responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2688

 

پَرتو اصفهانی ، میرزاعلیرضا ، متخلص به پرتو و مشهور به میرزا آقاجان ، شاعر و خوشنویس سدة سیزدهم . وی فرزند آقامحمدعلی لنجانیِ اصفهانی بود (همائی ، ص 81؛ مشار، 1340ـ1344 ش ، ج 4، ستون 560). زادگاه او لنجان (به نوشتة همایی : قریة اشیانِ لنجان ) اصفهان ذکر شده است (اعتماد مقدم ، ص 32؛ اعتمادالسلطنه ، ص 277؛رضاقلی هدایت ، ج 2، بخش 1، ص 173؛ محمود هدایت ، ج 1، ص 245)، ازینرو در برخی منابع ، نام وی «پرتو لنجانی » نیز ذکر شده است (آقابزرگ طهرانی ، ج 9، قسم 3، ص 757؛
مشار، 1351 ش ، ج 2، ستون 2277). تاریخ دقیق ولادت وی معلوم نیست ، اما به قرینة تاریخ وفات و مدت عمرش ( رجوع کنید به ادامة مقاله )،احتمالاً در حدود 1213 به دنیاآمده است .

پرتو در زادگاهش به تحصیل علم و خوشنویسی پرداخت تا اینکه در خوشنویسی استاد و در اصفهان نامدار شد (رضا قلی هدایت ؛
همائی ، همانجاها). وی از استادان خط نسخ و ثلث و رِقاع بود (رضاقلی هدایت ؛
اعتمادالسلطنه ؛
همائی ، همانجاها؛
رفیعی مهرآبادی ، ص 504، پانویس 5) و خط نستعلیق را نیکو می نوشت (اعتماد مقدم ، همانجا). از جمله استادان وی در خوشنویسی ، آقا زین العابدین اصفهانی ملقب به اشرف الکتّاب بود (دربارة او رجوع کنید به بیانی ، ج 4،ص 1071) اما شیوة پرتو با او تفاوت داشت و سبک پرتو ترکیبی بود از سبک اشرف و آقاغلامعلی اصفهانی (دربارة او رجوع کنید به همان ، ج 4، ص 1126ـ 1127)، هر دو از استادان خط نسخ در ایران . پرتو شاگردان بسیاری نیز تربیت کرد. وی در یک بیت شعر به کثرت آنان اشاره کرده است ، از جمله به میرزا غلامعلی ثانی (همان ، ج 4، ص 1126)، سیدعلی اکبر زواره ای ، ملاّ محمدتقی و ملاّ باقر (همائی ، همانجا).

پرتو در مدرسة نوریّة اصفهان حجره داشت و چندی در آنجا ساکن بود و کتابت می کرد و شاگردانش هفته ای دو روز به آنجا می رفتند، و غالباً حجرة او مجمع شاعران و هنرمندان اصفهان بود (رفیعی مهرآبادی ، ص 503؛
همائی ، ص 81 ـ82).

وی با برخی از صاحب قَلَمان معاصر خود مصاحبت داشت ، از جمله با رضاقلی خان هدایت ، مؤلف مجمع الفصحا (رضاقلی هدایت ، همانجا) و عبدالمحمدخان ایرانی اصفهانی ، مدیرروزنامة چهره نما درمصر (ایرانی اصفهانی ، ص 41ـ42، 46).

پرتو در اواخر زندگی ، در تهران در دربار ناصرالدین شاه قاجار (حک : 1264ـ1313) بسیار محترم می زیست و خوشنویس مخصوص شاه بود (راهجیری ، ج 1، ص 59). وی در مراکز ادبی عصر خود، دارای مقام و رتبه بوده است (ایرانی اصفهانی ، همانجا) و در منابع ، شعر و خطّ و حُسنِ خُلق پرتو را ستوده اند ( رجوع کنید به اعتمادالسلطنه ، ص 277،291؛
دیوان بیگی ، ج 1، ص 313؛
رضاقلی هدایت ، همانجا؛
پرتو اصفهانی ، مقدمة فروغی ، ص 1).

