responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2588

 

پارسا ، خواجه محمد ، عارف سدة هشتم . ابوالفتح محمدبن محمدبن محمود حافظی بخاری ، ملقب به پارسا، در حدود 756، در خاندانی که از ائمه و بزرگان بخارا بودند، به دنیا آمد. نسبش را به عبداللّه بن جعفر طیّار، برادرزادة امام علی علیه السلام ، رسانده اند (پارسا، مقدمة طاهری عراقی ، ص 65ـ66؛ بغدادی ، ج 2، ستون 183). وی از آغاز جوانی ، مانند پدر و عمویش ، به طریقت نقشبندیّه * درآمد و در این طریقت ، دومین جانشین بهاءالدینِ نقشبند * شد و شاخة پارسائیه در طریقت نقشبندیّه به او منسوب است (پارسا،مقدمة طاهری عراقی ، ص 66ـ67، 69؛ نیز رجوع کنید به ادامة مقاله ). به روایتی ، لقب «پارسا» را بهاءالدین به وی داده است (فخرالدین صفی ، ج 1، ص 101ـ102). همچنین دربارة عظمت مقام معنوی وی ، از بهاءالدین سخنانی نقل شده است (جامی ، ص 397). نورالدین عبدالرحمان جامی نیز که در پنج سالگی به همراه پدرش با او ملاقات کرده بود، او را بسیار ستوده و خود را مرهون توجهات وی دانسته است (ص 397ـ 398). ظاهراً عنوان «خواجه » به سبب انتساب پارسا به سلسلة خواجگان * به وی داده شده است (فخرالدین صفی ، ج 1، ص 101؛ پارسا، مقدمة طاهری عراقی ، ص 9).

خواجه پارسا دوبار به حج رفت ، بار نخست همراه مرشد خود، بهاءالدین نقشبند، بود و بار دوم پس از انجام مراسم

حج بیمار شد و در 24 ذیحجة 822 در مدینه درگذشت . شمس الدین محمد فَناری (متوفی 834) و اهل مدینه بر وی نماز گزاردند و او را در جوار قبر عباس ، عموی پیامبراکرم صلی الله علیه وآله وسلم ، در بقیع دفن کردند. زین الدین خوافی (متوفی 838) نیز سنگ قبر او را از مصر آورد (جامی ، ص 397، 399؛ خواندمیر، ج 4، ص 5؛ فخرالدین صفی ، ج 1، ص 102، 110ـ111).

دربارة مقام علمی و روحانی خواجه پارسا و نیز نفوذ کلام او در امرای زمان ، سخنان بسیاری نقل شده است ، از جمله گفته اند که نفوذ کلام سلسلة نقشبندیّه در حکومتهای وقت ، از وی آغاز شده است (فخرالدین صفی ، ج 1، ص 106ـ109؛ احرار، ص 193ـ194). عبدالرزاق کرمانی در تذکره در مناقب شاه نعمت الله ولی از او در زمرة «کُمَّلِ» زمان نام برده است (ص 164).

صائن الدین علی بن محمد تُرْکة اصفهانی * (متوفی 835) در نامة شکوائیه به شاهرخ تیموری ، اعمال و کتب خواجه پارسا را در برائت خود شاهد آورده است (ص 172،186ـ187،193).

خواجه پارسا مریدانی داشت که برخی از آنها عبارت اند از: بونصرمحمد پارسا (دربارة او رجوع کنید به ادامة مقاله ، بخش پارسائیه ) فرزند و جانشین وی ؛ ابوالقاسم بخاری صاحب رسالة بهائیه در مقامات نقشبندیّه ؛ احمدبن محمود معروف به معین الفقراء، مؤلف تاریخ ملازاده ؛ و علاءالدین غُجدوانی (پارسا، مقدمة اقبال ، ص 22،24).

خواجه پارسا آغاز کنندة شیوة علمی و تحقیقی در طریقت نقشبندیّه بود (طاهری عراقی ، 1354 ش ، ص 278). آثار او عبارت است از:

1) فصل الخطاب لِوَصل الاحباب الفارق بین الخطاء و الصواب ، به فارسی ، در هشت باب در شرح مقامات و احوال عرفانی . در این کتاب ــ که مهمترین اثر اوست ــ وی مناقب ائمة شیعه علیهم السلام را ذکر کرده ولی مطالبی نیز برخلاف عقاید شیعه آورده است (منزوی ، ج 2، ص 1299؛ خواندمیر، همانجا؛ پارسا، مقدمة طاهری عراقی ، ص 70). خواجه سلیمان قندوزی نقشبندی در کتاب ینابیع المودة ، بخش شرح احوال امامان شیعه را از این کتاب ترجمه کرده است (ج 3، ص 137ـ174). خواجه احمد فانی شیرازی معروف به دهدار، نویسنده و شاعر سدة دهم ، براین کتاب حاشیه نوشته است (نفیسی ، ج 1، ص 656). جامی نیز فصلی از کتاب مناسک حج خود را از فصل الخطاب گرفته است (جامی ، مقدمة عابدی ، ص سیزده ).

2) قدسیه ، مجموعه ای است فارسی از سخنان بهاءالدین نقشبند که پارسا آن را به تشویق داماد و جانشین بهاءالدین نقشبند، علاءالدین محمدعطار، همراه با شرحی بر آن ، نوشته است ( رجوع کنید به بهاءالدینِ نقشبند * ؛ پارسا، مقدمة طاهری عراقی ، ص 77ـ79).

3) شرح فصوص الحکم ابن عربی به فارسی . برخی در صحت انتساب این اثر به خواجه پارسا شک کرده اند (برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به مسگرنژاد، ص 56 ـ57). این کتاب در 1366 ش به چاپ رسیده است .

4) تحقیقات ، کتابی در عرفان ، اخلاق و آداب سلوک به فارسی که خواجه محمد زاهد کابلی آن را به بابهایی تقسیم کرده است (منزوی ، ج 2، ص 1077؛ بغدادی ، همانجا). این کتاب با نام تحفة السالکین در دهلی به چاپ رسیده است .

5) انیس الطالبین و عُدَّة السالکین ، منظومه ای است فارسی در شرح مقامات بهاءالدین نقشبند در چهارقسم و 600 ، 2 بیت (دانش پژوه ، ج 1، ص 565).

6) عقاید ، که در برخی منابع نام آن عقاید فرق اسلامی آمده است . این کتاب تحریری از مسئلة 56 رسالة سوادالاعظم اثر ابوالقاسم اسحاق بن محمدحکیم سمرقندی (متوفی 342) است . خواجه پارسا بر اساس این مسئله ، رسالة عقاید را تألیف کرده است (طاهری عراقی ، 1350 ش ، ص 375ـ376؛
نفیسی ، ج 2، ص 716، 766).

خواجه پارسا برخی از سوره های قرآن کریم را نیز، به فارسی ، تفسیر کرده است ، از جمله سوره های مُلک تا نَبَأ (منزوی ، ج 1، ص 19؛
حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 447؛
بغدادی ، همانجا)؛
فاتحه (چیمه ، ص 478)؛
قدر، بَیّنه ، زلزال ، عادیات ، قارِعَة ، تکاثر، عصر و هُمَزَه (دانش پژوه ، ج 1، ص 54)؛
و یس (چیمه ، ص 497).

آثار منسوب به خواجه پارسا عبارت است از: آداب السالکین ؛
الارَبَعون حدیثاً ؛
جامع الکَلِم ؛
رساله در ذکر 72 فرقة اسلام ؛
رسالةٌ فی طریق ذکرالخفی ؛
رساله در باب قصیدة ابن فارض ؛
رمزالاَقطاب ؛
رساله در تحقیق زمان و مکان که گزیده ای است از فصل الخطاب ؛
سخن راست ، رباعیات خواجه محمدپارسا ، که جامی برآن شرح نوشته است ؛
الفصول الستّه در حدیث ؛
کشفیه ؛
رسالة محبوبیه در مناقب بهاءالدین نقشبند؛
مسألة خلق الافعال ؛
مسلک العارفین در مناقب بهاءالدین نقشبند و طریقت او؛
مناسک حج ؛
و منطق الطیر (پارسا، مقدمة طاهری عراقی ، ص 73ـ74، 76؛
همان ، مقدمة اقبال ، ص 27ـ 38؛
چیمه ، ص 483ـ500).


منابع :
(1) عبیدالله بن محمود احرار، «سخنان عبیدالله احرار»، در مجموعة رسائل نقشبندیه ، نسخة خطی کتابخانة دانشگاه تهران ، ش 8632، رساله 1؛
(2) اسماعیل بغدادی ، هدیة العارفین ، ج 2، در حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، ج 6، بیروت 1410/1990؛
محمدبن محمد پارسا، قدسیه : کلمات بهاءالدین نقشبند ، چاپ احمد طاهری عراقی ،

(3) تهران 1354 ش ؛
(4) همان : رسالة قدسیّه ، چاپ ملک محمد اقبال ، راولپندی 1354 ش ؛
علی بن محمد ترکة اصفهانی ، چهارده رسالة فارسی ،

(5) چاپ علی موسوی بهبهانی و ابراهیم دیباجی ، تهران 1351 ش ؛
(6) عبدالرحمان بن احمد جامی ، نفحات الانس ، چاپ محمود عابدی ، تهران 1370 ش ؛
(7) محمداختر چیمه ، «شخصیت عرفانی و علمی خواجه محمد پارسای نقشبندی بخاری »، مجلة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی ، سال 10، ش 3، (پاییز 1353)؛
(8) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه ، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون ، بیروت 1410/ 1990؛
(9) غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1353 ش ؛
(10) محمدتقی دانش پژوه ، فهرست میکروفیلمهای کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، ج 1، تهران 1348 ش ؛
احمد طاهری عراقی ، « ( دربارة ) ترجمة السوادالاعظم »،

(11) راهنمای کتاب ، سال 14، ش 4ـ6 (تیرـ شهریور1350 ش )؛
(12) همو، «نقشی از نقشبندیان »، در جشن نامة محمّد پروین گنابادی : سی ودوگفتار در ایران شناسی به پاس پنجاه سال خدمات فرهنگی ، چاپ محسن ابوالقاسمی ، تهران ( 1354 ش ) ؛
عبدالرزاق کرمانی ، تذکره در مناقب حضرت شاه نعمة الله ولی ، در مجموعه در ترجمة احوال

(13) شاه نعمت الله ولی کرمانی ، چاپ ژان اوبن ، تهران 1335 ش ؛
(14) علی بن حسین فخرالدین صفی ، رشحات عین الحیات ، چاپ علی اصغر معینیان ، تهران 1356 ش ؛
(15) سلیمان بن ابراهیم قندوزی ، ینابیع المودّة لذوی القربی ، چاپ سیدعلی جمال اشرف حسینی ، قم 1416؛
(16) جلیل مسگرنژاد، «بررسی شروح فارسی فصوص الحکم و تأمل در صحّت انتساب شروح به شارحین »، معارف ، دورة 8 ، ش 2 (مرداد ـ آبان 1370)؛
(17) احمد منزوی ، فهرست نسخه های خطّی فارسی ، تهران 1348ـ 1353 ش ؛
سعید نفیسی ، تاریخ نظم ونثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری ، تهران 1363 ش .

/ جلیل مسگرنژاد /

نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2588
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست