پانی پت ، شهری در شمال هند. در َ24 ْ29 عرض شمالی و َ58 ْ76 طول شرقی ، واقع در 86 کیلومتری شمال دهلی . پانی پت همچنین نام جنوبی ترین «تحصیل * » در ناحیة کَرنال است که در روزگار هندِ بریتانیا، ایالت پنجاب * بود، اما از 1326ش / 1947 در بخش شرقی یا هندی ایالتِ تقسیم شدة پنجاب سابق قرار گرفت و در حال حاضر در ایالت هاریانای اتحادیة هند جای دارد.

در سه واقعه ، سرنوشت هندوستان در دشت پانی پت رقم خورد: در 932، هنگامی که ظهیرالدین بابر * ، بَرلاس ترک و «ابراهیم لودی * » را شکست داد؛ در 964 زمانی که اکبرشاه * نیروهای هیمو را درهم شکست ؛ و سرانجام در 1174 هنگامی که «مراتهه * ها از «احمدشاه دُرّانی * » شکست خوردند. سبب اصلی این وقایع ، عامل جغرافیایی همراه با انحطاط داخلی و ضعف دفاع مرزی بوده است . مسیر مهاجمان از حاشیة سوق الجیشی افغانستان آغاز می شد و از گردنه های سهل العبوری چون خیبر، کُرَّم ، توچی و گومل می گذشت و به دشتهای پنجاب می رسید؛ زیرا رود سند هیچگاه مانعی بر سر راه یک فرمانده متهور نبوده است . امرای مهاجم که از سوی جنوب با بیابانهای راجپوتانا روبرو بودند، ناگزیر از طریق گلوگاه باریک میان انتهای شمالی ـ شرقی بیابان و دامنة هیمالایا به دره های گَنگ و جَمنا وارد شدند.

پانی پت ، به دلیل این موقعیت سوق الجیشی ، همواره واجد اهمیت بوده و در مهابهاراتا و منابع تاریخی سلطان نشین دهلی از آن یاد شده است . بابر در نخستین جنگ پنجاب در 8 رجب 932، ابراهیم بن سِکندر لودی را شکست داد و به قتل رساند. محققان گذشته ، علت موفقیت او را استفادة گسترده از توپ دانسته اند. در بابرنامه از وجود هفتصد ارابه یاد شده است (ص 463 به بعد، بویژه ص 468ـ469، یادداشت ش 3)؛
اما این ارابه ها باید برای حمل و نقل بار بوده باشند، نه حمل سلاح . بابر قطعاً تعداد نامشخصی توپ به همراه داشته است و استاد علی قلی ، رئیس توپچیان او، در عملیات نظامی توپهای «فرنگی »، «ضربزن » و «دغ » را به هم بسته بود ( رجوع کنید به باروت * ، قسمت 5، در هند). این نبرد، سرنوشت سلسلة لودی ( رجوع کنید به لودیان * ) را رقم زد، اما مخالفت سرسختانه تر با بابر در سال بعد و در نبرد خانوآ بروز کرد. بابر در این نبرد راجپوت رانا سانگای ، فرمانروای میوار * ، را مغلوب کرد و به حیات میوار به عنوان یک سلطان نشین مستقل خاتمه داد ( رجوع کنید به بابر ، ص 558 ـ 575).

دومین نبرد پانی پت در دوم محرم 964 روی داد، و آن زمانی بود که اکبر پس از به قدرت رسیدن ، هیمو، وزیر شورشی هندو را که عنوان راجا وِکرامادیتیا ( بکرماجیت ) را به دست آورده بود، شکست داد. این پیروزی نخستین گام مهم اکبر در تأسیس حکومت مغول بود.

سومین نبرد پانی پت در 7 جمادی الثانیة 1174 روی داد که در آن احمدشاه دُرّانی ، امیر افغانی قندهار، مراتهه ها را که دهلی را اشغال کرده بودند عقب راند. هر چند احمدشاه کمی پس از این واقعه به افغانستان بازگشت و اقتدار مراتهه ها دوباره اعاده شد، این نبرد تأثیرات درازمدتی بر حفظ دولت اسلامی نظام در حیدرآباد داشت و به بریتانیا امکان داد که موقعیت خود را در بنگال تحکیم کند.

شهر امروزی پانی پت هنوز برج و باروی خود و دیواری با پانزده دروازه را حفظ کرده است . در میان یادمانهای آن ، ویرانه های مسجدی در کابلی باغ وجود دارد که برای بزرگداشت یاد نخستین جنگ پانی پت ساخته شده است .

---

منابع :
(1) علی محمدخان بهادر، مرآة احمدی ، نسخة خطی کتابخانة دیوان هند، ش 3598، گ 583 ـ584؛
(2) نگارنامة هند ، اُرمه 1896؛


(3) Abu'l Fad â ¤ ـ Alla ¦ m ¦ â , Akbar-na ¦ ma , tr. H. Beveridge, Calcutta 1897-1921, é , 58ff.;
(4) Ba ¦ bur, Emperor of India, Ba ¦ bur-na ¦ ma , English tr. A. S. Beveridge, é , London 1921;
(5) Hari Ram Gupta, The Marathas and Panipat , Delhi 1961;
(6) Haryana district gazetteers. Karnal , Chandigarh 1976, 513-516;
(7) Imperial gazetteer of India 2 , XIX, 397-398;
(8) Selections from the Peshwa's Daftar, letters and dispatches relating to the Battle of Panipat, 1747-1761, 1930.

/ ک . کالین دیویس و ک . ا. بازورث ( د. اسلام ) /