responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 260

 

باغِض ُالخَلّ (بَغض الخلّ/ حجرالخلّ) ، سنگ سرکه گریز. این نام تنها براساس مشاهدات ظاهری قدما از واکنش این سنگ ، یعنی جنب و جوش شدید به هنگام قرارگرفتن در سرکه ، بر آن گذاشته شده است (نصیرالدین طوسی ، ص 146). نویسندگان آثار طبیعی ، در وصف این سنگ اغراق کرده و واکنش آن را به گریزان بودن از سرکه و گاه برعکس ، به علاقة آمیزش با آن تعبیر کرده اند. به نوشتة طوسی (ص 143) سنگی در مصر وجود دارد که هر گاه در سرکه قرار گیرد، بیرون می جهد. حمداللّه مستوفی (ص 80) از سنگ موسوم به بغض الخلّ، با همان خاصیت ، یاد کرده است . جمالی یزدی نیز ضمن تشریح نوعی صدف ، می گوید که درون بعضی از آنها سنگی وجود دارد که هرگاه در سرکه جای گیرد، به جنبش درمی آید (ص 191) و در جای دیگر می گوید که چون آن را در سرکه نهند، از آن دور شده بیرون می جهد (ص 198).

از اشارة او، یک بار به حرکت سنگ و بار دیگر به خروج آن از درون سرکه ، که جملة قدما هم بر قول دوم تصریح کرده اند (ابوحاتم اسفزاری ، ص 71ـ72؛ نصیرالدین طوسی ، ص 146؛ کاشانی ، ص 165؛ محمدبن منصور، ص 267)، چنین استنباط می شود که قدرت اسیدی سرکة به کار رفته زیاد بوده و در نتیجه واکنش شدیدی می داده است (فیاض و زرعیان ، ج 1، ص 194).

ابوریحان بیرونی ضمن بردن نام باغض الخلّ، گفته است که سنگی را با این خاصیت ندیده ، و در وجود آن تردید کرده است (ص 216).

تحرک سنگ در ظرف حاوی سرکه ، نشانة تمایل زیاد آن به ترکیب با این اسید و مبیّن آن است که باغض الخلّ از دستة سنگهای آهکی است ، بخصوص آنکه با توجه به نوشتة متقدمان ، در ترکیب با سرکه همان واکنشی را دارد که کربنات کلسیم (= کلسیت ، 3 CaCO ، مهمترین کانیِ گروه سنگهای آهکی ) در ترکیب با یک اسید * (مانند اسید استیک ، COOH 3 CH ، که سرکه به طور طبیعی حاوی مقداری از آن است ). از این ترکیب مقدار زیادی حباب گاز کربنیک ( 2 CO ) نیز آزاد می شود که موجب حرکت سنگ می گردد. با افزایش قدرت اسیدی مایع ، حبابهای بیشتری اطراف سنگ را احاطه می کند و این خود باعث کاهش وزن آن خواهد شد. در این حالت سنگ از سطح مایع کنده می شود و، اگر ظرف کوچک باشد، ممکن است بیرون بجهد.

از اشارة بعضی قدما که گونه هایی از این سنگ را کمیاب و بسیار قیمتی شمرده و هدیه ای مناسب برای شاهان دانسته اند (نصیرالدین طوسی ، ص 146؛ کاشانی ، ص 165؛ حمداللّه مستوفی ، ص 80) و نیز از اشارة جمالی یزدی به نوعی سنگ که درون صدف پرورش می یابد (ص 191)، می توان احتمال داد که مقصود آنان نوعی مروارید بوده است . به همین ترتیب ، حتی بر برخی از صدفها هم ، بخصوص صدفهای کوچک آراگونیتی (که منشأ آنها آهکی و شکل پایدار آنها همان کلسیت است و اگر در سرکه قرار گیرند به جنبش درمی آیند)، نام باغض الخلّ اطلاق شده است (زاوش ، ج 2، ص 312). گفتنی است که پدیدة رنگ آمیزی ، کلسیتهایی با رنگهای متنوع به وجود می آورد و آنها را در گروه جواهر قیمتی قرار می دهد. برخی از قدما سودة سنگ باغض الخلّ را برای درمان بعضی از بیماریهای چشم نافع دانسته اند (کاشانی ، ص 165؛ محمدبن منصور، ص 268). در پاره ای نوشته ها، نام کوزک (یا گوزک ) نیز بر باغض الخلّ نهاده شده است (محمدبن منصور، ص 267)، در حالیکه بعضی کوزک را نام سنگِ دیگری با خاصیتی ضدّ باغض الخلّ (= محبّالخلّ یا مغناطیس الخلّ یا جاذب الخلّ یا دوستدار سرکه ) دانسته اند (کاشانی ، ص 165). با توجه به خاصیتی که برای این سنگ ذکر شد، می توان استنباط کرد که هر دو نام (باغض الخلّ، محب الخلّ) نام سنگ واحدی از گروه سنگهای آهکی بوده ، و اختلاف در نامگذاری ، از شدت و ضعف خاصیت اسیدی سرکة به کار رفته پدید آمده است .


منابع :
(1) مظفربن اسماعیل ابوحاتم اسفزاری ، رسالة آثار علوی ، چاپ محمدتقی مدرس رضوی ، تهران 1356 ش ؛
(2) محمدبن احمد ابوریحان بیرونی ، کتاب الجماهر فی معرفة الجواهر ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(3) مطهربن محمد جمالی یزدی ، فرّخ نامه : دائرة المعارف علوم و فنون و عقائد ، چاپ ایرج افشار، تهران 1346 ش ؛
(4) حمداللّه بن ابی بکر حمدالله مستوفی ، کتاب نزهة القلوب ، چاپ سنگی بمبئی 1311؛
(5) علی اکبر دهخدا، لغت نامه ، تهران 1325ـ1361؛
(6) محمد زاوش ، کانی شناسی در ایران قدیم ، تهران 1348ـ1355 ش ؛
(7) محمدبن محمود طوسی ، عجایب المخلوقات ، چاپ منوچهر ستوده ، تهران 1345 ش ؛
(8) هاشم فیاض ، سیروس زرعیان ، شناخت مواد معدنی ، تهران 1343ـ1344ش ؛
9- عبداللّه بن علی کاشانی ، عرایس الجواهر و نفایس الاطایب ، چاپ ایرج افشار، تهران 1345 ش ؛
(10) محمدبن منصور، «گوهرنامه » ، چاپ منوچهر ستوده ، فرهنگ ایران زمین ، ج 4 (1335 ش )؛
(11) محمدبن محمد نصیرالدّین طوسی ، تنسوخ نامة ایلخانی ، چاپ مدرس رضوی ، تهران 1348 ش .

/ حسن فقیه عبداللهی /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 260
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست