی بیگ را گرفت ، اما پس از قتل شاه علی بیگ به صوفی خلیل پیوست (روملو، ج 11، ص 631). منصوربیگ در 903 درگذشت و پسرش قاسم بیگ حاکم فارس شد. او در مدت حکومتش تا 906 با حملات امرای مخالف و شورش مردم روبرو بود (همان ، ج 12، ص 22، 24، 33ـ35، 87). در

رمضان 903 پس از شورش مردم ، قاسم بیگ ، امیر صدرالدین دشتکی * را به بهانة رهبری این قیام به قتل رساند (فسائی ، ص 395). او سرانجام پس از شکست از سلطان مراد آق قوینلو به تحریک رقیبانش کشته شد (همان ، ص 360؛ روملو، ج 12، ص 86 ـ87).

یکی دیگر از سرداران مشهور این قبیله ، باریک بیگ پرناک (بایریک بیگ ) بود. او در 909، پس از شکست سلطان مراد از شاه اسماعیل اول صفوی (حک :905ـ930)، سلطنت مستقلی در عراق برپا کرد که پنج سال دوام آورد. در 914 شاه اسماعیل عازم عراق عرب شد و باریک بیگ که ظاهراً به اطاعت او درآمده بود، با نزدیک شدن اردوی شاهی به بغداد، همراه جمعی از پرناکها به عثمانی گریخت . شاه اسماعیل نیز پس از ورود به بغداد بسیاری از پرناکها را به قتل رساند (نوائی ، ص 32؛ عالم آرای صفوی ، ص 164؛ نویدی ، ص 46ـ47؛ جهانگشای خاقان ،ص 281ـ282؛روملو،ج 12،ص 136ـ137،198؛ تاریخ قزلباشان ، ص 23). باریک بیگ در 920 همراه سلطان سلیم به جنگ شاه اسماعیل رفت و در فتح چالدران و تصرف تبریز شرکت داشت . او پس از بازگشت به عثمانی کور شد و در همانجا درگذشت (روملو، ج 12، ص 198؛ جهانگشای خاقان ، ص 514).

از دیگر سرداران پرناک که معاصر شاه اسماعیل اول بودند، اصفهان سلطان ، حاکم مرو در 918، بود که در جنگ با ازبکها کشته شد (تاریخ قزلباشان ، همانجا). شاهقلی خان پرناک ، از سرداران شاه طهماسب اول صفوی (حک :930ـ984)، حاکم مشهد و امیرالامرای نیمی از ولایت خراسان بود (اسکندرمنشی ، ج 1، ص 139ـ140). مرتضی قلی سلطان پرناک ( تاریخ قزلباشان ، همانجا) که با اتباع خود در اطراف اصفهان می زیست ، در آغاز سلطنت شاه اسماعیل دوم (حک : 984ـ 985) به قزوین آمد. شاه او را به حکومت مشهد منصوب کرد و به وی مأموریت داد تا همراه علی قلی خان بیگدلی * جنازة شاه طهماسب را به مشهد ببرند (اسکندرمنشی ، ج 1، ص 212ـ 217؛ قس روملو، ج 12، ص 626؛ افوشته یی ص 36ـ37). حمزه میرزا در 991 به خراسان رفت و مرتضی قلی خان را به دلیل تصرف ناروا در اموال حرم امام رضا علیه السلام و تعدی به مردم ، از حکومت مشهد برکنار کرد و او را به حکومت استرآباد فرستاد (منشی قمی ، ج 2، ص 751؛ افوشته یی ، ص 149، 152، 198ـ199؛ ستوده ، ج 6، ص 514). مرتضی قلی خان در 994 به قصد برقراری صلح میان طوایف شورشی ترکمان عازم عراق عجم شد، اما قتل حمزه میرزا وی را از ادامة کار بازداشت و او با اتباعش غارت کنان از حوالی ساوه ، قم ، کاشان ، و نطنز عبور کرد و از راه موغار و اردستان ، پس از گذشتن از کویر به سمنان و سپس به استرآباد رفت . مرتضی قلی خان در راه بیمار شد و درگذشت (منشی قمی ، ج 2، ص 833ـ839؛ اسکندرمنشی ، ج 1، ص 353، 362ـ364؛ افوشته یی ، ص 198ـ201). پس از او پسرش ، محمدقلی خان پرناک ، به یعقوب خان ذوالقدر پیوست و حاکم شبانکاره شد (اسکندرمنشی ، ج 1، ص 423؛ تاریخ قزلباشان ، همانجا).

گروهی از خانهای پرناک از دورة سلطنت شاه عباس اول صفوی (996ـ1037) تا شاه عباس دوم (10522ـ1077)، سالها حاکم تبریز و بیگلربیگی آذربایجان بودند، از جمله پیربوداق خان ، که در 1025 در جنگ با مهاجمان عثمانی کشته شد (اسکندرمنشی ، ج 2، ص 890، 901ـ902). از جمله آثار حکومت او، عمارت بقعه ای منسوب به فرزندان امام علی علیه السلام در تبریز است (نادر میرزا قاجار، ص 103). پس از او پسرش ، شاه بنده خان ، حاکم تبریز شد. او نیز در 1034 در جنگ با گرجیان کشته شد و پسر خردسالش با لقب پیر بوداق خان ثانی به حکومت تبریز و بیگلربیگی آذربایجان منصوب شد (اسکندرمنشی ، ج 2، ص 946، 1017، 1026ـ1030؛ نیز رجوع کنید به وحید قزوینی ، ص 48، 216).

گروههایی از قبیلة پرناک بعدها به قاجارهای استرآباد پیوستند و به پرناک قاجار شهرت یافتند. اَسْلَمش بیگ پرناک قاجار در اواخر سلطنت شاه سلطان حسین صفوی (حک : 1105ـ 1135)، سرکشیک قلعة مبارک آباد استرآباد بود ( رجوع کنید به هدایت ، ج 9، ص 9).

امروزه از پرناکهای ایران اثر چندانی نیست . یکی از آثار معدود به جا مانده از ایشان ، روستای پرناک واقع در 16 کیلومتری جنوب غربی شهر پلدشت * شهرستان ماکو است ( دایرة المعارف فارسی ، ذیل «پورناک »؛ سازمان جغرافیائی نیروهای مسلّح ، ج 1، ص 22).

---

منابع :
(1) اسکندرمنشی ، تاریخ عالم آرای عباسی ، تهران 1350 ش ؛
(2) محمودبن هدایت الله افوشته یی ، نقاوة الا´ثارفی ذکر الاخیار ، چاپ احسان اشراقی ، تهران 1373 ش ؛
(3) شرف الدین بن شمس الدین بدلیسی ، شرفنامه : تاریخ مفصّل کردستان ، چاپ محمد عباسی ، چاپ افست تهران 1343 ش ؛
(4) محمدحسین بن خلف برهان ، برهان قاطع ، چاپ محمد معین ، تهران 1361 ش ؛
(5) تاریخ قزلباشان ، چاپ میرهاشم محدث ، تهران 1361 ش ؛
(6) جهانگشای خاقان (تاریخ شاه اسماعیل ) ، چاپ الله دتّا مضطر، اسلام آباد 1364 ش ؛
(7) محمودبن غیاث الدین خواندمیر، تاریخ شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوی (ذیل تاریخ حبیب السیر) ، چاپ محمدعلی جراحی ، تهران 1370 ش ؛
(8) دایرة المعارف فارسی ، به سرپرستی غلامحسین مصاحب ، تهران 1345ـ1374 ش ؛
(9) محمدبن اسعد دوّانی ، عرض سپاه اوزون حسن ، چاپ ایرج افشار، مجلة دانشکدة ادبیات دانشگاه تهران ، سال 3، ش 3 (فروردین 1335)؛
(10) حسن روملو، احسن التواریخ ، چاپ عبدالحسین نوائی ، تهران ، ج 11، 1349 ش ، ج 12، 1357 ش ؛
(11) سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران ، فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 1: اقدیر ، تهران 1371 ش ؛
(12) منوچهر ستوده ، از آستارا تا استارباد ، ج 6، تهران 1366 ش ؛
(13) ابوبکر طهرانی ، کتاب دیاربکریه ، چاپ نجاتی لوغال وفاروق سومر، تهران 1356 ش ؛
(14) عالم آرای صفوی ، چاپ یدالله شکری ، تهران 1363 ش ؛
(15) حسن بن حسن فسائی ، فارسنامة ناصری ، چاپ منصور رستگار فسائی ، تهران 1367 ش ؛
(16) یحیی بن عبداللطیف قزوینی ، کتاب لب التواریخ ، تهران 1363 ش ؛
(17) محمودبن حسین کاشغری ، نامها و صفتها و ضمیرها و پسوندهای دیوان لغات الترک ، ترجمه و تنظیم و ترتیب الفبائی محمد دبیرسیاقی ، تهران 1375 ش ؛
(18) میرتیمور مرعشی ، تاریخ خاندان مرعشی مازندران ، چاپ منوچهر ستوده ، تهران 1356 ش ؛
(19) عبدالرزاق بن نجفقلی مفتون دنبلی ، تجربة الأحرار و تسلیة الأبرار ، چاپ حسن قاضی طباطبایی ، تبریز 1349ـ1350 ش ؛
(20) احمدبن حسین منشی قمی ، خلاصة التواریخ ، چاپ احسان اشراقی ، تهران 1359ـ1363 ش ؛
(21) نادر میرزا قاجار، تاریخ و جغرافی دارالسلطنة تبریز ، چاپ محمد مشیری ، چاپ افست تهران 1360 ش ؛
(22) عبدالحسین نوائی ، شاه طهماسب صفوی : مجموعة اسناد و مکاتبات تاریخی همراه با یادداشتهای تفصیلی ، تهران 1368 ش ؛
(23) زین العابدین عبدالمؤمن نویدی ، تکملة الاخبار: تاریخ صفویه از آغاز تا 978 هجری قمری ، چاپ عبدالحسین نوائی ، تهران 1369 ش ؛
(24) محمدطاهر بن حسین وحید قزوینی ، عباسنامه ، یا، شرح زندگانی 22 سالة شاه عباس ثانی (1052ـ 1073) ، چاپ ابراهیم دهگان ، اراک 1329 ش ؛
(25) رضا قلی بن محمدهادی هدایت ، ملحقات تاریخ روضة الصفای ناصری ، در میرخواند، تاریخ روضة الصفا ، ج 8 ـ10، تهران 1339 ش .

/ علی پورصفر قصابی نژاد/