به نوشتة برخی ، وی پس از نود سال عمر، در 1303 در اصفهان درگذشت (پرتو اصفهانی ، مقدمة فروغی ، ص 3؛
همائی ، دیوان بیگی ، همانجاها). اعتمادالسلطنه در المآثر والا´ثار از «میرزا علی رضا»، خطاط مشهور قلم نسخ و متخلص به پرتو که هنگام تألیف کتاب در 1306 زنده بوده (ص 277)، و نیز از «میرزا آقاجان »، استاد خط نسخ و متخلص به پرتو که پیش از تألیف کتاب درگذشته بوده (ص 291) نام برده است . ایرج افشار در فهرست نامهای اشخاصِ کتاب مذکور ( رجوع کنید به چهل سال تاریخ ایران در دورة پادشاهی ناصرالدین شاه ، ج 3، ص 923) و آقابزرگ طهرانی (ج 9، قسم 1، ص 157)، احتمال داده اند که هر دو تن یکی باشند. آقابزرگ طهرانی وفات او را در 1304 دانسته است (ج 9، قسم 3، ص 757). به نوشتة علی راهجیری (همانجا) او پس از 1305 درگذشته است . اما چون محمدحسین فروغی ، در رجب 1304 بر دیوان پرتو مقدمه نوشته و ذکر کرده است که پرتو نود سال عمر کرد ( رجوع کنید به پرتو اصفهانی ، همانجا)، پرتو باید پیش از رجب 1304 درگذشته باشد.

دیوان اشعار پرتو مشتمل است بر غزل ، قطعه ، قصیده ، رباعی ، مثنوی و مسمط . مضامین شعر او مدح (مدح پیامبراکرم ، امام علی و امام حسین علیهماالسلام و حضرت زینب سلام الله علیها)، مرثیه (در واقعة کربلا و رثای امام حسین علیه السلام )، پند و اندرز، شکایت از روزگار، مفاهیم عاشقانه و عارفانه است . وی در سرودن مادّه تاریخ نیز مهارت داشته ، برخی از آنها با ذکر مناسبتشان در کتاب موادالتواریخ (نخجوانی ، ص 399، 550) نقل شده است . وی قصیده ای دارد در مدح رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم با ردیف «محمد» به مطلعِ «خیمه به عالَم چوزد جلال محمد/ گشت جهان روشن از جمال محمد» که یادآور قصیدة سعدی است به مطلعِ «ماه فرومانده از جمال محمد/ سرو نباشد به اعتدال محمد» (سعدی ، ص 694). برخی اشعار او نیز به غزلیات حافظ شباهت دارد، از جمله غزلی به مطلع «دوش از آتشِ مِی چهره برافروخته بود/ شعله خویی که بسی خرمن دل سوخته بود» (قس غزل حافظ با مطلعِ «دوش می آمد و رخساره برافروخته بود/ تا کجا باز دل غمزده ای سوخته بود»، ص 283). دیوان پرتو را میرزا حسینخان انصاری ، متخلص به ثمر، گرد آورد و در انتهای آن اشعار خود را

بر آن افزود (پرتو اصفهانی ، مقدمة فروغی ، ص 2). این دیوان در 1305 در تهران با مقدمة محمدحسین فروغی ، همراه دیوان ثمراصفهانی ، در یک مجلد چاپ سنگی شده است . نسخه ای از این کتاب کمیاب ، در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران موجود است .

پرتو به دستور فرهاد میرزا معتمدالدوله (1233ـ1305)، پسر عباس میرزا، در 1297 «قرآن مجید» را به خط نسخ نوشت که در کتابخانه و موزة ملی ملک (ش 4) موجود، و جزو نسخه های نفیس است . این قرآن تذهیب شده ، 229 برگ و هر برگِ آن 19 سطر دارد. نام پرتو در کتاب فهرستِ قرآنهای خطی کتابخانة سلطنتی (آتابای ، ص ط ) جزو کاتبان و مُذَهِّبان آمده است . در این کتابخانه ، قرآنی به خط وی برای ناصرالدین شاه (تاریخ کتابت : 1277) به خط نسخ موجود بوده (بیانی ، ج 4، ص 1118) که آن را با 150 قرآن دیگر (از جمله قرآنی به خط پرتو که اکنون در کتابخانه و موزة ملک است ) به نام «گنجینة قرآن » در موزة ایران باستان به نمایش گذارده بوده اند و جلال الدین همائی آن را دیده بوده است (ص 82).

وی علاوه بر قرآن کریم ، کتاب دعا و دیگر کتب را نیز برای بزرگان به خط خوش می نوشت و در این کار شهرت داشت (رضاقلی هدایت ، ج 2، بخش 1، ص 173؛
دیوان بیگی ، همانجا)، از جمله کتابت «دعای کمیل » به نسخ در 1266 در تهران (بیانی ، ج 4، ص 1118ـ1119) و قطعه ای به خط نسخ (کتابت در 1205؛
برای آگاهی از دیگر آثار خوشنویسی او رجوع کنید به همان ، ج 4، ص 1072، 1118).

در کتیبة بالای در ورودی مسجد صفا در اصفهان نیز ماده تاریخ بنای مسجد، سرودة پرتو و به خط خود او (نستعلیق ) نوشته شده است (رفیعی مهرآبادی ، ص 711ـ712؛
هنرفر، ص 793).


منابع :
(1) بدری آتابای ، فهرست قرآنهای خطی کتابخانة سلطنتی ، تهران 1351 ش ؛
(2) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت 1403/1983؛
(3) محمدحسن بن علی اعتماد السلطنه ، المآثروالا´ثار ، در چهل سال تاریخ ایران ، چاپ ایرج افشار، ج 1، تهران 1363 ش ؛
(4) طلعت اعتماد مقدم ، تذکرة طلعت : مجموعة نغمه های پراکنده ، تهران 1339 ش ؛
(5) عبدالمحمد ایرانی اصفهانی ، «در اطراف شعرای معاصر»، مجلة ارمغان ، سال 14، ش 1 (فروردین 1312)؛
(6) مهدی بیانی ، احوال و آثار خوشنویسان ، تهران 1363 ش ؛
(7) علیرضا پرتو اصفهانی ، دیوان ، تهران 1305؛
(8) چهل سال تاریخ ایران در دورة پادشاهی ناصرالدین شاه ، ج 3 : فهرستهای چندگانة تاریخی ، جغرافیائی و مدنی ، استخراج و تنظیم ایرج افشار، تهران 1368ش ؛
(9) شمس الدین محمد حافظ ، دیوان ، چاپ هوشنگ ابتهاج ، تهران 1376 ش ؛
(10) احمدعلی دیوان بیگی ، حدیقة الشعراء ، چاپ عبدالحسین نوائی ، تهران 1364ـ1366 ش ؛
(11) علی راهجیری ، تذکرة خوشنویسان معاصر ، ج 1، تهران 1364 ش ؛
(12) ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی ، آثار ملی اصفهان ، تهران 1352 ش ؛
(13) مصلح بن عبدالله سعدی ، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی ، چاپ مظاهر مصفا، تهران 1340 ش ؛
(14) خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی ، تهران 1350ـ 1355 ش ؛
(15) همو، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی ، تهران 1340ـ1344 ش ؛
(16) احمد منزوی ، فهرست نسخه های خطی فارسی ، تهران 1348ـ1353 ش ؛
(17) حسین نخجوانی ، موادالتواریخ ، تهران 1343 ش ؛
(18) رضا قلی بن محمدهادی هدایت ، مجمع الفصحا ، چاپ مظاهر مصفا، تهران 1336ـ1340 ش ؛
(19) محمود هدایت ، گلزار جاویدان ، ج 1، تهران 1353 ش ؛
(20) جلال الدین همائی ، تاریخ اصفهان ، ج 1، هنر و هنرمندان ، چاپ ماهدخت بانو همایی ، تهران 1375 ش ؛
(21) لطف الله هنرفر، گنجینة آثار تاریخی اصفهان ، اصفهان 1344 ش .

/ سیاره مهین فر /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2688
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست