responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 263

 

باغی (1) ، در اصطلاح فرشبافی ایران ، طرحی که در آن نقش خیالی و نمادین بهار و بهشت به صورت باغی با صفا و پرگل و گیاه ، با پرندگان خوش نقش و نگار و جانوران بالدار و شگفت آفرینش کشیده می شود. این نقش را می توان بازتابی از اشتیاق و گرایش به گل و سبزه و گیاه در هوای گرم و خشک فلات ایران نیز تلقی کرد. قالی تاریخی و مشهور بهارستان یا بهارخسرو، چنانکه از نامش برمی آید، همین نقش را داشته و گواه خوبی بر قدمت آن است . در طبری ، در فصل گشایش مداین ، دربارة این فرش آمده است : «اندر خزینه فرشی بود یک بساط ، سیصد رش بالا اندر شصت رش پهنا، و آن را فرش زمستانی خواندندی و مَلِکان عجم آن را اندر زمستان باز کردندی و بر وی نشستندی بدان وقت که اندر جهان سبزی و شکوفه نماندی ... چنانکه چون بنگریستندی پنداشتندی که مَبْقَله ( سبزه زار ) است یا کشتزاری و اندر آن همة گوهرها اندر نشانده به رنگ ( هرچه ) اندر همة جهان اسپرغم است و شکوفه » (بلعمی ، ج 1، ص 466؛ رجوع کنید به طبری ، سلسلة اوّل ، ص 2452). شاید «غالی و پرنون » یا «قالی پرنون » در یکی از ابیات منسوب به رودکی (رجوع کنید به دهخدا، ذیل «پرنون ») نیز اشاره ای به همین طرح باشد.

طرح باغی در دورة صفویه رواج خاص یافت . امروزه از قالیهای موجود با این طرح ، تعداد کمی به قرن یازدهم (یا اندکی پیش از آن ) و بقیه به قرن دوازدهم و اوایل قرن سیزدهم متعلق اند. این قالیها شهرت جهانی دارند و در موزه های مختلف جهان چون ویکتوریا و آلبرت در لندن ، هنرهای زیبا در وین ، پنسیلوانیای امریکا، جیپورِ هند، کراکوی لهستان ، هنرهای تزیینی در پاریس ، ملی ایران و فرش ایران در تهران ، آستان قدس رضوی در مشهد و مجموعه های خصوصی نگهداری می شوند.

در اکثر طرحهای باغی دو محور اصلی به صورت دو جوی آب ،در برخورد با هم زمینة قالی را چهاربخش کرده است ، که خود طرحی کهن و اساس هندسی طرح ریزی باغهای ایرانی است و از اندیشه های قدیم مردم آسیا سرچشمه گرفته است . براساس این اندیشه ، عالم وجود به چهاربخش تقسیم می شده و چهار رودخانة بزرگ آنها را از هم جدا می کرده است (رجوع کنید به باغ * ) و این ، بطلان نظر کارشناسانی چون سیسیل ادواردز را ثابت می کند که نقشهای قالی ایران را دارای پیام و مفهوم خاص و نمادین نمی دانند.

در قالی باغی موجود در موزة پنسیلوانیا، قسمتهای چهارگانة باغ با نهر از هم جدا شده و در هر قسمت ، نقشهایی از درخت و گل دیده می شود. نمونة موجود در موزة جیپور هند در اوایل قرن یازدهم یا اندکی پیش از آن ، در حومة اصفهان بافته شده و ملهم از باغهای زمان شاه عباس است (رجوع کنید به باغ * ). این قالی زربفت ، که از آنِ مقبرة شیخ صفی الدین اردبیلی بوده و به عنوان تحفه ای نفیس به کاخ عنبر مهاراجة جیپور آورده شده است ، دارای نقش گلهای رنگین ،نهرهایی با ماهیان شناور و پرندگانی نشسته بر شاخ درختان یا در حال پرواز است (ویلبر، ص 40ـ42) و در حاشیة آن کتیبه ای با مطلع غزلی از حافظ : «می خواه و گل افشان کن از دهر چه می جویی »، بافته شده است . قالی موجود در موزة هنرهای تزیینی پاریس نیمة فرشی است دارای طرح باغ و ترنج و نقشهای ریزتر از معمول و نیمة دیگر آن در کلیسای کراکوی لهستان نگهداری می شود (ویلسن ، ص 190ـ191). رنگ زمینة آن نخودی و نقش آن ترنجی با دو کلاله در هر دو سو و باغی پرگل و پرنده و درخت و حیوان است با حاشیه ای ارغوانی و به اندازة 10ر4*35ر2 متر. فرش باغی روستایی موجود در موزة وین شاید قدیمیترین قالی با نقش باغ باشد که به نظر پوپ ، محل بافت آن هریس در شمال غربی ایران بوده است . نهرهای پر از ماهی آن را به شش بخش تقسیم کرده است . در محوطه های بزرگتر، اردکها در کمین ماهیها هستند و هر بخش دارای ترنجی است که با اشکال پرنده ، آهو و درختهای گلدار زینت یافته است .

دو قالی موجود در موزة ملی ایران یکی با زمینة فیروزه ای مایل به سبز و نقش درختان سرو و بوته های گل ، از مجموع قالیهای متعلق به مقبرة شاه عباس و کار استاد نعمت اللّه جوشقانی است که نامش در بافت قالی آمده است و دیگری از مقبرة شیخ صفی الدین اردبیلی ، ابریشمی با زمینة نخودی روشن و به اندازة 27ر2*62ر1 متر است .

امروزه بافت قالی با نقش باغی از رواج افتاده و نمونه های قدیم آن کمیاب شده است .


منابع :
(1) حسن آذرپاد، فضل اللّه حشمتی رضوی ، فرشنامة ایران ، تهران 1372ش ؛
(2) محمدبن محمدبلعمی ، تاریخنامة طبری ،چاپ محمد روشن ، تهران 1366 ش ؛
(3) علیرضا حیدری ، «قالیبافی در ایران »، سخن ، دورة دهم ، ش 4 (تیر 1338)، ص 353؛
(4) علی اکبر دهخدا، لغت نامه ، 1325ـ 1346 ش ؛
(5) محمدبن جریر طبری ، تاریخ الرسل و الملوک ، چاپ دخویه ، لیدن 1879ـ1896، چاپ افست ، تهران 1965؛
(6) ارنست کونل ، هنر اسلامی ، ترجمة هوشنگ طاهری ، تهران 1355 ش ، ص 192؛
(7) دونالد نیوتن ویلبر، باغهای ایران و کوشکهای آن ، ترجمة مهین دخت صبا، تهران 1348 ش ؛
(8) ج . کریستی ویلسون ، تاریخ صنایع ایران ، ترجمة عبداللّه فریار، تهران 1366 ش .

/ فضل اللّه حشمتی رضوی /



تصاویر این مدخل:
طرح باغی اصفهان منبع:مجنونی ها
طرح باغ گل کرمانی و طرح باغ ارم تبریزی منبع : فرش ایران

نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 263
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست