responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2695

 

پرچم (1) (درفش ، عَلَم ، رایت و بیرق )، از نمادهای اصلی اقوام و ملتها و دولتها. این نماد در میان نشانهای حاکمیت (چتر * ، عصا * ، تاج * ، مهر * ، تمغا * ، طراز، طبل و...) امتیاز ویژه ای داشت . رؤسای قبیله ، مأموران عالیرتبة دولت ، فرماندهان نظامی ، دسته های نظام ، کشتیهای جنگی ، اصناف و سازمانهای دینی و اجتماعی ، نظیر طریقتها، نیز پرچمهای خاصی داشتند.

پژوهش دربارة پرچم دشوار است و باید همراه با تاریخ ادیان و تاریخ نهادها به بررسی آن پرداخت و در این امر از دانشهایی چون باستان شناسی ، سکه شناسی ، نشان شناسی و حتی رمزگشایی از خطوط و اسناد کهن یاری جست . این مقاله شامل این بخشهاست :

تاریخچة پرچم در جهان اسلام

پرچم در ایران

پرچم در جهان اسلام معاصر

تاریخچة پرچم در جهان اسلام . به نوشتة منابع تاریخی ، دولتهای ترک پیش از اسلام مظاهری حقوقی از قبیل توغ * و پرچم داشته اند، و ترکها در دورة زندگانی کوچ نشینی ، در کنار این علامتها، «دمغا» (تمغا) نیز داشته اند. در روم شرقی هم پرچم اهمیت زیادی داشت . میان غنایمی که هراکلیوس / هرقل در 628 میلادی از دستگرد به دست آورد، سیصد پرچم رومی بود که ایرانیان در جنگهای پیشین به غنیمت برده و به عنوان یادبودِ پیروزی نگه داشته بودند. به نوشتة منابع چینی ، قرقیزها پرچم داشتند و به رنگ قرمز احترام می گذاشتند؛
به این ترتیب تلویحاً به قرمز بودن پرچم آنها اشاره کرده اند. از کشفیات مهم باستانشناختی قرن چهاردهم / بیستم در ترکستان شرقی ، دربارة پرچمهای اویغورها آگاهیهایی به دست آمده است ــ مثلاً در تورفان * دو پرچم کشف شده است که تصویر انسان بر روی آنهاست و به ترکهای مانوی تعلق دارد. به روایت ابن فضلان (ص 143ـ144)، اسلاوها در سوگ مردگان خویش پرچمی را تا دو سال بر فراز خانه ها افراشته نگاه می داشتند.

به گفتة مؤلفان اسلامی نظیر گردیزی (قرن پنجم )، پچنگها * ، از قبایل باستانی ترک ، صاحب پرچم بودند (ص 271). اسامی قبایل پچنگ ، که در منابع روم شرقی یافت می شوند، بر رنگ دلالت می کنند و به عقیدة یک دانشمند مجار احتمالاً از رنگ پرچمهای معمول در میان آنها گرفته شده اند. در یکی از آثار کشف شده که به ترکان کوچ کرده به اروپا ــ پروتو بلغارها (بلغارهای نخستین ) یا پچنگها ــ تعلق دارد، در دست شاهزاده ای پرچمی دیده می شود که به پرچمهای ینی چری * شبیه است .

ابن رسته (متوفی میان سالهای 290 تا 300) می نویسد که خزرها * پرچم داشتند، ولی از رنگ پرچم آنها نام نمی برد (ص 140). به نوشتة مورخان اسلامی معاصر مغولها، قبیله های قپچاق (کومان ) در فاصلة قرنهای ششم و هفتم پرچمهایی داشته اند، ولی رنگ آنها شناخته نیست . از حماسة مشهور ایگور (حماسة ملی روسی ، دربارة جنگ روسها با قپچاقها در قرن ششم / دوازدهم ) برمی آید که قپچاقها که به سمت غرب رفته و با روسها جنگیده بودند، پرچمهای سرخ و سفید داشته اند. به روایتی ، در اوایل قرن هفتم / سیزدهم عده ای از قپچاقها به مجارستان پناهنده شدند و پادشاه مجارستان نشان آنها را، که نقش شیر و ستاره و ماه بر زمینه ای آبی رنگ بود، در درون نشان سلطنتی خود جای داد و عنوان «سلطان کومانها» را بر عناوین خود افزود. به گفته پلیو ، شاید از روی نگاره های کهن چین بتوان دربارة پرچمهای آن دسته از کوچ نشینان ترک که در قرنهای پنجم و ششم / یازدهم و دوازدهم با چین مناسباتی داشته اند نظریه ای به دست آورد.

ایرانیان و ترکها، در هر دوره ای ، از پرچمهایی خاص و با رنگها و نقشهای متفاوت استفاده می کرده اند که در میان آنها بیرق یا پرچم مخصوص فرمانروا امتیازی ویژه داشته است و مظهر حقوقی خاص بوده است ، مثلاً سَنَجَقِ * ( = پرچم ) تو ـ کیوها نقش سر گرگ داشته است . رنگها و نقشهای اینگونه پرچمها برخاسته از باورهای مذهبی کهن و سنتهای تاریخی و دارای ماهیت نمادین بوده و رنگ و نقش آنها در سایر علامتهای حاکمیت نیز به کار می رفته است .

قبایل عرب پیش از اسلام نیز پرچم داشتند ( مثلاً بنی عبدالدار صاحب اللواء بودند ) ، اما پس از ظهور اسلام و در زمان حضرت محمد صلی الله علیه وآله وسلم و خلفا رسم استفاده از پرچم رواج بیشتری یافت ؛
( به گزارش مورخان ، پیامبر در همة غزوه ها لِواء (و یا رایَت ) را به حضرت علی علیه السلام می سپرد که گاه آن را با وصف «بزرگترین » نیز ذکر کرده اند ) . در زمان امویان و عباسیان استفاده از بیرقهای مختلف با رنگها و اشکال گوناگون آغاز و مانند گذشته نامهای مختلفی به آنها داده شد. علاوه بر پرچمهای معینی چون عقاب ، سحاب ، ظل و لواء الحمد، نامهایی چون علم * ، رایَت ، عصابه ، شَطْفَه ، طَرّاده ، مِطْرَد، علامت * ، بَنْد و عُقده نیز معمول بود که در زمانها و مکانهای مختلف به پرچمهای مختلف اطلاق می شد. علاوه بر فرمانروایان ، ولیعهد، رجال بزرگ و فرماندهان ، واحدهای نظامی و قوای بحری که پرچمهایی داشتند، قبایل مختلف ، سادات و سازمانهای صنفی چون عیاران ، شَطّاران ( رجوع کنید به شاطر * ) و طریقتهای صوفی نیز پرچمهای ویژه ای داشتند. خلفای عباسی برای رؤسای دولتهای تابع خود، با تشریفاتی شکوهمند، همراه فرمان و خلعت پرچم سیاه می فرستادند. عباسیان در مقابل پرچم سفید امویان (همچنین امویان اندلس ) رنگ سیاه را انتخاب کرده بودند و نام و لقب فرمانروا را بر روی پرچم می نوشتند. رنگ سبز اغلب خاص اولاد حضرت فاطمه علیهاالسلام بود. در دورة امویان و عباسیان ، شورشیان پرچمهای خود را از رنگهای مخالف برمی گزیدند؛
سیاه جامگان ، سپیدجامگان و سرخ علمان (خرمدینان ) از آن جمله اند.

در حکومتهای بزرگ اسلامی ، علاوه بر رنگ رسمی پرچمهای فرمانروایان ، از رنگها و نقوش دیگر نیز استفاده می شد. شیعیان در مراسم و آیینهای مذهبی ، چون تعزیه ، در تکیه ها و مقبره ها پرچمهای مخصوص می زدند و خطیبان مسجدهای جامع ، شمشیر و پرچم به دست می گرفتند.

پرچم برافراشتن ، به معنای آماده شدن برای نبرد و شورش بود، و پرچم سفید نشانة تسلیم .

دربارة طولونیان (بنی طولون ) جز نوشتة ابن واضح (متوفی 284) مُشعر براینکه آنها پرچمهای گوناگونی داشته اند، اطلاع دیگری در دست نیست (یعقوبی ، ص 372).

دربارة بیرقهای قراخانیان (ایلک خانیان )، که نخستین حکومت ترک مسلمان را در مناطق ترک نشین تشکیل داده بودند، آگاهی چندانی نداریم . در ترجمة دیوان لغات الترک از «قزل بیرق » (پرچم سرخ ) سخن رفته (کاشغری ، ج 3، ص 183) که مخصوص غزها و ایرانیان باستان و بی تردید نشانة جنگ بوده است . علی تگین ، از فرمانروایان قراخانی که بر سمرقند و حوالی آن حکم می راند، پرچم سرخ داشت ، و بیرقداری در کنار سایر سمتهای نظامی قدیم ، وظیفه ای خطیر شمرده می شد. به نوشته دیوان لغات الترک (ج 3، ص 41)، وزیرانی که از خاندان سلطنتی یا اشراف بزرگ نبودند، «یُغرُش » نامیده می شدند و به آنها چتری از ابریشم سیاه داده می شد. می توان نتیجه گرفت که بیرق و خلعت اعطایی به آنها نیز سیاه بوده است ، چون در قرون میانه همرنگ بودن این نشانها در میان دولتهای اسلامی و ترک مرسوم بوده است . از نقش پرچمهای قراخانیان اطلاعی در دست نیست .

سران قبایل سلجوقی ، به نوشتة بیهقی ، علامتها یا بیرقهای مخصوص داشته اند (ص 575)؛
درباره نقش این پرچمها سندی موجود نیست . نخستین پرچمهای قبایل غُز که با تمدن اسلامی انس داشتند اما به آداب و رسوم خود نیز وفادار مانده بودند، محققاً همان پرچمهای قبایل کهن ترک بوده است . پس از آن که سلسلة سلجوقی در خراسان پدید آمد و خلافت عباسی عملاً تابع طغرل بیگ شد، سلجوقیان از آداب عباسی ـ غزنوی تقلید کردند و مظاهر حکومتیشان رنگ اسلامی گرفت . باوجود این ، برخی سنتهای قبیله ای را حفظ کردند، از جمله این که طغرل به عنوان علامت توقیع * یا طغرا * از نقش چماق استفاده می کرده است . لیکن از زمان الب ارسلان ، توقیعها شکل اسلامی یافت .

سلجوقیان از زمان طغرل پرچم سیاه را همراه با سایر نشانهای قدرت از خلفای عباسی گرفتند. البته بیرقها و سنجقهای دیگری نیز معمول بود. در جنگ ملازگرد، الب ارسلان سنجق بزرگی داشت که بر روی آن شهادتین نوشته شده بود، و به گفتة ماتیو ادسایی ، در جنگ بین برکیارق و تتش در 488/ 1095، عده ای از سربازان با دیدن سنجق ملکشاه در اردوی برکیارق ، به او ملحق شدند. ازرقی (متوفی 476) در قصیده ای در بارة طغانشاه ، پرچم سپاه او را قرمز خوانده است ، و راوندی نیز از بیرقهای قرمز ابریشمین سپاه ارسلان بن طغرل ، فرمانروای سلجوقیان عراق ، سخن می گوید (ص 288). طغرل بیگ نیز در بدو ورود به نیشابور چتر قرمز رنگی بر بالای سر خود داشته است . با این حال رنگ پرچم رسمی سلجوقیان معلوم نیست و، به احتمال زیاد، همان رنگ رسمی عباسیان و غزنویان ، یعنی سیاه بوده است . از اشعار شاعران آن دوره ، چون انوری (ج 1، ص 88) و ظهیر فاریابی (ص 5، 10، 111)، برمی آید که پرچمها نقشهایی از قبیل ماه ، اژدها، شیر، پلنگ و هما (پرندة معروف ) داشته اند، اما معلوم نیست که این نقشها بر روی پرچمها ترسیم گردیده یا بر بالای چوب پرچم نصب شده بوده اند. شاید هر دو صورت وجود داشته است . «امیرِ علَم » یعنی بیرقدار * در تشکیلات سلجوقیان مقام مهمی داشته است .

