پاکدشت ، شهرستان و شهری در استان تهران .

1) شهرستان پاکدشت (پلشت سابق ؛ جمعیت طبق سرشماری 1375 ش ، 834 ، 164 تن ). از شمال به شهرستان تهران ، از مشرق به شهرستان دماوند و شهرستان گرمسار (استان سمنان ) از جنوب به شهرستان ورامین و از مغرب به شهرستان ری محدود و مشتمل است بر دو بخش مرکزی و شریف آباد، شش دهستان و شهر پاکدشت . مهمترین کوههای آن پارچین (ارتفاع : ح 1408 متر)، ارتفاعات قره آغاج ، کوه جِلویک (ارتفاع : ح 1707 متر) و کوه دوگوش (ارتفاع : ح 1463 متر) است (سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران ، ج 38، ص 57 ـ 58). رود جاجرود و رودهای فصلی لات حیدربک و علی خراط در آن جریان دارند. این شهرستان در زمینهای آبرفتی جنوب رشته کوههای البرز مرکزی قرار گرفته است . قسمت جنوبی آن در دشت واقع شده و در بخش شمالی آن کوههای کم ارتفاع و پست قرار دارد (همان ، ص 57؛ استانداری تهران . حوزة معاونت سیاسی و امنیتی ، ص 11). آب وهوای آن زیرتأثیر ناحیة کویری قم وناحیة دماوند، خشک و نیمه خشک است (جمالپور، ص 2). از گیا، بادام کوهی ، خاکشیر، گل خطمی ، درمنه ، کنگر و شنگ و از زیا، گرگ ، گراز، روباه ، شغال ، خرگوش ، و از پرندگان کبک در آن یافت می شود. اهالی عمدتاً به زراعت ، دامداری (سنتی و صنعتی ، پرورش گاو و گوسفند و شتر)، پرورش زنبور و ماهی و گل ، و فعالیتهای صنعتی اشتغال دارند. آب آشامیدنی و کشاورزی از رود، چاه عمیق و نیمه عمیق ، قنات و سدّ تأمین می شود. محصولات عمدة آن گندم ، جو، پنبه ، ذرت ، یونجه ، تره بار، حبوبات و انگور و انار است .

سدّ ماملو، در شمال روستای حمامک ، و سدّ خاکی سرخه حصار در این شهرستان احداث شده و عملیات اجرایی سدّ خاکی چنداب در چنداب جدید آغاز شده است (استانداری تهران . حوزة معاونت سیاسی و امنیتی ، ص 14). شهرستان دارای سیزده معدن شن و ماسة فعال است . در شمال آبادی توچال معدن سنگ گچ و در جنوب آن معدن سنگ آهک بهره برداری می شود. از واحدهای صنعتی آن می توان از کارخانه های تولیدی صنایع نظامی پارچین ، صنایع رادیاتورسازی ، ساخت موتورسیکلت ، سرامیک ، کاشی ، کارخانة آسفالت و آجرپزی نام برد. این شهرستان سکونتگاه ایل هداوند، طوایف کردبچه ، سیلسیور، نجفی عرب و اقوام پازوکی و بوربور است (سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح ، ج 38، ص 58؛ استانداری تهران . حوزة معاونت سیاسی و امنیتی ، ص 17ـ 18، 21).

در تقسیمات اداری و سیاسی 1329 ش پاکدشت که پَلَشت نامیده می شد، جزو آبادیهای دهستان بهنام پازوکی بخش ورامین (از شهرستان تهران ) بود (امینی ، ص 168). در تقسیمات 1355 ش پلشت یکی از بخشهای شهرستان ورامین ، از استان مرکزی ، مشتمل بر دو دهستان بهنام سوختة شمالی و بهنام پازوکی شمالی بود. در 1366 ش نام این بخش به پاکدشت تغییر یافت (سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح ، ج 38، ص 57). در تقسیمات 1371 ش دهستان فیلستان در بخش پاکدشت ضبط شده است . بخش پاکدشت در 1376 ش به شهرستان تبدیل شد (ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی ، 1376 ش ، ص 15؛ همو، 1378 ش ، ص 16). در 1375 ش از کل جمعیت شهرستان حدود 30% شهرنشین و بقیه روستانشین بوده اند.

آثار باستانی و تاریخی شهرستان عبارت اند از: ویرانة آتشکده هایی متعلق به دورة هخامنشیان در دهستان

فیلستان ، امامزاده چهل خاتون در آبادی جمال آباد (به گفتة محمدحسن خان تاج بخش ، آقامحمدخان قاجار در 1193 در این آبادی تاجگذاری کرد)، امامزاده جزه پوش / سبزه پوش در آبادی آفرین ، و امامزاده حمزه رضا و کاروانسرایی قدیمی در آبادی خاتون آباد. آبادیهای خسرو توچال و جیتو، متعلق به حدود پانصد سال پیش ، ظاهراً محل تبعید بسیاری از خوانین و سرکشان حکومتهای افشاریه و زندیه بوده است . یخچال قدیمی پیرداغلان نیز در این شهرستان قرار دارد (وزیری ، ص 53؛ استانداری تهران . حوزة معاونت سیاسی و امنیتی ، ص 11ـ12؛ زنده دل ، ص 160؛ سازمان جغرافیائی نیروهای مسلّح ، ج 38، ذیل آبادیهای «آفرین »، «خاتون آباد»، «جمال آباد»).

2) شهر پاکدشت (جمعیت طبق سرشماری 1375 ش ، 220 ، 49 تن ). در ارتفاع حدود 1020 متری ، در 25 کیلومتری شمال ورامین واقع است . کوه پارچین در شمال شرقی آن قرار گرفته است . حداکثر دمای آن به ْ42 و حداقل آن به ْ9- می رسد. میانگین بارش سالانة آن حدود 200 میلیمتر است .

شهر از طریق جادة اصلی تهران ـ مشهد با تهران (در حدود 25 کیلومتری شمال غربی ) و از همین طریق با ایوانکی (در 40 کیلومتری جنوب شرقی ) و شهر گرمسار (در 71 کیلومتری جنوب شرقی ) ارتباط دارد. مؤسسة آموزش عالی ابوریحان بیرونی در این شهر دایر است (سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح ، ج 38، ص 60؛ استانداری تهران . حوزة معاونت سیاسی و امنیتی ، ص 20).

پاکدشت در گذشته روستایی بود که به سبب داشتن باتلاق ، آلودگی و نیز شیوع بیماری مالاریا، پَلشت (به معنای پلید، مردار) خوانده می شد (وزیری ، ص 67).ظاهراً نخستین بار، ناصرالدین شاه در سفرنامه اش از پلشتِ پازوکیها که متعلق به محمدحسین ارباب بوده یاد کرده است (ص 225). در 1328 ش رزم آرا نام آن را پل دشت هم ضبط کرده است (ج 1، ص 42). آبادی پلشت مرکز عملیات بنگاه خاور نزدیک بود و در 1331 ش به منظور تربیت مأموران بهداشت ، با همکاری این بنگاه و دولت ایران آموزشگاه بهسازی در آن تأسیس شد. براساس گزارش بنگاه در 1337 ش /1958، این آموزشگاه در خاورمیانه و خاور دور شهرت بسزایی کسب کرد ( دایرة المعارف فارسی ، ج 1، ذیل «پلشت »).

آبادی پلشت در 1366 ش به پاکدشت تغییر نام یافت و در 1370 ش به شهر تبدیل شد (ایران . وزارت کشور. 1378 ش ، ص 16؛ سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح ، ج 38، ص 57).

---

منابع :
(1) استانداری تهران . حوزة معاونت سیاسی و امنیتی . دفتر امور اجتماعی ، نگاهی به اقلیم شناسی استان تهران ، تهران 1376 ش ؛
(2) محمد امینی ، تاریخ اجتماعی ورامین در دورة قاجاریه ، ( بی جا ) ، 1368 ش ؛
(3) ایران . وزارت کشور، تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران ، تهران 1355 ش ؛
(4) ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی . دفتر تقسیمات کشوری ، سازمان تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران ، تهران 1371 ش ؛
(5) همو، سازمان تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران ، تهران 1376 ش ؛
(6) همو، نشریة تاریخ تأسیس دار: ( تقسیمات کشوری 1378 ) ، تهران 1378 ش ؛
(7) بیتا جمالپور، سیمای اقتصادی و اجتماعی شهرستان پاکدشت ( سال 1375 )، تهران : سازمان برنامه و بودجة استان تهران ، 1376 ش ؛
(8) دایرة المعارف فارسی ، به سرپرستی غلامحسین مصاحب ، تهران 1345ـ1374 ش ؛
(9) حسینعلی رزم آرا، فرهنگ جغرافیائی ایران ( آبادیها )، ج 1: استان مرکزی ، تهران 1355 ش ، 1328 ش ؛
(10) حسن زنده دل ، استان تهران ، تهران : نشر ایرانگردان ، 1376 ش ؛
(11) سازمان برنامه و بودجة استان تهران . معاونت آمار و اطلاعات ، آمارنامة استان تهران 1377 ، تهران 1378 ش ؛
(12) سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران ، فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 38 : تهران ، تهران 1370 ش ؛
(13) مرکز آمار ایران ، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: نتایج تفصیلی کل کشور ، تهران 1376 ش ؛
(14) ناصرالدین قاجار، شاه ایران ، سفرنامة دوّم خراسان ، تهران 1363 ش ؛
(15) نقشة راههای ایران ، تهران : سازمان نقشه برداری کشور، 1377 ش ؛
(16) سعید وزیری ، تاریخ ورامین ، ورامین 1358 ش .

/ صنوبر منصوری /