سلجوقیان آناطولی (آسیای صغیر، روم )، از ابتدای تأسیس سلسله ، از پرچم به عنوان مظهر حقوقی استفاده می کردند. در نخستین جنگهای صلیبی که طی آن ، ازنیق / نیقیه به تصرف روم شرقی درآمده بود، به نوشتة وقایعنامه ای مجهول المؤلف ، به جای پرچم سلجوقیان پرچم امپراتوران روم شرقی بر فراز قلعه نصب شده بود. این منبع رنگ و شکل پرچم آسیای صغیر را ذکر نمی کند. در نوشته های ناصرالدین یحیی بن مجدالدین مشهور به ابن بی بی (قرن هفتم )، واژه های سنجق ، پرچم و بیرق * به کار رفته است که از آن میان «سنجق »، «سنجق سلطانی »، و «سنجق سلطنتی » را به مفهوم پرچم رسمی دولتی (سلطنتی ) به کار برده است ( رجوع کنید به ص 119، 170، 174ـ 175). ( وی در شرح جنگ میان سلطان علاءالدین کیقباد سلجوقی و سلطان جلال الدین خوارزمشاه به نقش شیر بر پرچم سلجوقیان روم اشاره کرده است (ص 174) ) . وجود «سنجق » در اشعار مولانا نیز مؤید صحت نظر ابن بی بی است (برای نمونه رجوع کنید به کلیات شمس ، ج 2، ص 15، غزل 549). بعید نیست که در زمان هر سلطان ، نام و لقب او بر روی سنجق نوشته می شده است و سلجوقیان آسیای صغیر نیز، به رسم معمول سلسله های گذشتة ترک ، پرچمهایی به رنگهای گوناگون داشته اند که تصاویری بر روی آنها منقوش بوده است . از قرار معلوم ، بر سر چوب این بیرقها هلالی نیز از طلا یا فلز دیگر نصب شده بوده است . خیرالله افندی می نویسد که سلجوقیان آناطولی به تقلید از مغولها رنگ سفید را برای پرچمهای خود برگزیده بوده اند. این ادعا به هیچ سندی متکی نیست ، ولی بعید نیست که سلجوقیان ، پس از آنکه به زیر سلطة مغولها درآمدند، در کنار پرچمهای خود از پرچمهای ایلخانیان نیز استفاده کرده باشند. سلجوقیان نیز مانند غزنویان ، به نشانة وابستگی به عباسیان ، از رنگ سیاه در بیرقهای خود استفاده می کرده اند و وظیفة بیرقداری (میرعلم بودن ) در این دوره نیز وظیفه مهمی بوده است .

در دورة خوارزمشاهیان ، که درواقع دنبالة حکومت و تشکیلات سلجوقیان بود، علاوه بر سلطان که پرچم خاصی داشت ، ولیعهد، اعضای خاندان سلطنتی ، رؤسای حکومتهای کوچک ، امرای بزرگ ، رؤسای قبایل و واحدهای مختلف نظامی نیز پرچمهای ویژه داشتند، و در پیشاپیش کاروانهای حج ، پرچم حمل می شد. رنگ و شکل این پرچمها، طبعاً متنوع بود. ( (برای نمونه رجوع کنید به نسوی ، ص 23) ) . عمادالدین ابوالفداء اسماعیل بن علی (672ـ732) می نویسد که رجال خوارزمشاهی ، برحسب سمت خود، نشانهای خاصی داشتند. احتمال می رود که نشانهای مخصوص رجال نظامی بر بیرقهایشان منقوش بوده است . در نگاره ای ایرانی که بخارا را در محاصرة مغولها نشان می دهد، پرچم خوارزمشاهیان به رنگ زرد نشان داده شده است ، ولی چون این نقاشی به زمانهای اخیر تعلق دارد، نمی توان آن را ( قاطعانه ) مطابق با واقع دانست . بنابر آثار ادبی ، چترهای این خاندان سیاه بوده است . رشیدالدین فضل الله همدانی در جامع التواریخ (ج 1، ص 209؛
نیز رجوع کنید به ج 3، ص 2320) از عَلَمی خاص ( بدرقه ) سخن می گوید ولی به رنگ آن اشاره ای نمی کند، لیکن با توجه به سیاه بودن چتر، می توان سیاه بودن پرچم را نیز در این دوره محتمل دانست . استفاده از پرچمهای مختلف با رنگ و نقشهای گوناگون ، در سپاه خوارزمشاهیان معمول بوده است . چون این خاندان منسوب به طایفة بیگدلی غزها بودند، می توان احتمال داد که روی سنجق رسمی آنها تمغا (مهر)های متعلق به آن قبیله ، همراه با نام و عنوان هر فرمانروا، نقش شده باشد. سمت بیرقداری در این دوره نیز شغل مهمی بوده است .

از میان اتابکان ، به گفتة ابن اثیر (ج 11، ص 138)، سیف الدین غازی بن زنگی ، نخستین کسی بود که سنجق بر بالای سرش حمل می شد. از این گفته نمی توان نتیجه گرفت که اتابکان قبل از غازی بن زنگی پرچم نداشته اند، چون در دورة سلجوقیان ، که پیش از این سلسله بودند، بیرق و طبل و علم رواج داشت . منظور ابن اثیر از حمل سنجق استقلال بوده است . محققاً در سپاه اتابکان ، همانند سلجوقیان ، پرچمهای مختلف با اشکال و رنگهای گوناگون معمول بود. دربارة رنگ سنجق سلطان فقط شعری از مجد همگر، قصیده سرای دربار سعدبن زنگی از اتابکان فارس ، در دست است که در آن به رنگ سیاه اشاره شده است (مجد همگر، ص 616). چون اتابکان فارس با طایفة سلغر (سالور) غزها نسبت داشتند و خود را سلغریان می خواندند و روی سکه هایشان تمغای (مهر) سالور می زدند، می توان احتمال داد که روی سنجق سلطنتی نیز تمغای سالور و نام و لقب سلطان وجود داشته است . انتخاب رنگ سیاه برای سنجق و چتر، همانطور که دربارة خوارزمشاهیان دیدیم ، به این دلیل بوده است که افراد این خاندان هم خود را وارثان حقیقی سلجوقیان می دانسته اند.

دولت ایوبیان که ادامه دهندة حکومت اتابکان موصل بود (و مورخان حتی آن را حکومت ترک دانسته اند)، مسلماً از حیث سازمان تحت تأثیر آداب و سنن فاطمیان ، سلجوقیان و اتابکان بود، و بنابراین ، وجود نشانه های این سلسله بر پرچمهای آنان طبیعی به نظر می رسد. صلاح الدین ایوبی ، پس از کسب استقلال ، تمامی علامتهای حکومتی فاطمیان و اتابکان را پذیرفت . در این دوره ، علاوه بر سنجق سلطنتی ، پرچمهای متنوع مخصوص شاهزادگان ، رجال بزرگ ، فرماندهان و واحدهای نظامی وجود داشت . یافعی از سنجق سلطنتی صلاح الدین سخن می گوید، سایر مآخذ معاصر او نیز، در فتح بیت المقدس ، از وجود پرچمهای زرد رنگ سپاه یاد می کنند. رنگ سنجق مخصوص سلطان نیز زرد بود. اما در لشکرکشیهای بعدی ایوبیان ، پرچمهای قرمز هم وجود داشت . می توان حدس زد که پرچمهای سیاهی نیز که خلفای عباسی برای ایوبیان می فرستادند مورد استفاده قرار می گرفت . صلاح الدین در قاهره ، همراه سایر نشانهای قدرت ، برای شاهزادگانی که در سایر نواحی قلمرو او حکومتی نیمه مستقل داشتند سنجق و پرچم هم می فرستاد، و این رسم در سده های میانه در میان تمام دولتهای مسلمان و ترک رواج داشت . نوشتن اسامی و القاب شاهزادگان بر روی پرچمها نیز مرسوم بود. در انتخاب رنگ زرد برای سنجق ، بی گمان سنتهای فاطمیان مؤثر بوده است ، و مردم مصر و سوریه رنگ زرد را رنگ حکومت ایوبیان می دانستند، زیرا این سلسله می خواست خود را وارثان بحق خاندان چند صدسالة فاطمیان قلمداد کند. در پاره ای مآخذ غربی مربوط به صلیبیان ، علامت هلال دورة ایوبیان مظهر اسلام به شمار می رفته است .

از پرچمهای دورة ممالیک اطلاعات وسیع و صریحی دردست است . پرچم رسمی را سنجق سلطانیه می خواندند. پرچمی که بر بالای سر سلطان یا محل استقرار او نصب می شد «عِصابه » و قسمتی از آن که از ابریشم بود «شَطْفَه » نام داشت . این پرچم از ابریشم زرد بود و با الماس و نگینهای گرانبهایی آراسته می شد. پرچمهای سلطنتی سنجق خوانده می شد و در قاهره در محل خاصی نگهداری می گردید؛
این محل در دورة فاطمیان «خزانة البنود» نام داشت . روی سنجق سلطان ، نام و القاب و «رنگ » (علامت مخصوص ) سلطان دوخته می شد، مثلاً تصویر شیر (بَرْس ( پلنگ ) ) نشان خاص («رنگ ») بیبرس بود که هم روی سکه ها ضرب می شد و هم روی پرچمها نقش می گردید. امرای بزرگ صاحب پرچم دارای «رنگ » خاص خود بودند که روی پرچمهایشان نقش می شد. به گفتة مورخان مصری ، در دو طرف چتر سلطان ، به دست دو مأمور که شمشیرهای طلا به کمر داشتند، دو پرچم بزرگ به نام «لواءالحمد» حمل می شد. علاوه بر آن دو، بیرقهای کوچک دیگری نیز بود که روی آنها آیه های فتح و نصر نوشته و بر نوک دستة آنها هلالهایی از طلا یا نقره نصب شده بود. حامل پرچم (سنجق ) سلطانی «سنجقدار» و حاملان سایر پرچمها «علمدار» خوانده می شدند. رنگ مخصوص سلاطین مملوک به رسم ایوبیان رنگ زرد بود، و سنجقها و چترهای سلطانی نیز رنگ زرد داشت . ادعای بلوشه * در مورد اثرپذیری ممالیک از روم شرقی کاملاً خطاست . سلاطین مملوک برای فرمانروایان معاصر خود، از جمله خانهای آلتین اردو (اردوی زرین )، ضمن ارسال هدایای دیگر پرچمهای سیاه رنگ عباسی و پرچمهای زردرنگ خود را می فرستادند. در سفرنامة راهبی اسپانیایی از فرقة فرانسیسکنها (قرن هشتم / چهاردهم ) آمده است که بر پرچم شام ، از توابع ممالیک ، هلالی سفید بر زمینه ای زرد نقش بسته بود، و در شهر اسکندریه بیرقی بود که در مرکزِ زمینة زرد آن ، داخل دایره ای سیاه رنگ ، تصویر شیر دیده می شد. در نقشة اسپانیایی کهن ، موجود در طوپقاپی سرای ، تصاویر تعدادی پرچم ، از جمله پرچمی به رنگ زرد طلایی با نقش هلالی قرمز رنگ ، وجود دارد. همچنین بر روی شهر اسکندریه ، به عنوان پرچم ممالیک ، پرچم دیگری با زمینة زرد طلایی و دایره ای قرمز مشاهده می شود. مورد اول سندیت تاریخی ندارد و بیرق دوم ، به احتمال بسیار ضعیف ، شاید یادگاری از دورة حکومت بیبرس باشد.

امیرنشینهای آناطولی از نیمة دوم قرن هفتم ، بتدریج در نقاط مختلف آناطولی به صورت دولتهای کوچک مستقل تشکیل شدند. این امیرنشینها به نام خود سکه می زدند و در کتیبه های سردر بناها از القاب مطنطن استفاده می کردند. بدین ترتیب طبیعی است که بتدریج از بیرقهای خاصی نیز استفاده کرده باشند. از دستورنامة انوری ( شاعر ترک قرن نهم ) برمی آید که پرچم کشتی غازی عمربیگ ، از امرای آل آیدین ، سبز رنگ بوده است . به اظهار منابع مصری ، هنگامی که امرای قره مان برای مقابله با فشار مغولها، از ممالیک مصر کمک گرفتند، پرچمهایی نیز از قاهره برایشان فرستاده شده بود. با اینهمه امیرنشینهای قره مان ، مانند سایر همسایگان خود در آناطولی ، برای خود پرچمهای ویژه ای نیز داشته اند. در منابع مسیحی مربوط به پادشاهی قبرس ، از پرچمهای جداگانة مخصوص به امیران آل تَکَه ، علائیه و مَنَوغات سخن رفته است . در یکی از کتیبه های احمد غازی از آل منتشا، در بجین ، تصویر شیری است که پرچم در دست دارد و روی این پرچم نام احمد غازی نوشته شده است و این نشان می دهد که در این دوره نیز، به رسم معمول دولتهای ترک سده های میانه ، اسامی و القاب امیران بر روی پرچمها نوشته می شده است . تصویر شیر بر روی پرچمهای جمهوریهای ایتالیای آن زمان نیز مشاهده می شود.

در نقشة اسپانیاییِ مذکور روی شهرهای سینوب ، انطالیه و علائیه سه پرچم به چشم می خورد: پرچم سینوب ، متعلق به آل جندر، با زمینة قرمز و نقش هلال زرد طلایی رو به سمت چپ ؛
پرچم انطالیه ، متعلّق به آل تکه ، با زمینة سفید و نقش «مهر سلیمان » (ستارة شش پر) که در بالای آن دو خط منکسر سبز رنگ وجود دارد؛
پرچم علائیه با زمینة سفید که تصویر سر مردی با ریش دو شاخه ( مانند رستم ) بر روی آن نقش شده است . در کتاب راهب اسپانیایی نیز دو پرچم متعلق به آل تکه (انطالیه ) وجود دارد که حاوی خطوط منکسر پررنگ همراه با نقش مهر سلیمان بر زمینه ای سفید است . چهار پرچم متعلق به آناطولی نیز وجود دارد که نیمی از زمینة آنها زرد و نیم دیگر سفید است و بر روی آنها علامتهایی قرمز رنگ (به صورت صلیب یا شمشیر) رسم شده است . معلوم نیست که این پرچمها به چه امیرنشینهایی تعلق داشته است . جز نقش مهر سلیمان ، که در هر دو منبع روی پرچم آل تکه دیده می شود، بقیة نقشها اصیل و سنتی به نظر نمی آیند. به سبب کمبود اسناد تاریخی ، اظهارنظر قطعی دربارة پرچمهای امارات آناطولی غیرممکن است .

سلطان نشین دهلی ، که ابتدا تابع دولت غوریان بود، علایم حاکمیت خود را از آنان گرفت ، و غوریان نیز آنها را از غزنویان و سلجوقیان گرفته بودند. پادشاهی دهلی که آیبک آن را بنیاد نهاد و با سلسله های ترکی چون خلجیان و تغلقیان ادامه یافت سخت تحت تأثیر آداب و رسوم ترکان بود. به نوشتة طبقات ناصری ، پرچمهای غوریان در زمان معزالدین محمدسام سیاه و لعلی (سرخ درخشان ) بوده است . در سپاه غوریان ، فرماندهان جناح راست (غوریان ) پرچم سیاه و جناح چپ (ترکان ) پرچم لعلی داشتند. از مآخذ دورة اَلْتُتمِش و ناصرالدین محمد چنین برمی آید که این رسم از زمان آیبک آغاز شده و در طول دورة حکومت ممالیک ادامه یافته است . به نوشتة امیرخسرو دهلوی در تغلق نامه ، در زمان خلجیان و سپس تغلقیان ، پرچمها به همین صورت بوده است (ص 106، بیت 2044). در دورة تغلقیان و شاید هم خیلی پیشتر، سنجق سلطانی را با پرهای طاووس تزیین می کرده اند، و در زمان جنگ برای اینکه دشمن پرچم فرمانروا را نشناسد، همة پرچمها را پرطاووس می زدند. روی سنجقهای تغلقیان تصاویری بوده است که ماهیت آنها روشن نیست . چترهایشان نیز مانند بیرقها سیاه و لعلی بوده ، ولی وجود چترهای قرمز، سفید و سبز در آن دوره نشان می دهد که پرچمهایی به این رنگها نیز معمول بوده است . به طور قطع نمی توان گفت که رنگ مخصوص سنجق سلطان سیاه بوده است یا لعلی . در کتاب راهب اسپانیایی ، بیرق پادشاهی دهلی به رنگ سفید با خط عمودی زرد در وسط نشان داده می شود که با منابع تاریخی مطابقت ندارد. در منابع اسلامی گفته شده که در شهر سرای ، پایتخت آلتین اردو (اردوی زرین )، بر بالای اقامتگاه سلطان هلالی از طلا وجود داشته است . در کتاب راهب اسپانیایی پرچم آلتین اردو در شهر سرای دارای زمینة سفید با نقش تمغای قرمز است . در سکه های قپچاقها نیز شکل هلال و تمغا مشاهده شده است . بنابراین رنگ سفید و شکل هلال در حکومتهای مغول حائز اهمیت بوده است . به نوشتة رشیدالدین ، خانهای اُردا (اُوردَه ، اُورْدُو، اردو) حکومت خانهای آلتین اردو را بر خود به رسمیت شناخته بودند و اسامی و القاب فرمانروایان حاکم برخود را روی پرچمهایشان می نوشتند (ج 1، ص 711، قس ج 2، ص 1209).

در نقاشیهای برخی از نسخه های فارسی راجع به تاریخ مغول ، پرچمی با زمینة آبی و تصویر گرگ و سایر نقوش مشاهده می شود که اثبات مطابقت آنها با واقعیات تاریخی نیاز به تحقیق دارد. به نوشتة حافظ ابرو، امیراحمد خلج پرچم سرخ داشته است (ص 207). در سپاه از پرچمهایی به رنگهای زرد و قرمز نیز استفاده می شده و روی آنها تصاویر گوناگونی از قبیل اژدها، شیر، قره قوش (نوعی عقاب ) و شیروخورشید منقوش بوده است . احتمال زیاد می رود که تمغاهای خصوصی نیز روی پرچمها به کار می رفته است . در این دوره ، به مقامات بلندپایه پرچم و طبل و علَم نظامی (به مغولی : توغ و کورْگه ) داده می شده است .

ایلخانیان از سویی تحت تأثیر آداب و رسوم کهن مغول ـ ترک و از سوی دیگر تحت تأثیر غزنویان و سلجوقیان بودند و بویژه در مظاهر حقوقی و علامات حکومتی از تمدن سلجوقیان متأثر بودند. بر نوک پرچمها، هلال («ماهچة عَلَم ») فلزی نصب می شد. در قرن هشتم در کتاب راهب اسپانیایی ، تصویری از پرچم ایران با زمینة زرد و تمغای چهارگوش قرمز در وسط وجود دارد که احتمالاً از آن ایلخانیان است . در نسخه ای از شاهنامة استنساخ شده در قرن نهم (زمان مغولها) نگاره ای وجود دارد که پرچمی را با تصویر شیروخورشید در وسط نشان می دهد. این پرچم محققاً متعلق به ایلخانیان است ، زیرا آنها این نقش را روی سکه های خود نیز به کار می بردند.

تیموریان یا گورکانیان ایران (771ـ911) بیرق خود را از مغولها تقلید کردند. علاوه بر سنجق (توغ ) سفید سلطانی ، به نوشتة منابع تاریخی ، در اردو از پرچمهای زرد، قرمز، بنفش و سفید استفاده می کردند. شاهزادگان و امرای بزرگ و واحدهای نظامی پرچمهای جداگانه داشتند. محمدمیرزا، نوة تیمور، در جنگ آناطولی هریک از واحدهای نظامی خود را با لباسها و بیرقهایی به رنگ جداگانه تجهیز کرده بود. پرچمهای تیموریان نیز، چون ایلخانیان ، دارای هلالی فلزی بر نوک دسته ، و اشکال متنوعی در وسط بود. احتمال قوی می رود که جز

اشکال و صور، نقش تمغاهای اختصاصی نیز روی پرچمها وجود داشته است . در سپاه بابر، مؤسس تیموریان هند، از پرچمهای زرد و قرمز استفاده می شده ولی رنگ سنجق اصلی سلطانی مشخص نیست .

قراقوینلوها به نشانة اتحاد قبایل قراقوینلو تصویر گوسفند سیاهی را روی پرچمهایشان نقش می کردند. تصور می رود که پرچم سلطانی ، زمینه ای سفید با تصویر گوسفند سیاه شاید هم نام و مهر سلطان داشته است . می توان حدس زد که علایم تزیینی مخصوص فتح و ظفر نیز بر پرچمهای آنان نقش بسته بوده است . قراقوینلوها با وجود شیعی بودن ، در قبال تسلط پیروان مذهب تسنن در آن روزگار، در پرچمها و سایر علایم حکومتی خود تمایلات مذهبی خویش را منعکس نکرده اند.

آق قوینلوها ضمن حفظ بخشی از آداب و رسوم عشیره ای ، از تشکیلات دولتی جلایریان و تیموریان تقلید می کردند، و به همین دلیل تأثیر سلسله های اخیر در پرچمهای آق قوینلوها مشهود است . به گفتة منابع تاریخی ، سنجق سلطنتی آق قوینلوها سفید بوده است ، همچنین پرچمهایی با تصویر گوسفند سفید، به نشانة اتحاد قبایل آق قوینلو، به کار می برده اند. واحدهای مختلف نظامی زیر فرمان امرای بزرگ پرچمهای جداگانه داشته اند و پرچمهای دیگری نیز با رنگهای مختلف و نقش نام فرمانروا و آیه های فتح یا تمغای بایندر * بر روی آنها وجود داشته است . بر روی پرچم این سلسله در موزة طوپقاپی سرای نام حسن بهادر دیده می شود (اوزن چارشیلی ،

تصویر ش 45). تصویر شیر و خورشید در سکه های برخی از فرمانروایان این سلسله و بعضی سلسله های دیگر ترک فقط نقشی نجومی است نه مظهر حکومت . با وجود این ، می توان حدس زد که به منزلة نقش نیز در بعضی پرچمها به کار رفته باشد. احتمالاً نقوش معمول در پرچمهای سلسله های ترک ایران در زمان آق قوینلوها نیز مرسوم بوده است .

دربارة بیرقهای امپراتوری عثمانی ، یعنی پایه گذار مهمترین و پردوامترین تشکیلات سیاسی دورة اسلامی ، مدارک و اسناد فراوانی به صورت منابع تاریخی و ادبی ، نقشه ، اسناد رسمی ، نقاشی و اصل پرچمهای نگهداری شده در موزه ها موجود است . اطلاعات موجود در سفرنامه ها و سفارتنامه های قرنهای دهم تا سیزدهم تعدادی نقاشی و طرح و آثار مؤلفانی چون مارسیلی ، دسن ، و فون هامر نیز بخشی از این مدارک است .

پرچمی که حاکم سلجوقی قونیه همراه با سایر علایم حاکمیت برای غازی عثمان فرستاده بود، رنگ سفید داشت و می توان گفت که از پرچم ایلخانیان اقتباس شده بوده است . با وجود این ، از نوشتة عاشق پاشازاده چنین برمی آید که عثمانیان در قرن نهم از قماش قرمزی که در آلاشهر بافته می شد پرچم و خلعت می دوختند. از گفته های طورسون بیگ (معاصر سلطان محمد فاتح ) معلوم می شود که ناوگان و نیروی دریایی عثمانی از پرچم قرمز و ینی چریها از پرچم سفید استفاده می کرده اند.

عثمانیان از قرن هشتم ، همانند سایر دولتهای ترک ، پرچمهای مختلف به کار می بردند. در قرن نهم علاوه بر سنجقهای سلطانی پرچمهای دیگری نیز بود که به اجاقهای قاپی قولی (مراکز پاسداران ینی چری )، رجال دولتی ، بیگلربیگیها، سنجق بیگیها، فرمانده و رؤسای ناوگان ، مراکز ناویان و کشتیهای بازرگانی تعلق داشت . این پرچمها رنگها و نقشهای مختلف داشتند. برای مثال ، لنگر کشتی ، کلید، ماهی و جز آنها نشانه های ویژه پرچمهای گردانهای مختلف سپاه ینی چری بود و افراد این گردانها این نقشها را با مرکّب یا باروت بر بازو یا ساق پای خود خالکوبی می کردند. در تاریخ عسکری عثمانی تألیف جواد پاشا به نقل از مارسیلی به این علامتها اشاره شده است . بعدها علامتهایی چون توپ و خمپاره نیز بر روی پرچمهای واحدهای نظامی از قبیل توپچیان ، لَغَمچیان (نقب زنان ) و خمپاره اندازان مشاهده می شود.

در قرن نهم و دهم اطلاق صفت آق بیرق (سفیدْ پرچم ) به ینی چریها یا سرخ بیرق به دستة سپاه ، زرد بیرق به دستة سلاحدار و آلاجه بیرق (دارای پرچم رنگارنگ ) به دستة متوسط و پایین ، به دلیل رنگ پرچمهایشان بوده است . عثمانیان در انتخاب رنگ پرچمهایشان تحت تأثیر سلجوقیان (سیاه )، ممالیک (زرد)، قبایل مختلف ترک مخصوصاً قراخانیان / ایلک خانیان (قرمز) و ایلخانیان (سفید) بوده اند و ادعای مربوط به تقلید کردن آنها از روم شرقی یا چین بی پایه است .

رنگ سفید از زمان ایلخانیان به عنوان رنگ پرچم امپراتوری در آناطولی معمول بوده و سلاطین عثمانی قبل از سلطان محمدفاتح ، لااقل از زمان ایلدرم بایزید (حک : 792ـ805)، از پرچم سفید استفاده می کرده اند. پرچم مخصوص پادشاه در دورة سلطان محمد فاتح آق سنجق (پرچم سفید) بوده که به نوشتة منابع مختلف ، در زمان بایزید دوم ، سلیم اول و سلیمان قانونی تغییر نکرده بوده است . در قرنهای بعد، سنجق شریف ، یعنی پرچم مقدس که گفته می شد از آنِ پیغمبر صلی الله علیه وآله و سلم بوده و به عثمانیان انتقال یافته ، اهمیت زیادی کسب کرد.

در سالهای اول سلطنت سلیمان قانونی (926ـ974) پرچم سفید (مخصوص ینی چری )، رنگارنگ ، قرمز و زرد (مخصوص واحدهای نظامی ) معمول بود و به ادعای عالی ، وقایع نویس ، در قرن دهم ، در نتیجة گسترش امپراتوری عثمانی به شش رنگ رسیده بود؛
یعنی به پرچمهای ینی چری ، رنگهای سبز و سیاه افزوده شده بود. در زمان سلیمان قانونی ، استفاده از چهار رنگ (سفید، قرمز، زرد و رنگارنگ ) به وسیلة ینی چری صورت اصل و قاعده را داشت و تحویل سه سنجق به رنگهای سفید، قرمز و سبز و دو پرچم قرمز و سبز و دو پرچم قرمز و رنگارنگ به ابراهیم پاشای صدراعظم ، فرمانده سپاه در لشکرکشی به مجارستان ، نشان می دهد که این رنگها خاص پرچمهای نیروهای سلطان بوده است .

از اشعار شاعرانی چون خیالی ، سوزی و چمچق محمد چلبی برمی آید که بیگلربیگیها و سنجق بیگیها در قرن دهم ، پرچم قرمز داشته اند. وجود دو سنجق سلطنتی سفید و قرمز سلیم اول در جنگ چالدران * به طور قطعی نشان می دهد که هر دو پرچم در آن روزگار مخصوص سلطان بوده است . سنجق قرمز سلطنتی در اوایل قرن دهم ــ چه بسا قبل از سلیم اول ــ نیز معمول بوده است .

سنجق سبز از دیرباز در میان عثمانیان معمول بوده است . پرچمهای سبز خاص غازیان بوده و اغلب نیروی دریایی از آنها استفاده می کرده اند. هنگام فتح استانبول کشتی سلطان محمد فاتح ، پرچم سبز داشته است . بارباروس * ، در قرن دهم بر پرچم خود که از پارچة سبز بوده نقش ذوالفقار ترسیم و آیه های فتح و نصر نوشته بوده است . به نوشتة اولیاچلبی در قلعه های مرزی روم ایلی ، هنگام حمله و غارت ــ که رسم زمان بود ــ از سنجق استفاده می کرده اند. در قرن دهم ، برخلاف قرن نهم که رنگ قرمز بیشتر مورد استفاده بوده ، اغلب از رنگ سبز استفاده می شده و در کنار آن ، پرچمهای سفید، قرمز، زرد، با خطوط افقی قرمز (الوان ) رواج داشته است .

در قرن دوازدهم پرچمهای دریاسالاران سبز بوده و همراه آن از رنگ قرمز نیز استفاده می شده است . روی پرچمها نقشهای ذوالفقار ( شمشیر دو تیغه ) ، سه ستاره ، تیر و کمان ، لنگر و مانند آن بوده است . دسن می گوید که در اواخر این قرن در کشتیهای بازرگانی عثمانی ، پرچم سبز به کار می رفته است .

در 1207، در پرچم کشتیها بیشتر از رنگ قرمز استفاده می شده است . در نیروی زمینی و دریایی زمان سلیم سوم ستارة هشت پر به هلال منقوش بر روی پرچمها افزوده شده است . به استناد تصاویر باقی مانده از این دوره ، در بندرهای بازرگانی و کشتیهای گوناگون پرچمهایی با رنگهای آبی ، قرمز، سفید، سبز و زرد و نقشهای سه گوش ، چهارگوش ، ستاره ، خط و غیره رواج داشته است .

در زمان محمود دوم ، علاوه بر نقشهای متداول از گذشته ، بیرقهای برافراشته بر قلاع و ابنیة دولتی قرمز و دارای شکل ماه و ستاره بوده اند. پس از انحلال سازمان ینی چری ، پرچمهای آنان دیگر مورد استفاده قرار نگرفته و کاربرد واژه بیرق ، نیز که در میان آنان شیوع یافته بود، ممنوع اعلام شد و امریه هایی به تمام نقاط صادر گردید که به جای واژة بیرق از سنجق استفاده شود (لطفی ، تاریخ ، ج 1، ص 240).

از پرچمهای اواخر دوره ینی چریها که اغلب رنگ قرمز داشته اند، پرچمی در موزه نظامی موجود است که رأس دو شاخه دارد و نقش یک ذوالفقار و یک دایره بر روی آن دیده می شود. پرچمی متعلق به زمان سلیم سوم که در موزة طوپقاپی سرای موجود است قرمز رنگ است و در وسط آن هلالی با نخ زردرنگ و در چهار گوشه آن هلال دیگر سِرمه دوزی شده است . «عساکر منصورة محمدیه » که به فرمان محمود دوم تشکیل یافته بود، پرچمهای سیاهی داشتند که شهادتین و آیه های فتح و نصر بر روی آنها نوشته شده بود.

تا اعلان دومین مشروطیت (1337/1919) در سپاه پرچمهای (سنجقهای ) گوناگونی رواج داشت که طغرای سلطان در وسط آنها منقوش بود و آیه ها و نشانهای دیگری نیز بر روی آنها وجود داشت . این پرچمها را با انواع منگوله های طلایی و نقره ای می آراستند و رنگ آنها عموماً قرمز بود.

در زمان عبدالحمید دوم سنجقی مخصوص خلافت وجود داشت که از اطلس قرمز بود و اطراف آن ، به صورت چارچوبه ، گلابتون دوزی شده بود. در وسط آن سورة «فتح » در یک رو و تصویر خورشید در روی دیگر منقوش بود. بالای دیرک سنجق هلالی وجود داشت .

به نظر می رسد که در نیمة اول قرن سیزدهم ، پرچمی قرمز (آل ) رنگ با نقش هلال و ستاره معمول بوده که پرچم رسمی امپراتوری عثمانی به شمار می رفته است . در تصاویری که پرچمهای امپراتوری عثمانیِ دورة عبدالمجید را نشان می دهد، غیر از سنجق طرابلس که رنگ سبز و نقش سه ستاره دارد، سایر پرچمها قرمز است و در وسط آنها نقشهای گوناگون دیده می شود، از جمله این نقشها می توان از طغرای سلطانی ، خورشید با پرتوهایی در چهار طرف ، هلال و ستارة هشت پر یا پنج پر، ستاره در گوشة راست فوقانی ، هلال و ستاره قرمز بر متن سفید رنگ که آن نیز بر زمینة قرمز قرار دارد نام برد.

در بیرقهای نواحی تحت تسلط عثمانی ، از قبیل بیگلربیگیهای صرب ، افلاق و بغدان (مولداوی و والاکیا، امروز در رومانی )، جزیرة سیسام (از جزایر دریای مدیترانه )، همراه رنگهای آبی ، زرد و سفید رنگ قرمز نیز به نشانة حاکمیت عثمانیان به کار می رفته و نقشهایی چون سه ستارة سفید، دو شاهین ، و گلة گاو نر وجود داشته است .

از زمان عبدالعزیز، قرار دادن طغرای سلطانی در داخل خورشید سفید رنگ بیضوی که دارای هشت شعاع بود، معمول شد. این پرچم سلطنتی ، که بعدها رنگ آن به قرمز آلبالویی تبدیل شد، تا انقراض سلطنت باقی ماند. در این دوره ، رنگ سبز به کشتیهای کاروان حاجیان و طریقتهای تصوف اختصاص داشت .


منابع :
(1) ( ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ، بیروت 1385ـ1386/ 1965ـ1966؛
(2) ابن بی بی ، اخبار سلاجقة روم ، چاپ محمدجواد مشکور، تهران 1350ش ؛
(3) ابن رسته ، کتاب الاعلاق النفیسة ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(4) ابن فضلان ، رسالة ابن فضلان ، چاپ سامی دهان ، دمشق 1379/1960؛
(5) خسروبن محمود امیرخسرو، مثنوی تغلق نامه خسرو دهلوی ، تهذیب و تحشیة هاشمی فریدآبادی ، چاپ محمدصدیق حسن صاحب ، اورنگ آباد، دکن 1352/1933؛
(6) علی بن محمد انوری ، دیوان ، چاپ محمدتقی مدرس رضوی ، تهران 1364ش ؛
(7) محمدبن حسین بیهقی ، تاریخ بیهقی ، چاپ غنی و فیاض ، تهران 1324ش ؛
(8) عبدالله بن لطف الله حافظ ابرو، ذیل جامع التواریخ رشیدی ، چاپ خانبابا بیانی ، تهران 1317ش ؛
(9) محمدبن علی راوندی ، کتاب راحة الصّدور و آیة السّرور در تاریخ آل سلجوق ، چاپ محمد اقبال ، تهران 1333ش ؛
(10) رشیدالدین فضل الله ، جامع التواریخ ، چاپ محمد روشن و مصطفی موسوی ، تهران 1373ش ؛
(11) طاهربن محمد ظهیر فاریابی ، دیوان ، چاپ هاشم رضی ، تهران ] بی تا. ) ؛
(12) عبدالحی بن ضحاک گردیزی ، زین الاخبار ، چاپ عبدالحی حبیبی ، چاپ افست تهران 1347ش ؛
(13) مجد همگر، دیوان مجد همگر ، چاپ احمد کرمی ، تهران 1375ش ؛
(14) جلال الدین محمدبن محمد مولوی ، کلیات شمس ، یا، دیوان کبیر ، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران 1355ش ؛
(15) محمدبن احمد نسوی ، سیرت جلال الدین مینکبرنی ، چاپ مجتبی مینوی ، تهران 1365ش ؛
(16) احمدبن اسحاق یعقوبی ، کتاب البلدان ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛


(17) Mah ¤ mu ¦ d b. H ¤ usayn Ka ¦ sh ghar ¦ â , Diva ¦ nد Lأgat-it-Tدrk Tercدmesi , tr. Besim Atalay, Ankara 1985-1986];
(18) I smail Hakk â Uzunµar â í l â , Anadolu beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu devletleri , Ankara 1937.

(19) برای اطلاعات بیشتر دربارة منابع رجوع کنید به د.ا.ترک ، ذیل "Bayrak" .

/ فؤاد کوپریلی ، تلخیص از ( د.ا.ترک ) /

پرچم در ایران . در ایران از دوران هخامنشیان استفاده از پرچمهای «امپراتوری » رایج بوده است ، درحالی که استفاده از «نشان »های خانوادگی بر روی درفشهای زمینداران با نفوذ در دورة پارتها و ساسانیان ، در نشانهایی منسوب به سراپردة رستم (نقش یک اژدها)، سراپردة گودرز (یک شیرطلایی ) و شاهان کیانی (یک خورشید طلایی ) نمایان می شود.

در دورة ساسانیان «پرچم ملی »، درفش کاویان نام داشته (کریستن سن ، ص 525 ـ526) که وصف آن در شاهنامه آمده و دارای زمینة ارغوانی مرصع و نوارهای قرمز، طلایی و ارغوانی با نشان ستاره ( اختر )بوده است (فردوسی ، ج 1، ص 64 ـ 65). این درفش را به دلیل این نشان ، اختر کاویان نیز می نامیدند (همان ، ج 1، ص 65، ج 3، ص 42، 173، ج 4، ص 97ـ 98، ج 5، ص 102) و بدین طریق بر معنای نمادین آن ، بخت و اقبال ، تأکید می کردند. در واقع تصرف و سرنگون کردن این پرچم نشانة فروپاشی پادشاهی ایران بود. ازینرو هنگامی که یعقوب لیث مدعی «میراث شاهان ایران » شد و کوشید تا «شکوه آنان را احیا کند»، در شعری که از طرف او برای خلیفة عباسی ارسال شد، چنین گفت : «درفش کاویان (عَلَم الکابیان ) همراه من است و امیدوارم که زیر لوای آن بر ملتها حکومت کنم » (استرن ، ص 541، به نقل از ابواسحاق ابراهیم بن ممشاد). معهذا تا زمانی که نقش شیروخورشید بر روی پرچمها رایج شد، پرچمهایی با نقش ستاره همچنان در ایران رایج بوده است (تیتلی ، تصویر ش 15). نمادهای ایرانی و ترکی ، مانند اژدها، نیز گاهی با نوشته های اسلامی تلفیق شدند و پرچمهایی با رنگها، طرحها و اندازه های مختلف به وجود آمد ( رجوع کنید به پوپ ، ج 9، تصویر ش 577).

براساس نسخة خطی مصور از تاریخ رشیدالدین ، پرچمهای غزنویان معمولاً قرمز بود و اغلب از طرح شطرنجی به عنوان نشان استفاده می کردند ( رایس و گری ، تصویر ش 38، 44، 57، 60)، اما متون بر جای مانده حاکی از آن است که این پرچمها نقش همای طلایی رنگ یا شیر داشته اند (مینوی ، ص 91 ـ 95؛
نفیسی ، 1328ش ، ص 45، 48 ـ 58؛
یوسفی ، ص 422 و بعد).

به نوشتة عبدالجلیل قزوینی (ح 560)، پادشاهان شیعی مذهب پرچمهایی به رنگ سفید، سبز و رنگهای دیگر غیر از سیاه داشتند و سلاطین سلجوقی از رنگهای سبز، زرد و قرمز استفاده می کردند (ص 559؛
دربارة سلجوقیان و دیگر سلسله های ترک رجوع کنید به بخش اول مقاله ). حجم عظیم شواهد و متون ادبی و باستان شناسی ، که احمد کسروی (1335ش ، ص 12ـ17) و مجتبی مینوی (ص 91ـ97) و سعید نفیسی (1328ش ، ص 46 ـ 59) گردآوری و بررسی کرده اند، نشان می دهد که خورشید در صورت فلکیِ اسد در منطقة البروج (که از تصاویر موجود در کتابهای نجوم ــ برای مثال رسالة ابومعشر بلخی دربارة احکام نجوم ؛
نسخة خطی کتابخانة ملی پاریس ، استنساخ در حدود 637/ 1240؛
رجوع کنید به بلوشه ، تصویر ش XXI ــ شناخته شده است ) از قرن ششم نقشی نمادین و رایج شد. این نماد در سکه های سلطان غیاث الدین کیخسرو، از سلسلة سلجوقیان روم (حک : 634ـ644) احتمالاً مظهر قدرت سلطان ( د.اسلام ، چاپ دوم ، ذیل ids. VIII" ¤ k ¦ "Saldju ) بوده است .

از قرن هفتم به بعد نقش شیروخورشید بر روی آثار مختلف هنری دیده شده است . این نماد تلفیقی از سنن کهن ایران و عرب و ترک و مغول بود و تحول آن را می توان به اختصار تشریح کرد. خورشید (به صورت یک مرد) همیشه سلطنت را در ایران تداعی می کند: «تصویر بلورین خورشید» سراپردة سلطنتی داریوش سوم را مشخص می کرد (کوینتوس کورتیوس ، 3/3، 8)؛
پرچم اشکانیان با تصویر خورشید تزیین می شد (ترتولیانوس ، دفاعیه 16)؛
بر بالای تاج سلاطین ساسانی کره ای قرار داشت که نماد خورشید بود. مالالاس (18/44) به نامه ای اشاره می کند که در آن شاه ایران را «خورشید شرق » و قیصر روم را «ماه غرب » نامیده اند. شیر نیز پیوند نزدیکی با شاهنشاهی در ایران داشت : ردیفهایی از شیران تخت و لباس شاهان هخامنشی را زینت می داد (تلیا ، ص 46ـ 57 و تصاویر ش 3، 4، 6)؛
تاج آنتیوخوس اول شاه کوماژن (حک : 34ـ 69 پیش از میلاد) با تصویر شیر تزیین شده بود (گیرشمن ، ص 66 و بعد، تصویر ش 80)؛
در نقش برجستة مراسم اعطای مقام در نقش رستم ، اردشیر اول زرهی با تصویر شیر به تن دارد (هینتس ، تصویر ش 63)؛
شیر نقش تزیینی مشابهی برای عضدالدوله داشته است (بوسه ، ص 60ـ61). در برخی لهجه های شرق ایران ، واژة شاه را شیر تلفظ می کنند ( رجوع کنید به بارتولومه ، ص 12ـ13)؛
سنن اسلامی و ترکی و مغولی نیز بر پیوند نمادین شیر و سلطنت تأکید می کردند (گرونرت ، 1899؛
د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل l-Asad" A " ؛
آکرمان ، 1977؛
د.ا.ترک ، ذیل "Arslan" ؛
اشپولر ، ص 282 و بعد). این سنن ، جاذبة جادویی خورشید را نیز تأیید می کردند، و مغولها حرمت نهادن به خورشید را، بویژه در حال طلوع ، دوباره رواج دادند (اشپولر، ص 140ـ141). در نتیجة این تحولات ، استفاده از نماد شیروخورشید رواج و گسترش یافت و این نماد روی پرچمها (مینوی ، ص 97) و نیز روی سکه ها و پارچه ها، کارهای فلزی و کاشیهای لعابدار سفالی (نفیسی ، 1328ش ، ص 54 ـ 60) ظاهر شد. قدیمترین نمونة ظهور این نمادها روی پرچم در نگاره ای در نسخه ای از شاهنامة شمس الدین کاشانی (تصنیف حماسی فتوحات مغول ، به تاریخ 826) دیده می شود (کتابخانة ملی فرانسه ، تکمله ، ش 1443). کلاویخو (ص 207 و بعد) در توصیف قصری که تیمور از خانهای جغتای سمرقند گرفته بود از نماد شیروخورشید که دروازة اصلی بنا و طاقهای گرداگرد حیاط را تزیین می کرده نام می برد. وی نقل می کند (همان ، ص 208) که این نشان «علامت نظامی حاکمان سابق سمرقند» بوده است . نقش شیروخورشید در سمرقند پابرجا مانده و ورودی اصلی مدرسة شیردار را که در 1028 ساخته شده است زینت می دهد (نفیسی ، 1328ش ، ص 61ـ62؛
پاپادوپولو ، ص 433، تصویر ش 457 با تاریخ نادرست ).

هنگامی که صفویه دولت واحدی ایجاد کرد و تشیع را مذهب رسمی ساخت ، شیروخورشید به علامتی آشنا تبدیل شد و همه جا دیده می شد: روی سکه های مسی ، پرچمها، و آثار هنری . توماس هربرت ــ که در آخرین سال حکومت شاه عباس (1036/ 1627) به ایران آمده بود ــ نقل می کند که پدربزرگ شاه اسماعیل ، شیخ جُنَید، نشان پرچم ایران را که یک ستاره و یک شیروخورشید است بنیاد نهاد (ص 239). این ادعا احتمالاً قدمت این نشان را توجیه می کند، زیرا هیچ سندی حاکی از این که نشان پرچم ایران در دورة شاه اسماعیل شیروخورشید بوده است ، وجود ندارد. عَلَمهای شاه اسماعیل که در جنگ چالدران به دست عثمانیها افتادند، هیچ اثری از این نشان بر خود ندارند ( ایرانیکا ، ج 1، ص 790). قاسم گنابادی به «پرچمهای سبز» شاه اسماعیل اشاره می کند که تصویر ماه بر تارک آنها قرار گرفته است (نیّر نوری ، 1347ـ 1348 ش ، ص 72). گفته می شود که شاه اسماعیل پس از شکست چالدران تنها از پرچمهای سیاه رنگ (به عنوان علامت عزا) استفاده می کرده است که روی آنها به رنگ سفید واژة القصاص (انتقام ) نوشته شده بود (فلسفی ، 1342ش ، ص 81). سرانجام باید از پرچمهای دیگر در اوایل دوران صفویه و بویژه از پرچمهایی یاد کرد که در شاهنامه ای که برای شاه طهماسب تهیه شده بود، ترسیم شده اند (ولش ، تصاویر ص 137،165) و نماد شیروخورشید ندارند. با وجود این ، به گفتة آدام اولئاریوس که در 1040/1636 به ایران سفر کرد، ترکها از هلال ماه (به عنوان نشان خود) و ایرانیان از خورشیدی که اغلب اوقات در بالای شیر قرار گرفته است ، استفاده می کنند (ج 1، ص 611). بنابراین روشن است که باوجود عَلَمها وپرچمهای گوناگون در دوران صفویه ( رجوع کنید به ادامة مقاله )، نماد شیروخورشیددر روزگار شاه عباس نشان شناخته شدة ایران بوده است (نیّر نوری ، 1342ـ1343ش ، ج 2، ص 951 ؛
نیز رجوع کنید به شاردن ، سفرنامه ). تداعی این نماد با ایران احتمالاً براساس تفسیر اشارة شاهنامه به «خورشید ایران » و «ماه تورانیان / ترکها» بوده است . شاهان صفوی قطعاً با این اشاره های شاهنامه آشنا بودند. از آنجا که سلاطین عثمانی هلال ماه را به عنوان نشانة دودمانی و نهایتاً ملی برگزیدند (سرکیسیان ، 1941؛
د.اسلام ، چاپ دوم ، ذیل l. II" ¦ "Hila )، سلسلة صفویة حاکم بر ایران نیز که به نشان دودمانی و ملی خاص خود نیاز داشتند، شیروخورشید را برگزیدند.

به گزارش ژان شاردن (ج 5، ص 485ـ487) پرچمهای صفویان مثلث شکل و از پارچه ای گران قیمت به رنگهای مختلف بود که در آنها از عبارتهای دعایی (قس نمونة خوبی که پاپادوپولو آورده است ، تصویر ش 53) یا ذوالفقار یا یک شیر با خورشیدی که از پشت آن طلوع می کند، به عنوان نشان استفاده می کردند. پرچم اصلی یک پرچم سه گوش شبیه به دم چلچله بود که فردی عالیرتبه به نام علمدارباشی آن را حمل می کرد. همچنین برای مراسم گوناگون ، بویژه مراسم محرّم ، از علمهای مختلف استفاده می کردند. شاردن بویژه خاطرنشان می کند که روی سکه های مسی ( فلوس ) نقش پرچم ایران تقلید شده است و نماد شیروخورشید را به نمایش می گذارد. بدین ترتیب ، شاردن نخستین کسی است که به نشان «ذوالفقار» اشاره می کند؛
هر چند سلطان سلیم اول و دیگر حکمرانان عثمانی از پرچمهای مشابهی استفاده کرده بودند ( د.اسلام ، همانجا) و بابریان هند نیز در 1150 از این نشان به همراه ستاره و هلال ماه روی پرچمهای خود بهره گرفته بودند (زیگل ، تصویر 49، ش 8). جان فرایر که در 1088/1677 به ایران سفر کرد، پرچم ایران را «شمشیری خونین و دو دم در زمینه ای سفید» توصیف می کند (ص 356). در صفر 1150/ مه 1737 نمایندة انگلیس در بندرعباس گزارش داد که دریاسالار نادرشاه «پرچم خود را که زمینة سفید دارد و در وسط آن یک شمشیر سرخ ایرانی قرار گرفته » برافراشته است ( رجوع کنید به لاکهارت ، ص 182، نیز رجوع کنید به ترجمة فارسی ، ص 474). اصطلاح «شمشیر ایرانی » برای ذوالفقار نشان می دهد که این نشان تا چه حد به آیینِ حکومت ایرانیان وارد شده است . با وجود این ، نشان شیروخورشید جایگاه نخست را در اختیار داشت . در تصاویری که به دورة شاه سلطان حسین مربوط می شود پرچمی مثلث شکل مشاهده می شود که نشان آن یک شیر بزرگ در حال حرکت و یک چهرة گرد زنانه است که از آن پرتو نور ساطع می شود و بر فراز شیر قرار دارد (هربت ، ص 65، 115، 138، 155ـ156، 158).

برای فهم تفسیر محتمل صفویه از نماد شیروخورشید باید چندین نکته را در نظر داشت . نخست آنکه یکی از القاب دینی حضرت علی علیه السلام شیرخدا (عربی : اسدالله ) است (برای مثال رجوع کنید به عبدالجلیل قزوینی ، ص 165، 472). دوم ، خورشید به عنوان مظهر و تجلی فرّ ایزدی ، در ایران اسلامی به «نور» تعبیر شده است و بدان اعتبار، پیامبر و امام علی و سایر امامان که صاحب نور الهیِ هستند به صورت هاله ای درخشان به نمایش درمی آیند (ملشتاین ، ص 536 ـ540). سوم ، صفویه مشروعیت حکومت خود را با ادعای انتساب به حضرت علی علیه السّلام توجیه می کرد (کسروی ، 1323 ش ؛
فلسفی ، 1344 ش ، ج 1، ص 3ـ4). حرمتی که آنها برای حضرت علی قائل بودند کاملاً روشن است . شاه اسماعیل خود را «غلام حیدر» می نامید (فلسفی ، 1344ش ، ج 1، ص 4، پانویس ؛
حیدر، به معنای شیر، از نامهای حضرت علی است ) و شاه عباس بزرگ خود را «کلب آستان علی » (همان ، 1353ش ، ج 2، ص 24 به بعد).

نادرشاه دو پرچم سلطنتی داشت : یکی از آنها به صورت نوارهای قرمز، آبی و سفید و دیگری قرمز، آبی ، سفید و زرد بود و در آنها تزیینات دیگری به کار نرفته بود (هنوی ، ج 1، ص 248؛
نیز رجوع کنید به نیّر نوری ، 1342ـ1343ش ، ج 2، ص 951). او ظاهراً از به کار بردن رنگ سبز که رنگ ویژة صفویه (و شیعه ) بود احتراز می کرد. اما استفاده از نقش یک شیر در حال حرکت و یک خورشید تابنده که دور واژه های الله المَلِک را گرفته است ، نشان می دهد که این نماد همچنان به عنوان نشانة شناخته شدة ایران برجای باقی مانده است (نیّر نوری ، 1342ـ1343 ش ، ج 2، ص 951ـ952 و تصویر ش 4). وجود نقش شیروخورشید روی سنگ گور سربازی از دورة زند شواهد بیشتری در این زمینه ارائه می دهد (نفیسی ، 1328 ش ، ص 73 و بعد). این نقش در اوایل دورة قاجار به شکلی کاملاً ناهمسان روی سکه ها، نشانها و پرچمها ظاهر شد ( رجوع کنید به ذکاء، جاهای متعدد). فتحعلی شاه ، به تقلید از لژیون دونور فرانسه ، نشان شیروخورشید ایرانی را در 1222 ـ 1225 پدید آورد (اوزلی ، ج 1، ص 184، ج 2، ص 496) تا به دیپلماتها و مقامات فرانسوی و انگلیسی اعطا کند (رایت ، 1979). به این ترتیب ایران دارای پرچمی رسمی با نشان شیروخورشید شد. بدین سان است که یک قرن بعد مؤلفی می نویسد: «ایران ، امروزه به سرزمین شیروخورشید معروف است » (جکسون ، ص 56). گاسپارد دروویل که در 1812ـ1813 در ارتش ایران خدمت کرده بود، گزارش می دهد (ج 2، ص 133 و بعد) که پرچمها و نشانهای ایرانیان دارای نشان زرهی کشور، یعنی یک شیر خوابیده و خورشید در حال طلوع ، همراه با عبارت سلطان بن سلطان فتحعلی شاه قاجار است . پرچمها قرمز رنگ اند و در تارک آنها یک دست نقره ای به نشانة دست علی به چشم می خورد (نیز رجوع کنید به نیّر نوری ، 1342ـ1343ش ، ج 2، ص 952). لویی دوبو می گوید (ص 462) که محمدشاه دو پرچم داشته است : «یکی با نقش شمشیر علی ، که دو لبه است » و دیگری «با نقش یک شیر خوابیده و خورشیدی که از پشت آن طلوع می کند». پرچم دوم پرچم اصلی کشور بود (نقل در اثر نفیسی ، 1334ش ، ج 2، تصاویر میان ص 130، 134، 138).

دروویل تصاویر جالبی از پرچم ایران آورده است . در یکی از این تصاویر شیر با شمشیری در دست تصویر شده است . این نخستین باری است که با ظهور شیر شمشیر در دست روبه رو می شویم ؛
نمادی که از عصر محمدشاه به بعد به نشان متعارف ملی ایران تبدیل شد (ذکاء، ش 31، ص 15).

محمدشاه در 1252 فرمانی رسمی صادر کرد که شکل و کارکرد انواع نشانهای شیروخورشید را تعیین و تعبیری ملی گرایانه از این نشان مطرح می کرد (مینوی ، ص 104 و بعد؛
نفیسی ، 1328ش ، ص 75 و بعد؛
ذکاء، ش 32ـ33، ص 21ـ24). این فرمان مدعی شد که ایرانیان باستان خورشید را در صورت فلکیِ اسد به نشانة جایگاه عظیم الشأن ایران انتخاب کردند و نشان شیروخورشید تقریباً سه هزار سال قدمت دارد تا اینکه با آمدن اسلام پرستش خورشید منسوخ شد، اما شاید چون ایران در اقلیم چهارم قرار دارد و خورشید نیز به اقلیم چهارم منسوب است ، نشان شیروخورشید بلاتغییر باقی ماند. از آن پس شیر به صورت مهاجمی شمشیر به دست تصویر شد و بزودی ، نخست در سکه ها و نشانها، با یک تاج همراه شد. اما وجود تنوع در اندازه و موقعیت و رنگ ، برای مدتی طولانی دستیابی به طرحی یکسان را دشوار ساخت (ذکاء، ش 32ـ33، ص 27 به بعد، و شکل 29). اوژن فلاندن پرچم ایران را در 1256/1850 به این صورت وصف کرده است : «پرچمی قرمز رنگ که نشان دولت ایران ، یعنی شیروخورشید را بر خود دارد و دیرکی که در بالای آن دستی قرار دارد که نام علی بر رویش نقش بسته است ». ذکاء تصویر دو پرچم از مهمترین پرچمهای رایج در روزگار قاجار را آورده است ؛
اولی پارچه ای مربع شکل است که نوار بالایی آن سبز و پایینی قرمز است ، زمینة پرچم سفید رنگ است و در مرکز آن یک شیروخورشید قرار دارد. از این پرچم برای ساختمانهای دولتی و یادمانهای سلطنتی ، قلعه ها و بنادر و هرآنچه به دولت و سلطنت مربوط بود استفاده می کردند. پرچم دیگر نیز سه رنگ است و پهنای نوارها مساوی است . شیروخورشید چنان در میان این پرچم جای گرفته که هر سه رنگ را دربرمی گیرد (همان ، ش 34، ص 31ـ32 و تصاویر ص 28ـ29). این پرچم را می توان نخستین پرچم «سه رنگ » ایران دانست . اصل پنجم متمم قانون اساسی 1326ش ، پرچم ایران را «متشکل از سه رنگ (با نوارهایی به پهنا و طول برابر) سبز، سفید و قرمز با نشان یک شیر (شمشیر در دست و در حال حرکت ) و خورشید» تعیین کرد. بعدها، رنگ سبز به عنوان نشان اسلام و خرّمی کشور و صفای روح و باطن ، رنگ سفید نشان صلح و آرامش طلبی و قرمز نشان مشروطیت ایران و دفاع از استقلال و آزادی و شیر نشان شجاعت و استقامت تفسیر شد (همان ، ش 34، ص 39 ـ 40).

در دوران رضاشاه استفاده از این طرح همچنان ادامه یافت ، هرچند شیر معمولاً چهرة واقعیتری به خود گرفت و چهره زنانة خورشید از آن گرفته شد و فقط با شعاعهای نور نشان داده شد. در موارد بسیار، نظیر موقعیتهای نظامی ، نقش تاج پهلوی نیز به نشانهای پرچم اضافه شد. در اصلاح زبان فارسی ، واژه های جاافتاده برای «پرچم » (فارسی : درفش ، عربی : علم ، ترکی : بیرق ) را کنار گذاردند و واژة ترکی پرچم («منگوله ، مو») را برگزیدند (نیز رجوع کنید به نیّر نوری ، 1342ـ1343ش ، ج 2، ص 954) و اعتراضات محققان (برای مثال پورداود، ص 287ـ303) به نتیجه ای نرسید.

ابعاد و شکل دقیق پرچم ایران در 1336ش دوباره تعیین شد (ذکاء، ش 38، ص 23) و تا انقلاب اسلامی ایران بدون تغییر باقی ماند. در این زمان نشان پرچم جای خود را به طرحی شبیه به واژة الله داد ( که مانند لاله سرخی است که از خون شهیدان انقلاب سربرآورده و چهار قسمت آن شبیه به هلال و جزء قائم میانی یادآور شمشیر به نشانة قدرت و ایستادگی ملت مسلمان ایران است و مجموعاً «کلمة توحید» (لااله الاالله ) را تشکیل می دهد ) . همچنین عبارت «الله اکبر» 22 بار در حاشیة پایین نوار سبزرنگ و حاشیة بالای نوار قرمز رنگ تکرار شده است ( که نماد 22 بهمن 1357، روز پیروزی انقلاب است . برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به ایران . مجلس بررسی نهائی قانون اساسی ، ج 1، ص 601ـ 606، 612ـ614، ج 3، ص 1762ـ1766). اکنون در ایران نیز همانند دیگر کشورهای جهان برخی نهادهای دولتی و نظامی پرچمهای خاص دارند ) .


منابع :
(20) ( ایران . مجلس بررسی نهائی قانون اساسی ، صورت مشروح مذاکرات مجلس بررسی نهائی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران ، تهران 1364 ش ) ؛
(21) ابراهیم پورداود، هرمزدنامه ، تهران 1331ش ؛
(22) یحیی ذکاء، «تاریخچة تغییرات و تحوّلات درفش و علامت دولت ایران از آغاز سدة سیزدهم هجری قمری تا امروز»، هنر و مردم ، ش 31 (اردیبهشت 1344)، ش 32ـ33 (خرداد و تیر 1344)، ش 34 (مرداد 1344)، ش 35 (شهریور 1344)، ش 36 (مهر 1344)، ش 38 (آذر 1344)؛
(23) عبدالجلیل قزوینی ، نقض ، چاپ جلال الدین محدث ارموی ، تهران 1358ش ؛
(24) ابوالقاسم فردوسی ، شاهنامة فردوسی ، متن انتقادی ، مسکو 1963ـ1971؛
(25) نصرالله فلسفی ، چند مقالة تاریخی و ادبی : «جنگ چالدران » ، تهران 1342ش ؛
(26) همو، زندگانی شاه عباس اول ، ج 1، تهران 1344ش ، ج 2، تهران 1353ش ؛
(27) ( آرتور امانوئل کریستن سن ، ایران در زمان ساسانیان ، ترجمة رشیدیاسمی ، تهران 1351ش ) ؛
(28) احمد کسروی ، تاریخچة شیروخورشید ، تهران 1335ش ؛
(29) همو، شیخ صفی و تبارش ، تهران 1323ش ؛
(30) ( لارنس لاکهارت ، نادرشاه آخرین کشورگشای آسیا ، ترجمة اسماعیل افشار نادری ، تهران 1377ش ) ؛
مجتبی مینوی ، «منشاء نقش شیروخورشید»، در

(31) Dinshah Irani memorial volume: papers on Zoroastrian and Iranian subjects , contributed by various scholars, Bombay: The Dinshah J. Irani Memorial Fund Committee, 1943;


(32) سعید نفیسی ، تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دورة معاصر ، ج 2، تهران 1334ش ؛
(33) همو، درفش ایران و شیروخورشید ، تهران 1328 ش ؛
(34) حمید نیّر نوری ، «بیرق شیروخورشید»، در ایرانشهر ، تهران : کمیسیون ملی یونسکو در ایران ، 1342ـ1343ش ؛
(35) همو، «ذیلی بر سلسله مقالات : تاریخچة تغییرات و تحوّلات درفش و علامت ایران از آغاز سدة سیزدهم هجری قمری تا امروز»، هنر و مردم ، ش 77ـ 78 (اسفند ـ فروردین 1347ـ 1348)؛
(36) غلامحسین یوسفی ، فرخی سیستانی : بحثی در شرح احوال و روزگار و شعر او ، مشهد 1341 ش ؛


P. Ackerman, "Standards, banners and badges", in Survey of Persian art , ed. A. U. Pope, Tehran 1977, VI, 2766-

(37) 2782;
(38) C. Bartholomae, Zur Kenntnis der mitteliranischen mundarten , VI, Heidelberg 1925;
(39) E. Blochet, Les enluminures des manuscrits orientaux... de la Bibliothةque Nationale , Paris 1926;
(40) H. Busse, "The Revival of Persian kingship under the Buyids", in Islamic civilization 950-1150 , ed. D. S. Richards, Oxford 1973, 47-69;
(41) Jean Chardin, Voyages du chevalier Chardin en Perse, et autres lieux de l'Orient ;
(42) Ruy Gonzؤlez de Clavijo, Embassy to Tamerlane 1403-1406 , tr. G. Le Strange, London 1928;
(43) G. Drouville, Voyage en Perse fait en 1812 et 1813 , 2nd ed., Paris 1825;
(44) L. Dubeux, La Perse , Paris 1841;
(45) Encyclopaedia Iranica , s.v. " ـ Alam va ـ ala ¦ mat. II: The art of metal ـ alams" (by J. W. Allan);
(46) EI 2 , s. vv. " A l-Asad" (by H. Kindermann), "Hila ¦ l. II: In Islamic art" (by R. Ettinghausen), "Saldju ¦ k ¤ ids. VIII: Numismatics" (by R. E. Darley-Doran);
(47) J. Fryer, A new account of east India and Persia... , London 1698;
(48) R. Ghirshman, Persian art: the Parthian and Sassanian dynasties 249 B.C.-A.D. 651 , New York 1962;
(49) M. Grدnert, Der Lخwe in der Literatur der Araber , Prague 1899;
(50) J. Hanway, An historical account of the British trade over the Caspian Sea: with a journal of travels through Russia into Persia... , London 1753;
(51) Thomas Herbert, Travels in Persia 1627- 1629 , ed. and abridged W. Foster, London 1928;
(52) W. Hinz, Altiranische Funde und Forschungen , Berlin 1969;
(53) I A , s.v. "Arslan" (by M. Fuad Kخprدlد);
(54) A.V. Jackson, "Indo-Iranian contributions", Journal of the American Oriental Society , 20 (1899), 56-57;
(55) L. Lockhart, Nadir Shah , London 1938;
(56) John Malalas, Chronographia , ed. L. Dindorf, Bonn 1831;
(57) R. Milstein, "Light, fire and sun in Islamic painting", in Studies in Islamic history and civilization in honour of Professor David Ayalon , ed. M. Sharon, Jerusalem 1986, 533-552;
(58) A. Olearius, Relation du voyage d'Adam Olإarius en Moscovie, Tartarie et Perse , tr. A. de Wicquefort, I, Paris 1659;
(59) W. Ouseley, Travels in various countries of the East: more particularly Persia , London 1819-1823;
(60) A. Papadopoulo, Islam and Muslim art , tr. R. E. Wolf, New York 1979;
(61) Arthur Upham Pope, ed., Survey of Persian art , Tehran 1977;
(62) D.T. Rice and B. Gray, The illustrations of the "World history" of Rash i ¦ d al-D i ¦ n , Edinburgh 1967;
(63) A. Sarkisian, "Le croissant comme emblةme national et religieux en Turquie", Syria , 22 (1941), 66-80;
(64) R. Siegel, Die Flagge , Berlin 1912;
Bertold Spuler, Die Mongolen in Iran , 4th ed., Berlin

(65) 1984;
(66) S. M. Stern, "Ya ـ qu ¦ b the Coppersmith and Persian national sentiment", in Iran and Islam: a volume in honour of Vladimir Minorsky , ed. C. E. Bosworth, Edinburgh 1971, 536-555;
(67) A. B. Tilia, Studies and restorations at Persepolis and other sites of Fa ¦ rs , II, Rome 1978;
(68) N. M. Titley, Persian miniature painting and its influence on the art of Turkey and India , London 1983;
(69) S. C. Welch, A King's book of kings , New York 1976;
(70) S. D. Wright, "Sir John Malcolm and the order of the lion and sun", Iran , 17 (1979), 135-141.

(71) برای صورت کامل منابع رجوع کنید به ایرانیکا ، ذیل "Flags. I: of Persia" .

/ ع . شاپورشهبازی ، تلخیص از ( ایرانیکا ) /

پرچم در جهان اسلام معاصر. سابقة کاربرد پرچم ملی با مفاهیم امروزی آن در اروپا به سدة دوازدهم / هجدهم (علی بابائی و آقایی ، ج 1، ص 266) و در کشورهای اسلامی به سدة سیزدهم / نوزدهم ، بویژه نیمة دوم این سده ، بازمی گردد. استعمار اروپایی که به ظهور و تقویت ملی گرایی در کشورهای اسلامی انجامید در شکل گیری پرچمهای جدید در کشورهای مسلمان تأثیر فراوانی داشت . شکل و ترکیب بندی پرچم هر کشور ــ بویژه رنگهای آن ــ معمولاً از وضع اقلیمی و نمادهای تاریخی ، فرهنگی ، سیاسی و دینی همان کشور الهام می گیرد. طرح اولیة پرچم در برخی از کشورهای مسلمان از سابقة دیرینه ای برخوردار است ، مانند اندونزی که پرچم آن میان سالهای 1200ـ 1475 در امپراتوری ماجاپاهیت به کار می رفته است (خیراندیش و شایان ، ص 53) و یا پرچم کشور اتیوپی که طرح اولیة آن به 1315/1897 بازمی گردد ( > پرچمهای جهان < ، ذیل "Ethiopia" ).

پرچمها گاه به مسائل تاریخی اشاره دارند، چنانکه شباهت پرچم تونس و ترکیه یادگار تسلط عثمانیها بر آن سرزمین است (خیراندیش و شایان ، ص 101). پرچم لبنان نیز زمانی که در قیمومیت فرانسه بود به پرچم این کشور شباهت داشت ، با این تفاوت که در وسط پرچم لبنان درخت سدری نقش بسته بود ( > پرچمهای جهان < ، ذیل "Lebanon" ).

در پی جنبش ملی عرب به رهبری شریف حسین ، حاکم حجاز، در 1334/1916 و اعلام استقلال کشورهای عربی از عثمانی (درویش پور، ص 123ـ124)، شریف حسین پرچمِ جنبش ملی عرب را با چهار رنگ قرمز، سبز، سفید و سیاه برگزید. در 1335/ 1917 مردم فلسطین این پرچم را به عنوان پرچم «جنبش ملی عرب » به رسمیت شناختند و در 1326ش / 1947 حزب بعث آن را نماد آزادی و اتحاد ملت عرب دانست . فلسطینیها در 1327 ش / 1948 در کنفرانس غزه این پرچم را برافراشتند و اتحادیة عرب آن را به عنوان پرچم رسمی فلسطین به رسمیت شناخت . به این ترتیب این رنگها با مضامین دینی و سیاسی به عنوان رنگهای جنبش پان عربیسم شناخته شدند. در این پرچم ، قرمز نماد شریفهای حجاز بود که از نسل پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم بودند (لقب هاشمی اشاره به تبار آنها دارد) این رنگ ، همچنین نشان طغیان در برابر عثمانی نیز شمرده می شد؛
سبز نشان فاطمیان شمال افریقا بود که از این رنگ برای ابراز وفاداری به حضرت علی علیه السلام استفاده می کردند؛
سفید نماد امویان بود؛
سیاه رنگی بود که عباسیان از آن به عنوان نماد عزاداری برای پیامبر و نیز یادآوری واقعة کربلا استفاده می کردند. سه پسر شریف حسین که در اردن ، سوریه و عراق حکم راندند پرچم یادشده را با همان ترکیب و با تغییرات جزئی به کار گرفتند. در پرچم اردن و فلسطین یک ستاره ، در پرچم عراق دو ستاره و در پرچم سوریه سه ستاره اضافه شد ( > پرچمهای جهان < ، ذیل "Palestine" ، "Pan-Arab colours" ).

در پی انقلاب و سرنگونی پادشاهی در مصر در 1332 ش / 1953، «پرچم آزادسازی عرب » شکل گرفت که در آن سه رنگ پان عربیسم یعنی قرمز و سفید و سیاه تفسیری جدید یافت و سیاه نماد گذشتة پر از ظلم و تعدی بیگانگان ، سفید نماد آیندة روشن و قرمز مظهر فداکاریهای خونین برای رهایی از سیاهی و دستیابی به سپیدی تفسیر شد (همان ، ذیل "Pan-Arab colours" ). در 1337 ش / 1958 در جمهوری عربی متحده (شامل سوریه و مصر) نیز پرچم جدیدی شکل یافت که ترکیبی از سه رنگ قرمز و سفید و سیاه با دو ستارة سبز در نوار سفید بود ( > پرچمهای جهان < ، ذیل "Egypt" ).

رنگ پرچمها بیانگر آرمانها و فرهنگ سیاسی کشورها نیز بود، مثلاً رنگ قرمز در پرچم سودان ، کویت ، اتیوپی ، لبنان ، بورکینافاسو، چاد و بنگلادش نشان مبارزه و شهادت در راه آزادی است ( > پرچمهای جهان < ، ذیل نام همین کشورها)، رنگ زرد در مالزی رنگ سلطنتی به شمار می رود ( > مالزی در یک نگاه < ، ص 31) و زمینة آبی در پرچم اتیوپی اشاره به صلح و دموکراسی دارد ( > پرچمهای جهان < ، ذیل "Ethiopia" ). رنگها گاه مفهوم نژادی دارند مانند رنگ سیاه در پرچم کشورهای افریقاییِ اوگاندا و تانزانیا (خیراندیش و شایان ، ص 59، 95).

نماد ستاره در پرچم کشورهای اسلامی کاربرد بسیار داشته است . پرچم شریفهای حجاز دارای ستارة هفت پر بود که نشانة سورة حمد (اولین سورة قرآن با هفت آیه ) است . پرچم آزادسازی عرب ستاره ای پنج پر داشت . در 1341ش /1962 جمهوری عربی یمن (یمن شمالی ) از ستاره ای به نشان اتحاد و استقلال در پرچم خود استفاده کرد. پرچم جمهوری دموکراتیک مردم یمن جنوبی در 1346ش /1967 دارای ستاره ای قرمز بر روی یک مثلث آبی روشن بود که ستاره نماد هدایت مردم برای آزادی ملی و رنگ آبی نماد مردم بود. در 1342 ش / 1963 سوریه و عراق از سه ستاره برای نشان دادن پان عربیسم استفاده کردند.

در 1351 ش / 1972 سوریه و لیبی و مصر فدراسیون جمهوریهای عرب را تشکیل دادند و از علامت قوش به جای ستاره استفاده کردند که نماد قبیلة قریش است . این اتحاد مدتی بیش پایدار نماند و سوریه در 1359 ش / 1980 در پرچم خود از دو ستارة پرچم جمهوری عربی متحده استفاده کرد و لیبی نیز در 1356ش /1977 از یک پرچم یکپارچة سبز برای نشان دادن انقلاب سبز (کشاورزی ) استفاده کرد ( > پرچمهای جهان < ، ذیل "Pan-Arab colours" ).

تحولات سیاسی داخلی و خارجی کشورها مهمترین عامل در تغییر پرچمها بوده است . برای مثال درپی معاهدة میان بحرین و بریتانیا در 1235/1820، نوار سفید عمودی به نشانة ترک مخاصمه و صلح به پرچم بحرین اضافه شد. سپس در 1312ش / 1933 این کشور برای متمایز ساختن پرچم کشور خود از پرچم کشورهای عمان ، دبی و ابوظبی نوار سفید عمود را دندانه دار کرد (همان ، ذیل "Bahrain" ). همچنین در پرچم برونئی ، رنگهای زرد، سفید و سیاه در واقع نماد سلطان و دو وزیر اوست که در 1324/ 1906 قراردادی با بریتانیا امضا کردند ( > برونئی دارالسلام در یک نگاه < ، ص 10).

رویدادهای سیاسی داخلی نیز گاه سبب تغییر پرچم می شود. در میان کشورهای اسلامی پرچم افغانستان به دلیل درگیریهای داخلی و تغییر پی درپی حکومتها بارها تغییر کرده است و نمادهای دینی و سیاسی ، بتناوب ، جایگزین یکدیگر شده اند. قدیمترین پرچم افغانستان دارای نوارهای افقی سبز، سفید و سبز بود. در دورة حکومت امیر عبدالرحمان خان (1297ـ 1319) مسجد، منبر و محراب و دو پرچم و چند تفنگ و شمشیر در اطراف به آن افزوده شد. در 1928، در دورة شاه امان الله (1337ـ1347) پرچم جدید دارای سه نوار عمودی سیاه ، قرمز و سبز و شامل دو بافة گندم ، رشته کوههای طلایی ، یک ستاره و خورشیدی در حال طلوع بود. این پرچم علایم جدیدی را جایگزین نمادهای مذهبی کرد و سه رنگ آن از پرچمهای اروپا پس از انقلاب فرانسه اقتباس شده بود. وقتی افغانستان در پی کودتای محمد داودخان به جمهوری تبدیل شد (1352ـ1357 ش )، در پرچم جدید عقابی که روی سینة آن ترکیبی از محراب و منبر نقش بسته بود، پدیدار شد که نشانة طرح مجدد علایم مذهبی بود. عقاب نماد حاکمیت ملی آن کشور و حلقه ای از خوشة گندم مظهر حرفة بیشتر مردم یعنی کشاورزی بود. پس از انقلاب دموکراتیک افغانستان در 1357ش ، پرچم قرمزی با علامتی طلایی به تقلید از پرچم شوروی سابق اختیار شد. ستارة پنج پر که در بالای علامت قرار داشت ، نماد پنج قوم اصلی این کشور بود و در مرکز علامت واژة خلق نوشته شده بود. با کودتای بَبْرَک کارمل در 1358ش پرچم جدید با همان رنگهای سنتی سیاه ، قرمز و سبز دوباره معمول شد. سیاه مظهر درفش ابومسلم خراسانی ، قرمز نماد پرچم غزنویان و سبز رنگ معمول اسلام بود. در این پرچم علایم کتاب گشوده ، محراب ، منبر، خورشید، ستارة پنج پر و چرخ دنده منقوش بود. در 1371 ش که مبارزان افغان کابل را تصرف کردند و جمهوری اسلامی افغانستان تأسیس شد، از پرچم جدیدی با رنگهای سبز، سفید و سیاه و با مضامین تکبیر و شهادتین استفاده کردند که بعد به آن مسجد با دو پرچم در طرفین و بافه های گندم و دو شمشیر متقاطع اضافه شد. در 1375 ش ، با تصرف کابل به دست طالبان ، پرچم سادة سفیدی انتخاب شد که شهادتین را با رنگ سبز به آن افزودند ( ایرانیکا ، ذیل "Flags. II" )، هرچند هنوز پرچم قبلی به رسمیت شناخته می شود.

فروپاشی نظام کمونیستی وتشکیل جمهوریهای مسلمان نشین آسیای مرکزی باعث طرح پرچمهای جدید گردید. ازبکستان اولین جمهوری آسیای مرکزی بود که پس از کسب استقلال نمادهای کمونیستی را کنار گذاشت و علایم جدیدی را در پرچم خود به کار گرفت ؛
علایمی مانند هلال ماه که هم نماد اسلام تلقی می شود و هم نشان از تولد جدید یک ملت است ( > پرچمهای جهان < ، ذیل "Uzbekistan" ). پرچم جدید آذربایجان نیز همان پرچم جمهوری دموکراتیک آذربایجان در 1297 ش / 1918 است . هشت ستارة آن نماد هشت گروه قوم ترک و آبی روشن نیز رنگ سنتی مخصوص این قوم است (همان ، ذیل "Azerbaijan" ). پرچم قزاقستان نیز در 1370ش / 1991 شکل گرفت (همان ، ذیل "Kazakhstan" ). در 1371ش / 1992 تاجیکستان آخرین جمهوری شوروی سابق بود که پرچم جدیدی اختیار کرد. در گذشته ، پرچمهای تاجیکستان به قیامها و حکومتهای مختلفی که در آسیای مرکزی تشکیل می گردید تعلق داشت ؛
مانند قیام باسماچیان * و جمهوری خلق بخارا که پس از تصرف بخارا به دست ارتش سرخ در 1300ش /1921 تشکیل شد و جمهوری سوسیالیستی شوروی خودمختار تاجیکستان که در 1308 ش / 1929 شکل گرفت . در 1314 ش / 1935، اولین پرچم رسمی تاجیکستان با نشان ستاره و داس و چکش و خورشید با خوشه های جو و ساقه های پنبه و درخت مو تصویب شد ( ایرانیکا ، ذیل «پرچمهای تاجیکستان »). پرچم جدید تاجیکستان همرنگ پرچم ایران است ، که در آن سفید نماد پنبه (محصول عمدة کشاورزی تاجیکستان ) و سبز نماد سایر فرآورده های کشاورزی است ( > پرچمهای جهان < ، ذیل "Tajikistan" ).

در پرچم بوسنی وهرزگوین نقشة این کشور به رنگ زرد نقش شده است . رنگ آبی در این پرچم ، رنگ پرچم اتحادیة اروپاست و ستارگان نماد ترقی و اصلاح و کمال اند (سفارت بوسنی و هرزگوین ، نامة مورخ 20/7/2000 م ).

کاربرد نمادهای دینی در پرچمهای کشورهای اسلامی بسیار موردتوجه بوده است . به کارگیری این گونه نمادها در پرچمهای یهودیان و مسیحیان نیز سابقه دارد ( > دایرة المعارف ورلدبوک < ، ج 7، ص 199). بسیاری از کشورهای اسلامی به اظهار اسلام در پرچم کشورشان تمایل دارند و از نقوشی که با احکام اسلامی مغایرت داشته باشد احتراز می کنند؛
مثلاً نشان پرچم مالی تا 1340ش /1961 کاناگا ، نماد یک انسان سیاه بود، اما از آنجا که استفاده از تصویر انسان نزد مسلمانان معمول نیست ، این علامت حذف شد ( > پرچمهای جهان < ، ذیل "Mali" ). رنگ سبز در بسیاری از پرچمهای کشورهای مسلمان دیده می شود، مثلاً در پرچم جیبوتی سبز نشان مسلمانان و آبی نشان مسیحیانی است که در این کشور زندگی می کنند؛
گاه نیز از رنگهای دیگر به عنوان نماد اسلام استفاده شده است ، مثلاً در پرچم سودان و قَطَر رنگ سفید به این مفهوم است (همان ، ذیل "Djibouti" ، "Sudan" ؛
«علم دولة قطر»، یادداشت مورخ 31/5/79 ارسالی از سفارت قَطَر).

مهمترین نماد دینی در پرچمهای اسلامی هلال ماه و ستاره است که در پرچم بسیاری از کشورهای اسلامی و گاه در پرچمهای خاص مانند پرچم ریاست جمهوری (برای مثال در مالدیو) استفاده شده است ( > پرچمهای جهان < ، ذیل "Maldives" ). این نماد که ، به تعبیری ، متضمن مفهوم صلح و زندگی است ( > دایرة المعارف ورلدبوک < ، همانجا) در گذشته از نمادهای اِعلام پیروزی و ظفر بوده است . در اوایل قرن سیزدهم سلطان سلیم سوم هلال ماه و ستاره را بر زمینه ای قرمز، برای پرچم پادشاهی انتخاب کرد ( د. اسلام ، ج 3، ص 383ـ384). امروز نیز پرچم ترکیه به همین شکل است ، هرچند برخی هلال آن را نماد امپراتوری روم شرقی می دانند که عثمانیها آن را حفظ کردند و بعدها ستاره ای که الهام از مفهوم النجم در قرآن است ، به آن اضافه شد. در پرچم تونس نیز علامت ماه و ستاره در داخل دایره سفیدی قرار دارد که نشانة خورشید است ( > پرچمهای جهان < ، ذیل "Tunisia" ؛
خیراندیش و شایان ، ص 101). امروزه نیز بسیاری از کشورهای مسلمان ، مانند موریتانی و الجزایر و پاکستان و مالزی ، ماه و ستاره را در پرچم خود به کار می برند که ماه اشاره به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه وآله وسلّم دارد که چون ماه بر جهان اسلام پرتو افکند، و ستاره نماد النجم است ( رجوع کنید به خیراندیش و شایان ، ص 264). از طرفی پنج پر ستاره اشاره به پنج ستون دین دارد ( > دایرة المعارف نمادها سال 98 < ،

ذیل "Crescent & five-pointed star symbol" ). ظاهراً از نظر نمادشناسان ترکیب هلال و ستاره نماد بهشت نیز محسوب می شود (سیرلوت ، ذیل "Crescent" ). در پرچم لیبی ، پس از تشکیل دولت لیبی در 1330 ش / 1951، هلال ــ که نماد آغاز ماه قمری در میان مسلمانان است ــ به داستان هجرت پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلم و تعلیم اصول و اخلاق او اشاره دارد و ستاره نشان امید به خداوند و هدف متعالی است ( > پرچمهای جهان < ، ذیل "Libya" ).

از دیگر نمادهای دینی درخت سدر (اَرْز) است که در 1322 ش / 1943 در پرچم لبنان ظاهر شد (خیراندیش و شایان ، ص 196) و اشاره به زیباترین و مشهورترین درخت این سرزمین دارد و نماد پاکی و صلح نیز به شمار می آید ( آمریکانا ، ج 11، ص 357). از نمادهای دیگر دینی ـ اسلامی ، محراب و مسجد در پرچم افغانستان ، خنجر و شمشیر در پرچم عمان و شمشیر در پرچم عربستان است که ظاهراً دلالت بر جهاد در راه اسلام دارد. گاه لوله های توپ یا تفنگ جانشین شمشیرها شده است ( آمریکانا ، ج 11، ص 358؛
ایرانیکا ، ذیل "Flags. II" )، واژه ها و عبارتهای دینی چون الله ، محمد، شهادتین ، تکبیر در پرچم کومور، عربستان و عراق و عبارت «الدائمون المحسنون بالهدی » در پرچم برونئی از صریحترین نمادهای اسلامی اند که در پرچمها به کار رفته اند ( رجوع کنید به > پرچمهای جهان < ، ذیل نام همین کشورها).

بخش دیگری از مفاهیم در پرچمها از وضع اقلیمی و طبیعی و فرهنگی کشور الهام گرفته اند، برای مثال در غالب پرچمهای کشورهای مسلمان افریقا از رنگهای قرمز و سبز و زرد به عنوان رنگهای خاصِ این قاره استفاده شده است . به گفتة سکوتوره ، نخستین رئیس جمهور گینه ، رنگ قرمز نشان مبارزه با استعمارگران و تلاش برای پیشرفت است ؛
رنگ زرد نماد طلای گینه و نشان خورشید و عدالت است ؛
رنگ سبز نشان سرسبزی و خوشبختی در افریقاست ( > پرچمهای جهان < ، ذیل "Chad" ، نیز قس ذیل Faso" "Burkina ، "Ethiopia" ). به این ترتیب برخی رنگها نماد عوامل طبیعی اند، چنانکه رنگ سبز رمز سرسبزی گیاهان و جوانی و نماد فراوانی و کشاورزی است (همان ، ذیل "Sudan", "Nigeria", "Ethiopia", "Djibouti", "Bangladesh" ؛
نیز رجوع کنید به آمریکانا ، ج 11، ص 355ـ356). رنگ آبی نیز گاهی نماد پدیده های طبیعی مانندرود،دریا،آسمان و امید است ( > پرچمهای جهان < ، ذیل "Tanzania", "Gambia", "Djibouti", "Chad" ). رنگ زرد نیز در پرچم چاد نشانه ای از خورشید و ثروتهای زیرزمینی ، در اتیوپی نماد طبیعت غنی ، در گابون رمز خط استوا، در اوگاندا نماد خورشید، در بورکینافاسو نماد توانگری و در پرچم تانزانیا نشان ثروت معدنی است . ستاره های چهارگانة پرچم کومور نیز به چهار جزیرة این کشور اشاره دارد. دایرة نارنجی در پرچم نیجر نماد خورشید و نوار نارنجی آن نماد صحراست (همان ، ذیل نام همین کشورها؛
آمریکانا ، ج 11، ص 355ـ357).

پرچمها گاه نمایانگر آمال و اهداف معنوی یک ملت و آداب و رسوم کهن آنها هستند. پرچم اتیوپی از سه رنگ سبز، زرد و قرمز تشکیل شده است . این رنگها در آثار هنری و فرهنگی این کشور نیز به کار می رود ( آمریکانا ، ج 11، ص 355)، سبز نشان امید، زرد نماد صلح ، طبیعت ، ثروت و عشق ، و قرمز مظهر قدرت و ایمان است ( > پرچمهای جهان < ، ذیل "Ethiopia" ). سبز در پرچم نیجریه به معنای برادری و امید است . سفید در پرچم سودان نشانة خوش بینی و عشق ، در پرچم نیجریه نماد پاکی و امید و در پرچم لبنان مظهر پاکی است (همان ، ذیل "Sudan", "Niger", "Lebanon" ). سفید و سبز در پرچم پاکستان نشان صلح و خوشبختی ، ستارة پنج پر علامت نور و دانش و هلال ماه نشان پیشرفت است ( > پرچم پاکستان < ، ص 4). به طورکلی رنگها و علایم در پرچمها بر مفاهیم متنوع دینی ، سیاسی ، فرهنگی ، تاریخی اشاره دارند و تعیین مرز دقیق میان مفاهیم دینی و سیاسی و تاریخی کاری دشوار است .

در برخی از کشورهای جهان اسلام افزون بر پرچم ملی ، برخی از مناصب مهم کشوری و نهادها نیز پرچم ویژه ای دارند، مانند پرچم پادشاهی ، ریاست جمهوری ، نیروی دریایی و نظامی . همچنین در برخی کشورها اقوام پرچم ویژه ای دارند، مانند ترکمنهای عراق ( > پرچمهای جهان < ، ذیل "Iraq" ). علاوه بر این ، جنبش ها و اتحادیه ها و سازمانهای اسلامی که مهمترین آنها سازمان کنفرانس اسلامی است ، پرچم ویژه ای دارند. پرچم این



سازمان مشتمل است بر تکبیر و بخشی از آیة 103 سورة آل عمران که به وحدت و یکپارچگی فرامی خواند و زمینة آن هلال ماه و چندین ستاره و نقشی است که اشاره به چهار طرف دارد و مجموعاً دین اسلام را به عنوان عامل وحدت جهانی معرفی می کند.


منابع :
(72) علاوه بر کتاب مقدس ؛
(73) رسول خیراندیش و سیاوش شایان ، ریشه یابی نام و پرچم کشورها ، تهران 1370ش ؛
(74) حجت الله درویش پور، بررسی پدیدة ناسیونالیسم در جهان عرب ، تهران 1374ش ؛
(75) غلامرضا علی بابائی و بهمن آقایی ، فرهنگ علوم سیاسی ، تهران 1365ـ 1368 ش ؛


(76) Brunei Darussalam in brief , ed. Mohamed Deli bin Ahmad, Bandar Seri Begawan: Prime Minister's Office, the Information Department, [1997?(;
(77) J. E. Cirlot, A dictionary of symbols , translated from the Spanish by Jack Sage, New York 1983, s.v. "Crescent";
(78) Encyclopaedia Iranica , s.vv. "Flags. II: of Afghanistan", Flags. III: of Tajikistan" (by Habib Borjian);
(79) EI 2 , s.v. "Hila ¦ l. II: in Islamic art" (by R. Ettinghausen);
(80) Encyclopedia Americana , Danbury 1984, s.v. "Flag" (by Whitney Smith);
Flags Of The World (FOTW) . )Homepage(. 19 Aug. 2000. )On- line(. Available: http://fotw.digibel.be/flags;
Malaysia in brief , Kuala Lumpur: Ministry of Foreign Affairs, Information Division, )1997?(;
The Pakistan flag , Islamabad: Ministry of Information & Broadcasting, )n.d.(;
Symbols' 98 encyclopedia (1999). )On-line(. Available: http://www. symbols. com )Nov. 2000], s.v. "Crescent & five-pointed star symbol";
The World book encyclopedia , London 1995, s.v. "Flag".

/ اکرم ارجح /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2695
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست